Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΟΜΗΡΟΣ – HOMERE
(Χίος/Σμύρνη – Ίος; 8ος αι. π.Χ.)
Μέγιστος επικός ποιητής, όλων των αιώνων, για τη ζωή και το έργο του οποίου δημιουργήθηκε το λεγόμενο ομηρικό ζήτημα από την εποχή του Πεισιστράτου μέχρι τη νεότερη περίοδο. Τα ομηρικά έπη, που παρουσιάζουν ζωντανή εικόνα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, διδάσκονταν στους νέους και απαγγέλλονταν στις επίσημες γιορτές κατά την αρχαιότητα. Τα έργα του Ομήρου, γραμμένα κατά βάση σε ιωνική διάλεκτο και σε δακτυλικό εξάμετρο στίχο, συναρμόζουν εκφραστικό ύφος, δραματική ακολουθία, σχήματα και παρομοιώσεις με μια εσωτερική δύναμη, που συνέχει όλα τα πεδία της ανθρώπινης δράσης με ανεπανάληπτο τρόπο. Ο Όμηρος άσκησε βαθιά επίδραση γενικότερα στην ελληνική παιδεία και επηρέασε τη διαμόρφωση των προτύπων και των ιδεών του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Έργα: Ιλιάς, Οδύσσεια, (Ομηρικοί Ύμνοι, Επιγράμματα, Βατραχομυομαχία, Μαργίνης).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Δημ. Χαλκοκονδύλης, Του Ομήρου ποίησις άπασα εκτυπωθείσα εν Φλωρεντία (1488), Άλδος Μανούτιος, Βενετία (1504), I. Bekker, Βερολίνο (1843)], Ύμνος εις Δήλιον Απόλλωνα, Σιμωνίδης Αμοργίνος, Αποσπάσματα, 29, Πίνδαρος, Αποσπάσματα, 279, Ηρόδοτος (ψευδ.), Περί του Ομήρου γενέσεως και βιωτής, Πλούταρχος, Ομηρικαί μελέται, Πρόκλος, Περί Ομήρου, , Σχόλια εις Πινδάρου Νεμεονίκαις, Ιούλ. Σκάλιγκερ, Ποιητική, 1561, Ντ’ Ωμπινιάκ, Ακαδημαϊκαί εικασίαι ή διατριβή περί Ιλιάδος, 1715, Ροβ. Γουντ, Περί της πρωτοτύπου μεγαλοφυΐας του Ομήρου, 1769, Φρ. Βολφ, Prolegomena ad Homerum, 1795, Ούλριχ Βιλάμοβιτς, Ομηρικαί έρευναι, 1884, M.I. Finley, The world of Odysseus, 1954, P. Vidal – Naquet, Le monde d’ Homère, 2000, M. Eduards, Όμηρος ο ποιητής της Ιλιάδας, 2001, Φ.Ι. Κακριδής, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, 2005, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ι.Κ. και Ν.Ι.Δ.).
Εικονογραφία: Ο τυφλός Όμηρος, πίνακας, Ρέμπραντ, 1663, Mauritschuis Museum, Χάγη, Προτομές Ομήρου,
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, Μουσείο Βατικανού, Μουσείο Νεαπόλεως, Η αποθέωσις του Ομήρου, πίνακας, Ζ.Α.Ντ. Ενγκρ, 1827, Λούβρο, Παρίσι, Ο Όμηρος και οι βοσκοί, πίνακας, J.B.C. Korot, 1845, Μουσείο Σαιν Λο.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΟΜΗΡΟΣ, ΙΛΙΑΣ (ΡΑΨΩΔΙΑ Χ)
* * *
Πρώτος ο Όμηρος μιλεί για “τὰ τ’ ἐόντα, τὰ τ’ ἐσόμενα πρὸ τ’ ἐόντα”. Έτσι καθορίζει μια συνολική έννοια των πραγμάτων του κόσμου, από τη μετοχή του ρήματος ειμί. Ο όρος ον χρησιμοποιείται στα συγγράματα του Αναξίμανδρου, του Παρμενίδη (ἐόν), του Λεύκιπου, του Δημόκριτου και του Πλάτωνα. Το ον είναι το πρώτο, το αίτιο κάθε πράγματος και κάθε νόησης. Το ον στην ενότητά του, αγέννητο, ανώλεθρο, άπειρο. Αδιαίρετο, μονογενές, όντως ον.
Οι σοφιστές ωστόσο αρνούνται το ον για χάρη του γίγνεσθαι. Ο Αριστοτέλης όμως αναπτύσσει την έννοια του όντος (ὄν ᾗ ὄν) σε έξι οντολογικές κατηγορίες. Δυνάμει ον, ενεργεία ον, ον των κατηγοριών, ον ως αληθές και μη ον ως ψεύδος, έξω ον και χωριστόν, ον κατά συμβεβηκός.
Ο Γρηγόριος Νύσσης ταυτίζει το ον με τον Θεό, όπως μεταγενέστερα ο Καρτέσιος και ο Σπινόζα. Ο Κάντιος διαχωρίζει την ουσία του όντος από την ύπαρξη. Το Είναι, όπου μέσα υπάρχω, περιλαμβάνει χωριστά, το Είναι του εαυτού μου, το Είναι των αντικειμένων και το καθεαυτό Είναι. Δηλαδή το αντικείμενο ανεξάρτητα από τη σχέση μου με αυτό, άσχετα με τα αισθήματα, συναισθήματα, παραστάσεις, κρίσεις και έννοιες γι’ αυτό. Το υπερβατικό αυτό Είναι, απρόσιτο στη γνώση και στην εμπειρία, αποτελεί το μεγάλο ερωτηματικό, που μένει αναπάντητο. Έτσι όμως χωρίζεται το αντικείμενο από την παράστασή του, η εμπειρική πραγματικότητα αποτελείται από φαινόμενα και εγκαθιδρύεται η φαινομενολογία. Οι μεταγενέστεροι προσθέτουν τη δική τους άποψη, ο Φίχτε (το ον ως δημιούργημα του εγώ), ο Έγελος (ως ιδέα), ο Νίτσε (ως ζωή). Ο Χάρτμαν διακρίνει πραγματικό ον και ιδεώδες ον. Ο Χάϊντέγγερ διακρίνει ανθρώπινη ύπαρξη και λοιπά όντα. Ο Σάρτρ διακρίνει καθεαυτό ον, είναι καθεαυτό (etre – en – soi) και προς εαυτό ον, είναι δι’εαυτό (etre – pour – soi).
Από πόσες αμφιβολίες, αγωνίες, απογοητεύσεις θα είχε απαλλαγεί το ανθρώπινο γένος, αν μπορούσε να βρει μια ταυτόσημη γλώσσα, έναν κοινό δρόμο, μια συγκλίνουσα σκέψη για τον κόσμο. Ο πύργος της Βαβέλ σημασιοδοτεί πολύ περισσότερο από την γλωσσική διαφοροποίηση, τη διάσπαση της ενότητας του ανθρώπου, την πολλαπλότητα των τρόπων του είναι. Αλλά μήπως αυτή η διάσταση του ενός σε πολλά δεν είναι η απαραίτητη πρώτη κίνηση για την εξέλιξη, για το γίγνεσθαι, για τη ζωή; Όπως ακριβώς είναι και το αντίθετο, η δεύτερη κίνηση, η σύγκλιση από τα πολλά προς το ένα, η ενότητα του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού. Αυτός ο συσχετισμός του αυτόνομου Είναι του πνεύματος, με το Είναι του υπόλοιπου κόσμου αποτελεί το περιεχόμενο της νέας οντολογίας.