Με τον κορωνοϊό μπήκαμε και επίσημα στον 21ο αιώνα, λέει στο iefimerida.gr ο αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Bournemouth Ρωμανός Γεροδήμος.
Εξηγεί αν αυτό που ζούμε είναι πόλεμος, μιλά για το διπλό crash test της Ελλάδας, την απειλή της Κίνας που μπορεί να οδηγήσει και σε έναν τύπο Ψυχρού Πολέμου, τον ηγετικό ρόλο του Μακρόν και πώς ο Μητσοτάκης λειτουργεί καλύτερα υπό πίεση.
Βρίσκεται σε καραντίνα στο σπίτι του στο κεντρικό Λονδίνο –από το παράθυρό του βλέπει ένα κανάλι που καταλήγει στον Τάμεση. Σε αυτή τη συνέντευξη ο Ρωμανός Γεροδήμος καταγράφει τις εξελίξεις που πυροδοτεί η πανδημία του κορωνοϊού και τις ανακατατάξεις που φέρνει σε κοινωνία, πολιτική και οικονομία. Εχοντας μόλις πριν από λίγους μήνες εκδοθεί το βιβλίο του «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος),εκτιμά πως ουσιαστικά τώρα, αυτές τις μέρες, αρχίζει ο 21ος αιώνας όπως τον καθορίζει η πανδημία που ζούμε, μιλά για τη χρήση της λέξης «πόλεμος» για να περιγράψουμε όσα ζούμε, τον κίνδυνο που αντιμετωπίζουν οι Δημοκρατίες, τη θέση της Ευρώπης, της Κίνας, την παρακμή των ΗΠΑ, τις ευκαιρίες του Μακρόν και του Μητσοτάκη. Αλλά και για το διαδικτυακό κίνημα «Μετά θα λογαριαστούμε» και την τάση μας μονίμως να διχαζόμαστε
Eίναι πόλεμος αυτό που ζούμε ή η λέξη είναι ένα χρήσιμο ρητορικό σχήμα που χρησιμοποιεί η διεθνής ηγεσία προκειμένου να πείσει για το επείγον του ζητήματος;
Εχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον πόλεμο, αλλά και θεμελιώδεις διαφορές. Οταν έχεις επίγνωση της Ιστορίας, του Πρώτου και του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, δεν χρησιμοποιείς εύκολα αυτή τη λέξη. Ομως δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στην πρόσφατη ιστορία μας – ουσιαστικά δεν υπάρχουν άνθρωποι που μπορεί να έζησαν την ισπανική γρίπη-, άρα η πιο κοντινή έννοια που μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να το περιγράψουν είναι «πόλεμος». Ας πούμε ότι ζούμε μια προσομοίωση πολέμου.
Σε κάθε περίπτωση είναι χρήσιμο για τις κυβερνήσεις;
Ναι γιατί πρέπει να κινητοποιήσουν τον κόσμο, να δικαιολογήσουν τα μέτρα που παίρνουν και να βάλουν τους πολίτες σε μια ιδιαίτερη ψυχολογία, να κάνει μεγάλες θυσίες -απολύσεις, κάποιοι έχουμε πρόβλημα επιβίωσης ή δεν μπορούν καν να πάνε στις κηδείες των δικών τους ανθρώπων. Πρέπει λοιπόν να βρουν έναν τρόπο να πείσουν ότι όλα αυτά τα μέτρα έχουν ένα νόημα. Δεν θεωρώ παράλογη τη χρήση της λέξης «πόλεμος». Παρόλα αυτά υπάρχει ένας κίνδυνος όταν μπαίνουμε σε θέματα όπως η σχέση μας την Κίνα. Γίνεται περίπλοκο.
Αυτοκρατορίες που καταρρέουν, άλλες που αναδύονται;
Είναι πολύ νωρίς για να γνωρίζουμε τι θα συμβεί. Ομως όσο κρατάει αυτή η κρίση, τόσο θα αυξάνονται εκθετικά και οι επιπτώσεις της σε όλα τα επίπεδα: οικονομία, κοινωνία, πολιτική, ακόμα και στον πολιτισμό ως ανάκλαση της ψυχολογίας και των αξιών των ανθρώπων. Το καθοριστικό λοιπόν είναι η διάρκεια: άλλο να κρατήσει ένα μήνα και να μιλάμε για μια παγκόσμια οικονομική κρίση που είναι πεπερασμένη χρονικά και άλλο να κρατήσει επ’ αόριστον ή ένα χρόνο. Οι επιπτώσεις τού να κρατήσει ένα χρόνο θα είναι εντελώς απρόβλεπτες. Αρα, είναι πιθανόν να δούμε ανακατατάξεις. Οπως έχω γράψει και στο βιβλίο μου, δεν θεωρώ ότι αυτό που ζούμε τώρα είναι ουρανοκατέβατο. Εδώ και πολλά χρόνια κάποιοι κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου της πανδημίας αλλά και για όσα δεν έχουν γίνει ως προς τον συντονισμό των κρατών, τη διαχείριση της παγκοσμιοποίησης. Ολα αυτά τα προβλήματα υπάρχουν εδώ και 20 χρόνια.
«Το θέμα είναι πώς θα ήταν ο κόσμος, η Ευρώπη, αν δίπλα στον Μακρόν υπήρχε ένας ή μία ηγέτης της Γερμανίας που θα ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με τον Γάλλο πρόεδρο. Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα» λέει ο Ρωμανός Γεροδήμος
Αρα αυτό που ζούμε είναι ίσως απλώς η αφορμή για κάποιες ανατροπές;
Ακριβώς, όπως η αφορμή για τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η δολοφονία του διαδόχου του αυστριακού θρόνου το 1914. Είναι η αφορμή που μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλες ανακατατάξεις. Μπορεί τώρα να είναι η στιγμή που η Κίνα μετά και την διαχειριστική και εσωτερική κατάρρευση των ΗΠΑ αναλαμβάνει τα ηνία. Μπορεί και όχι, αν υπάρξει μια αντίδραση της Ευρώπης και της Δύσης απέναντι σε όσα συμβολίζει το καθεστώς της Κίνας, οπότε μπορούμε να δούμε έναν τύπου νέο Ψυχρό Πόλεμο.
Σε αυτό τον πιθανό νέο Ψυχρό Πόλεμο -ας το βάλουμε σε πολλά εισαγωγικά- η Κίνα ποιον θα έχει δίπλα της, σύμμαχο;
Εχει μεγάλη σφαίρα επιρροής που εκτείνεται και στη δική της περιφέρεια δηλαδή στην Ασία, αλλά εδώ και πολλά χρόνια έχει ενσωματωθεί στην οικονομία, τα συστήματα, τις υποδομές χωρών στην Αφρική για παράδειγμα. Οπότε τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα όπως στον Ψυχρό Πόλεμο που υπήρχε μια καθαρότητα, ένας διαχωρισμός των δύο στρατοπέδων. Θα είναι πολύ πιο δύσκολο και άτακτο όλο αυτό.
"google ad"
Η Κίνα είναι έτοιμη για αυτό;
Και μόνο το γεγονός ότι υπάρχει τέτοιος έλεγχος και ένα κάθετο σύστημα που λειτουργεί αυταρχικά και συγκεντρωτικά την βοηθά σε πολλά πράγματα την Κίνα. Ταυτόχρονα υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα: το πολιτιστικό ζήτημα, το ζήτημα των αξιών. Από την Ιστορία ξέρουμε ότι μια υπερδύναμη δεν μπορεί να υπερισχύσει σε άλλες περιοχές μόνο με τον στρατό ή μόνο με την οικονομία ή μόνο με την τεχνολογία. Χρειάζεται και ο τέταρτος παράγοντας που είναι οι αξίες, το φαντασιακό, ο πολιτισμός. Το μεγάλο εμπόδιο στη Δύση είναι ότι πολύς κόσμος δεν μοιράζεται αυτές τις αξίες και δεν δέχεται αυτή την επικυριαρχία. Υπάρχει αυτό το θέμα, που είναι εντελώς διαφορετικό από την περίπτωση της Αμερικής στον 20ο αιώνα που κατάφερε μέσα από το Χόλιγουντ και τις διαφημίσεις να πουλήσει το αμερικάνικο όνειρο και να το επιβάλλει, βλέπουμε για παράδειγμα ότι ακόμα και ο Ελληνας έχει το αμερικανικό όνειρο. Πάντως, αν η Δύση δεν ήταν στην κατάσταση που είναι αυτή τη στιγμή και έθετε όρια, αν έλεγε να κλείσουν οι υπαίθριες αγορές στην Κίνα από που ξεκινάνε πολλές πανδημίες, δεν θα ήμασταν σε αυτή την κατάσταση.
Ο ιός αυτός χτυπά με τον ίδιο τρόπο τους πάντες. Μπορεί απέναντι στον νόμο να μην είμαστε όλοι ίσοι τελικά, αλλά απέναντι στον κορωνοϊό είμαστε. Εχει ενδιαφέρον πόσο ανελέητα και με ένα φλέγμα βρετανικό θα έλεγε κανείς χτύπησε τον Μπόρις Τζόνσον, τον διάδοχο Κάρολο, τον υπουργό Υγείας – σε μια χώρα που τόσο άργησε να πάρει μέτρα.
Πραγματικά νομίζω ότι αν αυτά τα βλέπαμε σε μια ταινία θα τα κριτικάραμε ως τραβηγμένα. Ως κάτι το γκροτέσκο.
Η Μεγάλη Βρετανία ζει, λοιπόν, το δικό της γκροτέσκο τώρα;
Πολλές χώρες το ζούνε. Ηταν εντυπωσιακό ότι εδώ ο κόσμος δεν είχε συνειδητοποιήσει το μέγεθος του κινδύνου, παρά τις εικόνες που έβλεπε από την Ιταλία. Το συνειδητοποίησε μόνο όταν βγήκε ο ίδιος ο Τζόνσον και μίλησε για απαγόρευση κυκλοφορίας. Πολλοί θεωρούν ότι η βρετανική κυβέρνηση τα έκανε όλα καλά. Μέχρι και σήμερα (Σάββατο 28 Μαρτίου) τα ποσοστά του Τζόνσον είναι πρωτόγνωρα. 40 χρόνια έχει να δει πρωθυπουργός τέτοια θετικά ποσοστά. Βέβαια θα δούμε πώς θα εξελιχθούν όταν έχουμε 180 νεκρούς την ημέρα.
Το βιώνουν ως σόκ τώρα οι Βρετανοί;
Εδώ ζούμε τα πάντα με καθυστέρηση κάποιων εβδομάδων σε σχέση με πώς τα ζήσαμε στην Ελλάδα. Το παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον αυτό. Τώρα συνηθίζουμε στο Λονδίνο την ιδέα τού να είμαστε κλεισμένοι στο σπίτι. Θεωρώ ότι η βρετανική κυβέρνηση πολύ κακώς έχει επικεντρωθεί τις τελευταίες μέρες στο πώς θα διαχειριστεί επικοινωνιακά αυτό που συμβαίνει. Για παράδειγμα, πολλές φορές προκειμένου να κρύψουν τον αριθμό των νεκρών, να μην φαίνονται στους τίτλους των ειδήσεων, έκαναν διαρκώς ανακοινώσεις. Βγάζουν τα μέτρα λίγα-λίγα ώστε να υπάρχει διαρκής ροή. Επίσης, λόγω της καθυστέρησης στο να φανούν οι επιπτώσεις του ιού -μπορεί να φτάσει σε ένα μήνα η απόσταση από τη στιγμή της μετάδοσης ως τον θάνατο- δεν υπάρχει πλήρης συνείδηση αυτού που συμβαίνει. Αν βλέπουμε συνεχώς τριψήφια νούμερα ή αν καταρρεύσει το σύστημα υγείας που ήδη αποτρέπει τον κόσμο από το να πηγαίνει στα νοσοκομεία, δεν μπορεί να διατηρηθεί αυτή η υποστήριξη προς τον Τζόνσον.
Στην Ελλάδα έχει αναπτυχθεί διαδικτυακά αυτή η κίνηση με το hashtag «Μετά θα λογαριαστούμε», ακούσαμε και προθέσεις ρεβάνς με πρόσημο σεξουαλικής πράξης από στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ. Πώς το ερμηνεύετε;
Νομίζω ότι κάποιοι άνθρωποι το έχουν ανάγκη αυτό ψυχολογικά, δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς. Και δεν το λέω απαξιωτικά, γιατί είναι πολλοί οι άνθρωποι και εκτός πολιτικού συστήματος, άνθρωποι που εκτιμώ μάλιστα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που θρέφονται και έχουν ανάγκη αυτή την αντιπαράθεση. Η ευκολία στο να πέσουμε στον πολιτικό διχασμό: κάποιοι έχουν εθιστεί από αυτό. Δεν μπορώ να το εξηγήσω. Δεν μιλάμε για επιμέρους κριτική που πρέπει να υπάρχει προς το κράτος και τους πολιτικούς, αλλά μιλάμε για μια εμπάθεια και από τις δυο πλευρές. Ας πούμε, τι δουλειά έχουμε αυτή τη στιγμή να κάνουμε αντιπολίτευση στον ΣΥΡΙΖΑ, δεν καταλαβαίνω γιατί να τροφοδοτούμε μια τέτοια αντιπαράθεση, εντελώς εκτός θέματος, μέσα στην πανδημία ζούμε. Είναι ένα ρητορικό, επικοινωνικό πράγμα.
Είναι σαν το βιβλίο σας «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα» να έβαλε μια τελεία σε όσα ζήσαμε για να μπούμε σε μια νέα τροπή.
Τα πρώτα είκοσι χρόνια του αιώνα μας, ζούσαμε με όρους 20ού αιώνα. Ο 21ος αιώνας ουσιαστικά ξεκίνησε την 11η Σεπτεμβρίου όταν η αμερικανική ισχύς έφτασε στην κορυφή της και ταυτόχρονα ξεκίνησε η κατάρρευση. Ηταν η αρχή μιας παρακμής και από εκεί ξεκινά ο 21ος αιώνας και μια περίοδος αστάθειας, με τη Ρωσία και την Κίνα να κάνουν το δικό της παιχνίδι, με την Ευρώπη να βρίσκεται σε δύσκολη κατάσταση λόγω της οικονομικής κρίσης. Πλέον με τον κορωνοϊό μπαίνουμε επισήμως στον 21ο αιώνα. Αυτό που ξέραμε από την αρχή ότι ήταν η ατζέντα αυτού του αιώνα – η παγκοσμιοποίηση, η τρομοκρατία, οι πανδημίες- δεν είναι πλέον θεωρητικά σχήματα για τα οποία μιλάμε στο Πανεπιστήμιο. Είναι η καθημερινότητά μας, το ζούμε πλέον και επισήμως.
Διάβασα στην Washington Post ότι ο αμερικανός υπουργός Δικαιοσύνης σκέφτεται να επιβάλει διατάξεις του νόμου για την τρομοκρατία στις περιπτώσεις πολιτών που έχουν κορωνοϊό και σκοπίμως τον μεταδίδουν σε άλλους.
Εκτιμώ ότι είναι κυρίως συμβολικό, γιατί υπάρχουν και περιπτώσεις ανθρώπων που φτύνουν τους αστυνομικούς, για παράδειγμα. Υπάρχει αυτή η έννοια ότι εργαλοποιείται ο κορωνοϊός από όσους θέλουν να αντιδράσουν και ταυτόχρονα το σύστημα πρέπει να ξεκαθαρίσει ότι δεν ανέχεται τέτοια συμπεριφορά, οπότε την αντιμετωπίζουμε ως τρομοκρατία. Ακούγεται λίγο ακραίο αλλά είναι και μια προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν κάποια ερμηνευτικά σχήματα που καταλαβαίνει ο κόσμος. Οπως λέγαμε νωρίτερα για τη χρήση της λέξης «πόλεμος».
Είναι υπαρκτός ο κίνδυνος οι περιορισμοί που επιβάλλονται στην κυκλοφορία, ο διαρκής έλεγχος, να δημιουργήσει μια σταθερά και για μετά την πανδημία και να πάμε σε μια οπισθοχώρηση σε ζητήματα δικαιωμάτων;
Αντιλαμβάνομαι ότι υπάρχουν χώρες όπου θα μπορούσε να συμβεί αυτό επειδή είχαν ήδη σχετικά θέματα όπως η Ουγγαρία, η Ρωσία και βεβαίως η Τουρκία όπου δεν μιλάμε καν για Δημοκρατία. Αυτό μπορεί να εργαλοποιηθεί σε τέτοιες χώρες, αλλά όχι στην Ευρώπη, στη Δύση. Εκεί δεν μπορούν καν να ελέγχουν καλά-καλά το σύστημα υγείας, τη διακυβέρνηση, δεν νομίζω ότι έχουν τη διάθεση ελέγχου της ατομικής ελευθερίας. Δεν υπάρχει άμεσος κίνδυνος, θα επανέλθουμε στην πραγματικότητα.
Κάποιες χώρες κλείνουν σύνορα, άλλες σταματούν εξαγωγές. Μήπως ενισχυθεί ξανά η επιρροή των εθνικιστικών φωνών και πολιτικών σχηματισμών;
Θα εξαρτηθεί σε μεγαλό βαθμό από το πώς θα χτιστεί η ατζέντα τους υπόλοιπους μήνες.
Πείτε μου μερικά παραδείγματα.
Τι θα γίνει με το ομολόγο, αν θα υπάρξει διχασμός Βορρά-Νότου στην Ευρωπαϊκή Ενωση, αν θα αναδειχθεί η Κίνα ως ο εχθρός, αν θα υπάρξουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των κρατών μελών. Αν μπούμε σε έναν κύκλο που κάθε χώρα κάνει το δικό της, δεν αποκλείεται να ξυπνήσουν τέτοια ένστικτα εθνικισμού και αντιμετώπισης των άλλων χωρών ως εχθρών. Αυτό περιπλέκεται από την πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης, το πως τρώμε, από που παίρνουμε τα φάρμακα και όλα αυτά είναι αλυσίδες τροφοδοσίας που κρέμονται από μια κλωστή ημερών. Αν κλείσουμε τα σύνορα και περιορίσουμε τις μετακινήσεις, οι επιπτώσεις στην οικονομία θα είναι τόσο τραγικές που δεν θα μπορέσει να κρατήσει για πολύ. Καθημερινά συνειδητοποιούμε το πόσο αλληλοεξαρτιόμαστε.
Που αποδίδετε τις καθυστερήσεις στη λήψη μέτρων σε Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Είναι μόνο ο φόβος για την οικονομία που οδηγεί σε αυτή την σχεδόν αναλγησία που έδειξαν οι ηγέτες κάποιων χωρών προς τους πολίτες τους;
Αν δούμε ποιες χώρες αντέδρασαν άμεσα και ποιες όχι, είναι αποκαλυπτικό το ποιοι ηγούνται, ποιες διαχειριστικές ικανότητες έχουν οι ηγέτες, αν έχουν ή όχι ενσυναίσθηση. Δεν νομίζω ότι είναι άσχετο αυτό. Ο Ομπάμα δεν θα είχε αντιδράσει όπως ο Τραμπ, ένας καλύτερος Βρετανός πρωθυπουργός δεν είχε αντιδράσει όπως ο Τζόνσον. Και δεν νομίζω ότι ένας Πρωθυπουργός που δεν θα ήταν τόσο καλά ενημερωμένος και οργανωμένος όπως ο Μητσοτακης θα είχε αντιδράσει με αυτόν τον τρόπο. Η προσωπικότητα του ηγέτη παίζει πολύ μεγάλο ρόλο.
O Mακρόν με τη στάση του εξελίσσεται σε μια μορφή ηγέτη για την Ευρωπαϊκή Ενωση αυτή τη στιγμή, με την έννοια της προσωπικότητας που μπορεί να επιβληθεί, να εμπνεύσει, να συσπειρώσει, με δεδομένη και τη στάση της Μέρκελ;
Ο Μακρόν για εμένα σαν άτομο, παρουσία, λόγο, κατάρτιση μπορεί να παίξει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο. Ομως ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη. Το θέμα είναι πώς θα ήταν ο κόσμος, η Ευρώπη, αν δίπλα στον Μακρόν υπήρχε ένας ή μία ηγέτης της Γερμανίας που θα ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με τον Γάλλο πρόεδρο. Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα.
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης έχει επίσης ενισχύσει τον ρόλο του, ως ηγέτης, στην Ευρώπη; Εχει κάνει την κρίση ευκαιρία;
Νομίζω ότι αυτό που βλέπουμε αυτή τη στιγμή είναι αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς και στοχοπροσήλωσης του Κυριάκου Μητσοτάκη. Είναι ένας άνθρωπος που από την στιγμή που ανέλαβε εργάστηκε πάρα πολύ σκληρά -χωρίς να με βρίσκουν σύμφωνο όλες οι αποφάσεις του. Εχει επιλέξει άξιους συνεργάτες. Νομίζω ότι σε επίπεδο χαρακτήρα ο Μητσοτάκης λειτουργεί πολύ καλύτερα υπό πίεση, όταν βρίσκεται σε κατάσταση κρίσης. Διαχειριστικά είναι στα καλύτερά του, ειδικά όταν η χώρα βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση που έχουμε και τον υβριδικό πόλεμο με τον Ερντογάν, ή όταν τον υποτιμούν κάποιοι αντίπαλοι στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της χώρας. Τότε σαν προσωπικότητα τα δίνει όλα και αποδεικνύει ότι είναι πολύ πιο αποτελεσματικός απ’ ότι νομίζουν πολλοί. Αυτό όμως δεν είναι μόνο θέμα προσωπικότητας, είναι και θέμα σκληρής δουλειάς.
Τελικά η Ελλάδα το 2020 με την υβριδικό πόλεμο στον Εβρο και με την πανδημία του κορωνοϊού, ζει το μεγάλο crash test της;
Ισχύει αυτό. Σαφώς γνωρίζαμε ότι αυτές οι απειλές υπάρχουν, αλλά κανείς δεν περίμενε ότι θα έσκαγαν ταυτόχρονα. Οπως είπατε και πριν, μπορεί να γίνει ευκαιρία. Για παράδειγμα, βλέπουμε κάποια αντανακλαστικά στο κράτος, όπως στο ζήτημα της ψηφιακής διακυβέρνησης. Θα μάθουμε να λειτουργούμε υπό νέες συνθήκες και ίσως γίνουμε πιο ανθεκτικοί, ως κοινωνία εννοώ.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε στη διακυβέρνηση σε καθεστώς κρίσης, στο πρώτο μέρος.
Οι εθνικές κυβερνήσεις τα τελευταία 30 χρόνια έχουν αποκεντρώσει πολλές από τις αρμοδιότητες τους, έχουν μπει πολλοί νέοι παίκτες στο σύστημα, οπότε είναι δύσκολο να εφαρμοστεί μια πολιτική απόφαση. Οταν είσαι σε καθεστώς κρίσης όμως, υπάρχει ένας συγκεντρωτισμός που επιτρέπει να γίνουν όλα πιο εύκολα και γρήγορα. Για εμένα αυτός είναι ο κίνδυνος για τη Δημοκρατία, για να επανέλθω σε αυτό που ρωτούσατε νωρίτερα. Εαν φανεί ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να είναι αποτελεσματικές και να κάνουν πράγματα μόνο σε καθεστώς συγκεντρωτισμού, αυτό μετά δημιουργεί πρόβλημα για τη Δημοκρατία.
Αν βγάζατε ένα παράρτημα στο βιβλίο σας, τι τίτλο θα βάζατε;
Ισως «Η μεγάλη ευκαιρία», ή «Το ανακάτεμα της τράπουλας» για να σηματοδοτήσω την ρήξη με το παρελθόν. Μιλάμε για το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, για την αρχή μιας νέας εποχής. Δεν είμαστε σίγουροι ακόμα πώς θα είναι αυτή η εποχή… Ισως τελικά έδινα τίτλο «Το σημείο μηδέν».
Το κυρίαρχο συναίσθημα που έχετε αυτές τις μέρες;
Το να βγούμε πιο δυνατοί αυτό. Να το αντέξουμε ατομικά και συλλογικά.