Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ – PARMENIDES
(Ελέα, Μεγάλη Ελλάδα 515 – 440 π.Χ.)
Κορυφαίος έλληνας φιλόσοφος, εκπρόσωπος της ελεατικής σχολής και της στατικής θεώρησης του σύμπαντος. Απορρίπτοντας την πολλαπλότητα των ειδών και την ποικιλία των φυσικών μορφών, διατύπωσε τις δύο θεμελιώδεις προτάσεις της οντολογίας: «(τὸ ὄν) ἀγέννητον, οὔτε γὰρ ἐξ ὄντος, οὐ γὰρ προϋπῆρχε ἄλλο ὄν, οὔτε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος» και «τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν τε καὶ εἶναι». Η μελέτη του όντος και του μηδενός, του είναι και της νόησης, οδηγεί από ένα δυιστικό σύστημα της Δόξας στο μονισμό της Αλήθειας. Η επίδραση της διδασκαλίας του Παρμενίδη είναι εμφανής τόσο στους μεταγενέστερους προσωκρατικούς φιλοσόφους, όσο και στο πλατωνικό και αριστοτελικό έργο. Ολόκληρη η φιλοσοφία επιζητεί να υπερβεί τις διασπάσεις της ιστορίας και να επανέλθει στη θεμελιώδη ενότητα του Παρμενίδη, στη συμφιλίωση είναι και σκέψης, στη συμπλήρωση θεωρίας και πράξης.
Έργα: Περί φύσεως.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels – W. Kranz, A’ (2005)], Ο. Άπελτ, Έρευναι περί του Παρμενίδου, 1878, K. Reinhardt, Parmenides und die Geschichte der griechischen Philosophie, 1916, Martin Heidegger, Parmenides, 1992, K.K. Popper, The world of Parmenides, 1998, W. Windelband – H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, 2001, Scott Austin, Parmenides and the history of Dialectic, 2007, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ. Βουρβέρη και Κ.Δ. Γεωργούλη).
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Ταυτὸν γὰρ ἐστὶ νοεῖν τε καὶ εἶναι» (Παρμενίδης, Αποσπάσματα, 8.34).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ, ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ)
* * *
Το τριαδικό σχήμα ενσαρκώνεται στη διαλεκτική. Στη ρίζα της διαλεκτικής υπάρχει ο λόγος, η συζήτηση, το λογικό. Το διαλέγειν σημαίνει ανταλλαγή λόγων, λογικών σχημάτων, συζήτηση. Η αρχαία διαλεκτική είναι η τέχνη της συζήτησης, με ουσιαστικό περιεχόμενο την αρχή της αντίφασης. Το ίδιο πράγμα δεν είναι δυνατόν συγχρόνως να υπάρχει και να μην υπάρχει. Η νέα διαλεκτική, που αρχίζει από τον Έγελο και ακολουθείται από την μαρξιστική σκέψη, βασίζεται στην αντίθετη έννοια της αρχής της αντίφασης.
Ωστόσο η διαφορά αρχαίας και νέας διαλεκτικής δεν είναι και τόσο ουσιαστική. Οι πρώτες αρχές της διαλεκτικής διατυπώνονται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, Ίωνες και Ελεάτες. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, τονίζει την ουσιώδη αστάθεια των πραγμάτων, την αντίφαση και την αλλαγή. “Πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει” (Πλάτων, Κρατύλος, 402a, Testimonia, 6.1). Συγχρόνως διατυπώνει την αρχή της αντίφασης “ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομεν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν, εἶμεν τε καὶ οὐκ εἶμεν” (Fragmenta, 49a. 1), “ὁδός ἄνω κάτω μίη” (Fragmenta, 60. 1).
Αντίθετα ο Παρμενίδης υποστηρίζει την εξ’ αντιδιαστολής αντίθετη θέση, τον απόλυτο μονισμό και ο Ζήνων ο Ελεάτης αποδεικνύει την έλλειψη πολλαπλότητας με την αρνητική διαλεκτική. Με τους σοφιστές η διαλεκτική γίνεται εριστική, σοφιστική, σχετικότητα. “Τὸν ἦττω λόγον κρείτω ποιεῖν”.
Ο Σωκράτης επαναφέρει τη διαλεκτική σε θετικό πλαίσιο, όπου ο Πλάτων οργανώνει τη δυναμική του και ο Αριστοτέλης αποκρυσταλλώνει τους συλλογισμούς του. Από τη νεοπλατωνική διαλεκτική μέχρι τον Έγελο, μέσω του Αυγουστίνου, του Ακινάτη, του Καρτέσιου και του Καντίου, προετοιμάζεται η νέα διαλεκτική.
Η Καντιανή τριπλότητα, αναφέρεται στις κατηγορίες «εφόσον κάθε άλλη από τα πριν διαίρεση, βασισμένη σε αντιλήψεις πρέπει να είναι διχογνωμία. Προσθέστε εδώ πως η τρίτη κατηγορία, σε κάθε τάξη, προκύπτει πάντοτε από την ένωση της δεύτερης με την πρώτη» (Κριτική του καθαρού λόγου Β’ VIIγ). Και ο Φίχτε, μολονότι επεξεργάζεται μια αφόρητη πενταπλότητα, χαράζει προδρομικά τον εγελιανό δρόμο, με το σχήμα Εγώ – Μη Εγώ – Εγώ, Μη Εγώ.