Στις χρονιές που προηγήθηκαν του 1821, κυριαρχούσαν στο νομό Ρεθύμνης με την απάνθρωπη σκληρότητά τους δύο αιμοδιψείς γενίτσαροι. Άσχετοι με την επίσημη διοίκηση των κατακτητών κι’ αδιάφοροι στις εντολές της, αποτελούσαν «κράτος εν κράτει».
Ήταν ο Γετίμ Αλής, από το χωριό Κυργιάννα και ο Γλυμίδ Αλής, που ‘χε την έδρα του στην πόλη. Οι ιστορικοί τους χαρακτηρίζουν «θηρία εξαγριωμένα» και προσθέτουν ότι «εθεωρούντο υπέρτεροι βεζυρών και πασσάδων καθότι ήταν στηρικταί – δια των πρωτακούστων κατά του χριστιανικού στοιχείου οργίων τους – του γνήσιου ισλαμισμού». Θα αναφερθούμε στον Γετίμ Αλή στις συνθήκες θανάτου του οποίου αναφέρεται το τραγούδι του κεφαλαίου μας. Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στον Γλυμίδ Αλή
Ο Χατζή-Γιώργης Κελαϊδής, ο επονομαζόμενος «Μουριώτης» από το χωριό της καταγωγής του, το Μουρί Σφακίων ήταν στρατηγός στην επανάσταση του 1821. Και πριν είχε επαναστατική δράση και όμως μας βεβαιώνει ο ιστορικός της εποχής ήταν «έξοχος πολεμιστής και σπάνιος πατριώτης, επάξιος της φήμης και των αγώνων και θυσιών αυτού, προ αυτής έτι της επαναστάσεως».
Ανδραγάθησε στο Δραγατσάνι. Μετά τη γνωστή ήττα του πρίγκηπα Υψηλάντη, βρέθηκε στη Σάμο και σε δική του πρωτοβουλία οφείλεται η απόκρουση των Τούρκων που αποπειράθηκαν να καταλάβουν το νησί. Από τους Κρητικούς συντρόφους του σκοτώθηκαν 13 αλλά η Σάμος παρέμεινε ελεύθερη και η λαϊκή μούσα, αυτή η ανόθευτη πηγή ιστορίας που δεν μπορεί καμμιά πολιτική σκοπιμότητα να την παραχαράξει, αυτό το γάργαρο νερό που μας τονώνει και που διατηρεί ζωντανή τη ρίζα μας, τραγούδησε:
… Κι’ ο Χατζή-Γιώργης του Μουριού, με την παλληκαριά του
π’ ακόμ’ η Σάμος μαρτυρά την άδολη καρδιά του…
Ανακηρύχτηκε στα Σφακιά στρατηγός πήρε μέρος σε πολλές ακόμα μάχες, τραυματίστηκε στις 10-2-1822 στη Μάχη του Φουρφουρά Αμαρίου Ρεθύμνης. Οι ιστορικοί ιδιαίτερα υμνούν την υπεράνθρωπη και παράτολμη προσπάθειά του να αρπάξει το πτώμα του συνεπαρχιώτη του στρατηγού Θ. Χούρδου που έπεσε στο πεδίο της μάχης για να μην το σκυλέψουν οι Τούρκοι.
Το Μάρτη του 1824, τεράστιος σε αριθμό οθωμανικός στρατός έκανε εισβολή στα Σφακιά. Τα γυναικόπαιδα κατέφυγαν στο φαράγγι της Αράδαινας. Υπερασπιστές ήταν 300 πολεμιστές. Απ’ αυτούς επελέγησαν 32 υπό τον Χατζή-Γιώργη ως οπισθοφυλακή. Όλοι τους πολέμησαν σαν ημίθεοι και θυσιάστηκαν όλοι. Όπως οι 300 του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες. Διασώθηκαν όμως όλα τα γυναικόπαιδα.
Ο Ζερβός και περισσότερο ως Ζερβονικολός ήταν ο αριστερόχειρας φιλοκρητικός ήρως Νικόλαος Ρόκκας, από το χωριό Κούντουρα Μεγαρίδος Αττικής. Κατέβηκε στην Κρήτη με δική του ομάδα εθελοντών όπου πολέμησε με την παρακίνηση της θυγατέρας του πρωτομάρτυρα Δασκαλογιάννη την οποία γνώρισε ηλικιωμένη πιά στην Κωνσταντινούπολη
Ορίστηκε «αρχηγός των εξ ανατολικών διαμερισμάτων Κρήτης» και σκοτώθηκε στο Λασήθι.
Ο Σταύρος Αμηράς από το χωριό Μουρί Σφακίων, ήταν υπαρχηγός του Χατζη-Γιώργη και πρωτοξάδελφός τους. Μαζί κινούνται και πολεμούν τα δύο πρωτοξαδέλφια με τα παλικάρια τους, από τη Μολδοβλαχία μέχρι τη Σάμο και από τις Μαδάρες των Σφακίων μέχρι τον Ψηλορείτη και την Κίσαμο.
Αυτές είναι οι σύντομες βιογραφίες των τριών αγωνιστών οι οποίοι αναφέρονται στο δημοτικό τραγούδι που αντιγράφομε από συλλογές Κρητικών τραγουδιών του περασμένου αιώνα. Ακολουθεί το Δημοτικό τραγούδι:
Γλυμήδης και Γετίμ Αλής το ‘χανε σηκωμένο
κι’ απού το Κάστρο ως τα Χανιά να μ’ είχανε βγαρμένο
Ο Γετιμάκης δέρνεται παρηγοριά δεν έχει
να ‘γδικηθεί τσοι χριστιανούς γυρεύει και ξετρέχει
σηκώνετ’ ένα πρόσαργο για ν’ ανεβή στ’ Αρκάδι
να πα να βρει το Γούμενο να λειτουργούν ομάδι
και σέρνει μια εκατοστή Τουρκάκια, Ρεθυμνιώντε
ντελικανήδες τα σκυλιά, και φοβεροί παιγνιώτες
«- Γούμενε και καλόγεροι, θέλετε να σωθείτε;
γλήγορις να τουρκέψετε, αλλιώς θε να χαθείτε»
Σ’ ένα κελί το Γούμενο μα και τσοι καλογέρους
με βάρδια μέσα τσ’ έκλεισε, τσοι κακομοιριασμένους
Σαν εχαροκοπήσασι θέτου να κοιμηθούσι
το δε ταχυά να σηκωθού κι, ό,τι βρου ν’ αρπούσι
Μα ‘φυγε ‘νας καλόγερος, γενναίο παλικάρι
‘που το κουτούτο τ’ Αρκαδιόύ και πάει για τ’ Αμάρι
που ‘σανε χριστιανοί πολλοί στραθιώτες, καπετάνιοι
Γλακά το γληγορότερο για να ‘θελε προκάμει
στο Θρόνο εκατέβηκε κ’ εκάθισε λιγάκι,
στη Μπισταή τ’ απάντηξε το πρώτο μπαϊράκι
Ο Χατζηγιώργης, ο Ζερβός κι’ ο Αμηράς ο Σταύρος
αυτοί που λευτερώσασι και το νησί τση Σάμος.
Η βάρδια που τ’ απάντηξε εις τσ’ αρχηγούς τον πχαίνει:
«Πόθ’ έρχεσαι καλόγερε; Τη νύχτα που πηγαίνεις;»
«Απού τ’ Αρκάδι έρχομαι, ο Γούμενος με μπέμπει,
γιατ’ έφταξε ο Γετίμ Αλής και είμεστα χαϊμένοι»
Σέρνει ο Χατζής δριμειά φωνή: «Σταύρο μου, παλικάρι
ογλήγωρα να τρέξωμε κι’ εχάθηκε τ’ Αρκάδι»
Δένουσι τον καλόγερο και ούλοι τ’ ακλουθούσι
και κάνουσι απόφασι στ’ αμπέλια να σταθούσι
εις το Δραγατοκάλυβο εκεί μονομερίζου
Τότ’ ο Χατζής με τέσσερεις μπαίνου στο Μοναστήρι
μαζί με τον καλόγερο απ’ ένα παραθύρι
πηγαίνουν εις το Γουμενιό που ‘σαν οι καλογέροι
γονατιστούς τσ’ ευρήκασι κι εκλαίγαν οι καϋμένοι.
Στο δώμα ανεβήκασι με το Ζερβονικόολα
απού ‘ξερε τα Τούρκικα και των ετουρκολόγα
Η βάρδια των εφώναξε με Τούρκικα «πού πάτε;»
λεν «Ο Αγάς μας έμπεψε να δούμε μην κοιμάστε»
Κι’ απής των εσιμώσασι ντελόγκως εχυθήκα
κι’ έκοχαν των τσοι κεφαλές μουδέ δεν ακουστήκαν
Εις τα κελιά, στα δώματα, εκειά μονομερίζου
και ξεσκεπάζου μερικά και του τσοι συγυρίζου
«Φωθιά» (φωνάζει ο Γούμενος) χαλάσετε το σπίτι
να ιδούσι πως αλλάζουσι οι Γούμενοι την πίστι»
Και ξεσκεπάζουν το κελί και κάνουσι μια τρύπα
με λάδι, ρούχα και ρακί ανάφτον και τα ρίχτα
Και πιάνουν τον Γετίμ Αλή κόβγουν την κεφαλή του
στο Ρέθεμνος την μπέψασι να δουν οι γι’ εδικοί του
Εις το τζαμί την πήγασι να τηνε σουτηρούνει
γονατιστοί επέφτασι να τηνέ προσκυνούσι
Σε επόμενο κείμενο θα αναφερθούμε στον «ορτάκη του», στον Γλυμίδ Αλή
Α.Κ.