Από το 2013 προωθείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχέδιο Οδηγίας, το οποίο επιβάλει τη μαζική διαγραφή ή ανωνυμοποίηση των προσωπικών δεδομένων από τα αρχειακά τεκμήρια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ιστορική έρευνα και την ευθύνη λογοδοσίας. Η κίνηση αυτή βάλει κατά της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των αρχείων.
Η Εταιρεία των Γάλλων Αρχειονόμων (Association des archivistes français (AAF)) ξεκίνησε από καιρό να ηγείται εκστρατείας εναντίον της Οδηγίας και της θέσης της ΕΕ.
Με την συντονισμένη δράση της AAF συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 51.000 υπογραφές ευρωπαίων αρχειονόμων, ερευνητών και πολιτών με αποτέλεσμα, σε πρώτη φάση, την αναβολή της συζήτησης επί του σχεδίου. Προς την ίδια κατεύθυνση υπήρξε κινητοποίηση του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, των επιμέρους οργάνων του και άλλων συναφών επιστημονικών σωματείων.
Η εκστρατεία αυτή υποστηρίχθηκε στην Ελλάδα από την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία (ΕΑΕ) (www.eae.org.gr ).
Με αυτή την αφορμή η Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία διοργάνωσε τη Δευτέρα 22 Σεπτεμβρίου εκδήλωση-συζήτηση με θέμα: «Δικαίωμα στη λήθη vs Δικαίωμα στη μνήμη»
Στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών στο αμφιθέατρο Theo Angelopoulos, μίλησε και η κ. Έφη Αβδελά, καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας, Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης για το τι σημαίνει η αναθεώρηση των ευρωπαϊκών κανόνων για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και ειδικότερα η ανωνυμοποίηση των δεδομένων που κατευθύνονται στην έρευνα. Το κείμενο που ακολουθεί είναι η πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία που έδωσε για ένα θέμα που παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό στην Ελλάδα αλλά που θα επηρεάσει άμεσα τις ζωές μας.
Διαβάστε το κείμενό της με τίτλο:
«δικαίωμα στην ιστορία»
Η ετοιμότητα της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας να οργανώσει μια εκδήλωση σαν τη σημερινή αποτελεί επιπλέον ένδειξη της προσοχής με την οποία παρακολουθεί εδώ και πολλά χρόνια όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με τη διαχείριση των δημόσιων αρχείων και τη σχέση τους με προσωπικά δεδομένα. Η σημερινή συνάντηση αφορά ένα ζήτημα που συζητιέται ευρύτατα διεθνώς εδώ και κάποια χρόνια: την αναθεώρηση των ευρωπαϊκών κανόνων για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και τη συνάφειά τους με αντίστοιχες ρυθμίσεις που ισχύουν σε άλλες χώρες και ιδίως στις Η.Π.Α. Όπως είναι γνωστό, ήδη από τις αρχές του 2012, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προτείνει προσχέδια για έναν γενικό κανονισμό και μια οδηγία για το θέμα αυτό. Ανάμεσα σε άλλα, στις ρυθμίσεις προβλέπεται αφενός το δικαίωμα στη λήθη και αφετέρου η ανωνυμοποίηση των δεδομένων που κατευθύνονται στην έρευνα. Η Εταιρεία Γάλλων Αρχειονόμων έκανε μια έντονη και ευφάνταστη καμπάνια ενάντια στην οδηγία, η οποία πέτυχε να συγκεντρώσει 51.000 υπογραφές και να επιβάλει την αναβολή της απόφασης για το 2015.2
Ο τίτλος που έθεσαν στη σημερινή συζήτηση οι συνάδελφοι της Αρχειακής Εταιρείας είναι «Δικαίωμα στη λήθη VS Δικαίωμα στη μνήμη». Μοιράζομαι τις ανησυχίες τους και συντάσσομαι με τις θέσεις τους. Πιστεύω επίσης ότι τα δύο σκέλη του τίτλου, μολονότι παρουσιάζονται με νομικούς όρους, είναι και τα δύο, αν και με διαφορετικό τρόπο, πολιτικά ζητήματα. Ωστόσο θα υποστηρίξω ότι δεν είναι αντίθετα και ότι η αντιπαράθεσή τους δημιουργεί συγχύσεις.
Η πρώτη προφανής διαφορά ανάμεσα στο «δικαίωμα στη λήθη» και το «δικαίωμα στη μνήμη» είναι ότι το πρώτο είναι νοητό μόνο ατομικά, ενώ το δεύτερο μόνο συλλογικά. Με δυο λόγια, το «δικαίωμα στη λήθη» είναι να μπορεί κάποιος να ζητήσει να διαγραφεί το όνομά του από τα μητρώα αρχείων κάθε είδους, ψηφιοποιημένα ή μη, ενεργά ή όχι. Η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, για παράδειγμα, που αφορά τις διαδικτυακές αναρτήσεις, αναγνωρίζει το δικαίωμα να ζητά κανείς από τις μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου να διαγράφονται οι σύνδεσμοι που εμφανίζουν το όνομά του, όταν παραπέμπουν σε παρωχημένες ή εσφαλμένες πληροφορίες που του προκαλούν βλάβη. Σύμφωνα με την απόφαση, οι ίδιοι οι «ελεγκτές δεδομένων», όπως αποκαλούνται, θα κρίνουν αν μία αίτηση θα γίνεται δεκτή ή όχι και σε κάθε περίπτωση τα επίμαχα δεδομένα δεν θα σβήνονται αυτά τα ίδια, αλλά μόνο η εμφάνισή τους σε συνδυασμό με το όνομα του αιτούντος στις μηχανές αναζήτησης.3 Η διαδικασία γίνεται σε ατομική βάση και προϋποθέτει ατομική αίτηση. Δεν θα σταθώ εδώ στα πολλαπλά προβλήματα που ανέκυψαν ήδη από την απόφαση αυτή και τα οποία οδήγησαν σε παλινωδίες ως προς τη διαγραφή και την επαναφόρτιση αναφορών στην Google. Έχουν συζητηθεί διΆ μακρόν στα διεθνή ηλεκτρονικά μέσα. Να κρατήσουμε μόνο ότι το «δικαίωμα στη λήθη» δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε άτομο με ονοματεπώνυμο, που το διεκδικεί.
Για να προλάβει τα προβλήματα, νομικά, διαχειριστικά και τεχνικά, που προκύπτουν από την εξ ορισμού ατομική διάσταση του «δικαιώματος στη λήθη», η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνέταξε ήδη από πέρσι σχέδιο κανονισμού και οδηγίας για την προστασία προσωπικών δεδομένων· αυτά τα σχέδια κατάφερε να αποτρέψει η καμπάνια της Εταιρείας Γάλλων Αρχειονόμων να υιοθετηθούν και να αναβληθεί η συζήτησή τους για το 2015. Στα κείμενα αυτά προβλέπεται ότι μετά την πάροδο εύλογου χρονικού διαστήματος κάθε προσωπικό στοιχείο που έχει κατατεθεί σε ένα αρχείο, ηλεκτρονικό ή όχι, δημόσιο ή ιδιωτικό, οφείλει να γίνεται ανώνυμο (να «ανωνυμοποιείται», κατά τη σχετική έκφραση). Το ατομικό «δικαίωμα στη λήθη» γίνεται έτσι προληπτικός συλλογικός καταναγκασμός στον αρχειακό θάνατο.
Όσοι από μας δουλεύουμε με αρχεία, ιστορικά ιδίως, γνωρίζουμε καλά ότι αυτό είναι όχι μόνο ανασταλτικό για την έρευνα, αλλά επίσης τεχνικά αδύνατο και ουσιαστικά ανεφάρμοστο χωρίς ανεπανόρθωτες καταστροφές για τα αρχεία – και για τις έρευνές μας. Οι ισχύουσες διατάξεις που απαιτούν από τους ερευνητές να δεσμεύονται να διατηρήσουν την ανωνυμία των προσώπων των οποίων τα προσωπικά δεδομένα τους είναι απαραίτητα για την έρευνά τους είναι παραπάνω από επαρκείς και δεν γνωρίζω περίπτωση που να έχει φανεί κάτι αντίθετο. Τα «ανώνυμα» αρχεία δεν είναι επαρκή για κάθε είδους έρευνα. Η εμμονή σε αυτά δηλώνει εξαιρετικά περιορισμένη αντίληψη για τις σύγχρονες μεθόδους και δυνατότητες επεξεργασίας αρχειακών δεδομένων. Ως ιστορικοί μας είναι συχνά απαραίτητο να διασταυρώνουμε με βάση συγκεκριμένα ονόματα πηγές από διαφορετικά αρχειακά σύνολα ώστε να συγκροτήσουμε την καταγραμμένη διαδρομή των ατόμων που μας ενδιαφέρουν. Δική μας υποχρέωση είναι να μη δημοσιοποιήσουμε τα ονόματα αυτά.
Όμως είναι προφανές ότι το μέτρο για τις ρυθμίσεις που προτείνονται δεν είναι τα κρατικά ή ιδιωτικά αρχεία, με την κλασική έννοια του όρου, αλλά το διαδίκτυο. Το διαδίκτυο συνιστά ένα εντελώς νέου τύπου αρχείο, που ξεχωρίζει επειδή είναι άμεσα προσβάσιμο και επειδή είναι πολύ δύσκολο να διαγραφούν τα στοιχεία του. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η σύγχρονη επέκταση του διαδικτύου είναι τέτοια ώστε, χάρη στον συνδυασμό των ψηφιοποιημένων καταγραφών και των ηλεκτρονικών ευρετηριάσεων, δεν είναι ανάγκη ούτε να είναι κανείς διάσημος ούτε να έχει υιοθετήσει τη σύγχρονη νεανική πρακτική να αναρτά δεδομένα για τον εαυτό του, για να «υπάρξει» στον κυβερνοχώρο και να «ξεπηδήσει» σε κάποια από τις δημοφιλείς μηχανές αναζήτησης. Όπως ανέδειξε και η εμβληματική υπόθεση Σνόουντεν, είμαστε όλοι και όλες φακελωμένοι και προσεγγίσιμοι στο διαδικτυακό ηλεκτρονικό σύμπαν. Η δημοσιογράφος της Guardian, η Jemima Kiss, διατύπωσε με ενάργεια την κατάσταση: «Είναι εκπληκτικό πόσο μακριά μάς έφερε η τεχνολογία ώστε η ίδια μας η αναπαράσταση στον κόσμο να είναι ήδη τόσο πέρα από τον έλεγχό μας».4 Κοντολογίς στο διαδίκτυο δεν μπορεί κανείς να γλιτώσει από το παρελθόν του. Υπάρχει μάλιστα σήμερα και επάγγελμα για τη διαχείριση της ηλεκτρονικής ατομικής αναπαράστασης του εαυτού, οι λεγόμενοι «διαδικτυακοί διαχειριστές της φήμης». Το περίφημο «δικαστήριο της φήμης», σε σχέση με το οποίο το άτομο διαμόρφωνε την κοινωνική του θέση και την αυτοεικόνα του στις παραδοσιακές κοινωνίες, και το οποίο μας έχουν αναλύσει οι ανθρωπολόγοι, έχει αποκτήσει σήμερα αστρικές διαστάσεις. Μάλιστα η αξία μας, σε όλα τα επίπεδα, μετράται σήμερα περισσότερο με το πόσοι είναι όσοι μας γνωρίζουν παρά με το ποιοι είμαστε και τι έχουμε κάνει.
Γίνεται επομένως φανερό ότι στην προσπάθειά της να προστατεύσει προληπτικά τους Ευρωπαίους πολίτες από τους κινδύνους που έχει αναδείξει κυρίως το διαδίκτυο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιλέγει να καταργήσει εντελώς κάθε ονομαστικό αρχείο. Όπως αναφέρει προσφυώς το κείμενο το οποίο οι γάλλοι αρχειονόμοι μας καλούν να συνυπογράψουμε: «Τελειώσατε τις σπουδές σας; Το σχολείο ή το πανεπιστήμιο θα καταστρέψει τον φάκελό σας. Αγοράσατε ένα ακίνητο; Το υποθηκοφυλακείο θα διαγράψει τα ίχνη της περιουσίας σας. Δεν είστε πια μισθωτός μιας επιχείρησης; Αυτή θα καταργήσει τις πληροφορίες που σας αφορούν. Στο εξής θα πρέπει μόνοι μας να φροντίζουμε να διατηρούμε τα στοιχεία μας, χωρίς να υπολογίζουμε στις δημόσιες υπηρεσίες ή στους εργοδότες μας!»5
Αν λοιπόν μπορεί κανείς να κατανοήσει την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που επιτρέπει σε ένα άτομο να «αποκαταστήσει» τα διαδικτυακά ίχνη της «ιστορίας» του, διαγράφοντας τις παραπομπές σε αυτά από τις μηχανές αναζήτησης αλλά όχι τα ίδια τα ίχνη, είναι αδύνατο να μη δει στις σχεδιαζόμενες ρυθμίσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καταπάτηση πολλαπλών δικαιωμάτων: στην πληροφόρηση, στην ιστορική έρευνα, στην υποχρέωση του κράτους να προσφέρει υπηρεσίες στους πολίτες κτλ. κτλ. Οι προτάσεις αυτές δεν πρέπει να περάσουν και χρειάζεται να αγωνιστούμε γι’ αυτό.
"google ad"
Ωστόσο αυτό για το οποίο καλούμαστε να αγωνιστούμε δεν είναι το «δικαίωμα στη μνήμη». Όχι μόνο η διατύπωση αυτή δεν είναι το αντίθετο του «δικαιώματος στη λήθη», αλλά έχει μακρά ιστορία που δεν είναι καθόλου ουδέτερη. Κύριο στοιχείο της, είναι κατεξοχήν συλλογική, αφορά δηλαδή ομάδες ανθρώπων που στο όνομα κοινής ταυτότητας διεκδικούν για το παρελθόν τους μερίδιο στη συλλογική μνήμη. Ως έκφραση, το «δικαίωμα στη μνήμη» αναδύθηκε από τη δεκαετία του ’90 και συνδέεται με πολλαπλούς παράγοντες: την αμφισβήτηση και τις ρωγμές στα μεγάλα εθνικά και ιστορικά αφηγήματα· την κρίση της παραδοσιακής πολιτικής και την ανάδυση της πολιτικής των ταυτοτήτων· τις τεράστιες και όλο και επιταχυνόμενες παγκόσμιες και παγκοσμιοποιημένες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ζωής των ανθρώπων· την εξάπλωση της πληροφόρησης και τον πολλαπλασιασμό των παραγωγών ιστορίας στο δημόσιο πεδίο, για να αναφέρω τα σημαντικότερα.
Στο «δικαίωμα στη μνήμη» οφείλονται και οι λεγόμενοι «μνημονικοί νόμοι», οι νομοθετικές δηλαδή ρυθμίσεις σε διάφορες χώρες που επιβάλλουν μία εκδοχή της ιστορίας ως εκείνη που η αμφισβήτησή της εγείρει ποινικές κυρώσεις. Η Γαλλία έχει την πρωτοκαθεδρία στη σχετική δραστηριότητα: εκτός από τον νόμο που ποινικοποιεί την άρνηση του Ολοκαυτώματος, έχει νόμο που αναγνωρίζει τον καταστροφικό χαρακτήρα που είχε η ανακάλυψη της Αμερικής για τους ντόπιους πληθυσμούς, αλλά και άλλον για τη θετική επίδραση της γαλλικής αποικιοκρατίας (αυτός δεν διατηρήθηκε για πολύ), καθώς και νόμο που αναγνωρίζει τη γενοκτονία των Αρμενίων. Άπειρες φορές επίσης έχουν κριθεί τις τελευταίες δεκαετίες στα γαλλικά δικαστήρια ιστορικά ζητήματα, κυρίως ως προς την ευθύνη γάλλων συνεργατών των ναζί για την εξόντωση Γάλλων πολιτών. Στα δικά μας, ζήσαμε και προ καιρού, αλλά ξανά φέτος το φθινόπωρο τις ατέρμονες και ανεκδιήγητες αντεγκλήσεις για το τι να περιλαμβάνει και τι όχι το αντιρατσιστικό νομοσχέδιο.
Ανήκω στους ιστορικούς που αντιτίθενται στην ποινικοποίηση των απόψεων για την ιστορία, όπως και για κάθε άλλο ζήτημα που εγείρει ισχυρές διαφορετικές απόψεις. Πιστεύω βαθιά ότι μόνο κοινωνικά και πολιτισμικά μπορεί να δημιουργηθεί ανάχωμα στην έκφραση του ρατσισμού, του αντισημιτισμού, της ομοφοβίας, του σεξισμού. […]
Αλλά για να ξαναγυρίσουμε στο σημερινό μας ζήτημα, ποιος νόμος μπορεί να αποτρέψει πολιτικούς παράγοντες κάθε είδους να επικαλούνται τη συλλογική μνήμη και τα οικογενειακά τους βιώματα για να τις ταυτίσουν με την ιστορία; Κοντολογίς είμαστε στο σημείο για το οποίο μας είχε προετοιμάσει εδώ και χρόνια ο Πιερ Νορά, όταν έλεγε ότι «η διεκδίκηση της μνήμης έφτασε να υποκαταστήσει την ιστορία […]. Έτσι η πρακτική της ιστορίας μπήκε στην υπηρεσία της μνήμης, που αντλεί το νέο κύρος της από το γεγονός ότι είναι προϊόν συλλογικής διεκδίκησης, προϊόν βιώματος και ανάμνησης».6
Όμως ακριβώς επειδή οι επιλογές για το ποιες μνήμες αξίζει να διατηρηθούν και ποιες όχι συνιστούν πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης σε πολλαπλά επίπεδα, δεν είναι δυνατό να αναθέτουμε στον δικαστή να προστατεύει μία εκδοχή του παρελθόντος κάθε φορά. Αυτό που οφείλουν να κάνουν ο νομοθέτης και ο δικαστής είναι να προστατεύουν το αρχείο, δηλαδή το μέσο για να επεξεργαστεί κανείς τη μνήμη και την αλήθεια για το παρελθόν.7 Να προστατεύει δηλαδή το «δικαίωμα στην ιστορία». Ακριβώς επειδή το «δικαίωμα στη μνήμη» είναι συλλογικό αίτημα που αντιπαρατίθεται με άλλα αντίστοιχα, συνιστά δηλαδή πολιτικό ζήτημα, ο αρχικός χειραφετικός του χαρακτήρας εύκολα «μπορεί να μετατραπεί και να γίνει ένα είδος εγκλεισμού, μια αφορμή αποκλεισμού και ένα όπλο πολέμου», για να χρησιμοποιήσω ξανά τα λόγια του Πιερ Νορά. Μπορεί να γίνει αίτημα για μία νέου τύπου λήθη. Γι’ αυτό είναι επιτακτικό να διεκδικήσουμε το «δικαίωμα στην ιστορία».
Μολονότι διαφέρουν ως προς τις αναφορές τους, ατομική το ένα, συλλογική το άλλο, το «δικαίωμα στη λήθη» και το «δικαίωμα στη μνήμη» μοιράζονται τη νομική διάσταση, την επίκληση στο «δικαίωμα» και τη νομοθετική κατοχύρωσή του. Ωστόσο, όπως γνωρίζουμε καλά, οι δηλώσεις για τα δικαιώματα είναι περισσότερο προγραμματικές παρά αναφέρονται σε κάτι που υπάρχει. Δηλώνουν πώς θεωρεί κανείς ότι πρέπει να είναι τα πράγματα παρά πώς είναι. Δεν φτάνει ο νόμος, όσο απαραίτητος κι αν είναι, για να καθιερωθεί ένα δικαίωμα στην πράξη, για να πάψει να είναι προσδοκώμενο «δικαίωμα» και να γίνει αυτονόητη πρακτική. Χρειάζεται η πολιτική.8 Προτείνω λοιπόν να στρατευθούμε όλοι και όλες στον αγώνα για το «δικαίωμα στην ιστορία», για τη δυνατότητα να έχουμε πρόσβαση στα τεκμήρια που θα μας οδηγούν σε ποικίλες και διαφορετικές, όλο και πιο πλούσιες αναγνώσεις του παρελθόντος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Εισήγηση στην εκδήλωση της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας, «Δικαίωμα στη λήθη vs Δικαίωμα στη μνήμη» (22.9.2014), Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, αμφιθέατρο Theo Angelopoulos.
2 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Πρόταση: Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών (γενικός κανονισμός για την προστασία δεδομένων) Βρυξέλλες (25.1.2012). Για την καμπάνια της Ε.Γ.Α. βλ. την ιστοσελίδα της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας,www.eae.org.gr.
3. Βλ. Court of Justice of the European Union, Press release no 70/14, Luxembourg, 13 May 2014, Judgment in Case C-131/12, Google Spain SL, Google Inc. v Agencia Española de Protección de Datos, Mario Costeja González, www.curia.europa.eu (21.8.2014). Για την απόφαση: Απόφαση του Δικαστηρίου (τμήμα μείζονος συνθέσεως), της 13ης Μαΐου 2014, «Δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα – Προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων αυτών – Οδηγία 95/46/ΕΚ – Άρθρα 2, 4, 12 και 14 – Καθ’ ύλην και εδαφικό πεδίο εφαρμογής – Μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο — Επεξεργασία δεδομένων που περιλαμβάνονται σε ιστοτόπους – Αναζήτηση, ευρετηρίαση και αποθήκευση των δεδομένων αυτών – Ευθύνη του φορέα εκμετάλλευσης μηχανής αναζήτησης – Εγκατάσταση επί του εδάφους κράτους μέλους – Περιεχόμενο των υποχρεώσεων του εν λόγω φορέα εκμετάλλευσης και των δικαιωμάτων του υποκειμένου των δεδομένων – Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Άρθρα 7 και 8», Στην υπόθεση C‑131/12, με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής απόφασης δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Audiencia Nacional (Ισπανία) με απόφαση της 27ης Φεβρουαρίου 2012, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 9 Μαρτίου 2012, στο πλαίσιο της δίκης Google Spain SL, Google Inc. κατά Agencia Española de Protección de Datos (AEPD), Mario Costeja González,http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=9ea7d2dc30d622a463e3f3044df0a9c1daa3dd7ae2e5.e34KaxiLc3qMb40Rch0SaxuOaxj0?text=&docid=152065&pageIndex=0&doclang=el&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=279952(21.8.2014).
4. Jemima Kiss, «What the Google ruling tells us about our digital delusion», The Guardian (13.5.2014),http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/may/13/google-ruling-digital-online-identity (21.8.2014).
5. Βλ. το κείμενο: https://www.change.org/p/citoyens-contre-le-projet-de-r%C3%A9glement-europ%C3%A9en-sur-les-donn%C3%A9es-personnelles-eudatap
6. Pierre Nora, «L’avènement mondial de la mémoire»,Eurozone (19.4.2002).
7. Jo-Anne Duggan, «The right to memory, The Archival Platform», Human Rights Media Centre (10.8.2010),http://www.archivalplatform.org/blog/entry/the_right/
8. Βλ. ενδεικτικά, Costas Douzinas, «Human rights and the paradoxes of liberalism», Open Democracy(8.8.2014), https://www.opendemocracy.net/costas-douzinas/human-rights-and-paradoxes-of-liberalism(21.8.2014).
Πηγή: chronosmag.eu