Οι Κρήτες από αρχαιοτάτων χρόνων ήταν γνώστες της τέχνης της τοξοβολίας και ως εκ τούτου άριστοι πολεμιστές. Αυτό τους έκανε περιζήτητους ως μισθοφόρους σε εκτός Κρήτης περιοχές, όπως Μακεδονία, Σπάρτη, άλλα και πέραν των συνόρων της Ελλάδας σε Ασία και Αφρική.
Στη Μινωϊκή περίοδο που οι Κρήτες ήταν κυρίαρχοι των θαλασσών, έχοντας αναπτύξει μεγάλη ναυτική δύναμη, ένα μέρος αυτής της κυριαρχίας οφειλόταν στους σπουδαίους τοξότες που αντιμετώπιζαν τους πειρατές. Ο Θουκιδίδης λέει: «Μίνως το τε ληστρικόν, ως εικός καθήρει εκ της θαλάσσης».
Ίσως αυτός ήταν και ένας λόγος που δεν είχαν τείχη στις πόλεις των Μινωϊτών.
Έτσι με τη γενναιότητα και τη μαεστρία του τόξου οι Κρήτες έγραψαν τη δική τους ιστορία. Έλαβαν μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο με 80 πλοία υπό τον Ιδομενέα ενώ γνωστός από τον Όμηρο ήταν ο τοξότης Μηριόνης τον οποίο αναφέρει ως «μήστωρ μάχης και πεπνυμένος».
Δηλαδή γνώστης καλός της μάχης και ψυχωμένος. Έχουμε 200 κρήτες τοξότες υπό τον Κύρο στη μάχη στα Κούναξα το 401π.Χ στη λεγόμεη κάθοδο των Μυρίων, με αρχηγό τους τον Στρατοκλή. Μετά το θάνατο του Κύρου χρειάστηκε να περάσουν βουνά και μεγάλα ποτάμια, μετακινούμενοι συνεχώς για 6 μήνες επιστρέφοντας κυνηγημένοι από τους Πέρσες. Κατά τον Ξενοφώντα η διάσωσή τους θεωρήθηκε ως ένα από τα μεγαλύτερα στρατιωτικά επιτεύγματα παγκοσμίως.
Στην εκστρατεία του Μ.Αλεξάνδρου αρχικά έλαβαν μέρος 500 τοξότες με οπλισμό μια μικρή ασπίδα, μαχαίρι, ξίφος και το τόξο τους. Για αρχηγούς είχαν δικούς τους ομαδάρχες που ονόμαζαν τοξάρχες. Όλων αυτών επικεφαλής ήταν ο Ευρυβώτας. Στη μάχη των Θηβών το 335π.Χ ο Ευρυβώτας εφονεύθη μαζί με άλλους 70 τοξότες Κρητικούς. Τον αντικατέστησε ο Κρης Ομβρίων επικεφαλής, τώρα, 500 κρητών. Πριν τη μάχη του Γρανικού κατέφτασαν άλλοι 500 Κρήτες από τον Κλέαρχο. Ο Ομβρίων με εντολή του Μ.Αλεξάνδρου αναλαμβάνει επικεφαλής όλων των τοξοτών της στρατιάς. Στη μάχη του Γρανικού ο Κλέαρχος φονεύεται, ενώ οι άλλοι Κρήτες αναλαμβάνουν την εκκαθάριση των δύσβατων στενών της Κιλικίας, ενώ μετά τη μάχη της Ισσού έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στον Αντιλίβανο (Συρία). Όταν ο Αλέξανδρος βρισκόταν στην Αίγυπτο πέθανε ο στρατηγός των τοξοτών Αντίοχος και τον αντικατέστησε ο Κρης Ομβρίων.
Οι περισσότεροι Κρήτες, όπως και άλλοι από άλλες περιοχές της Ελλάδος μετά τη μάχη στα Γαυγαμήλα επέστρεψαν στη πατρίδα τους.
Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους στην Κρήτη, έχουμε συγκρούσεις μεταξύ των ισχυρών πόλεων επί των μικροτέρων, αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη στασιμότητα στο εμπόριο, την οικονομία, ενώ παράλληλα παρατηρείται υπερπληθυσμός. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη στροφή στη μισθοφορία. Χιλιάδες Κρήτες αναζητούν καλύτερη τύχη έξω από το νησί τους με εφόδια τη καλή στρατιωτική τους εκπαίδευση. Έτσι μετά το καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο του Λυττού (221-219) βρίσκονται στην Αίγυπτο 3.000 άτομα, στη Συρία 2.500, στη Μακεδονία 500. Στις μάχες της Σελλασίας έλαβαν μέρος 2.500 άτομα, της Ραφίας 5.500, στης Μαγνησίας 3.000, στην Υρκανίας 2.000. Πολλοί απ αυτούς διακρίθηκαν στους τόπους που υπηρέτησαν ως διοικητές Φρουρίων, πόλεων, ως στρατηγοί, ναύαρχοι, σύμβουλοι βασιλέων, διπλωμάτες.
Όταν ο Μάρκος Αντώνιος διοικητής του Ρωμαϊκού στόλου της Μεσογείου το 71π.Χ επεχείρησε να κατακτήσει τη Κρήτη, υπέστη οδυνηρή ήττα από το Κρητικό ναυτικό υπό τον στρατηγό Λασθένη. Μετά από λίγο ο Ρωμαίος Μέτελλος το 61 π.Χ με τρεις λεγεώνες αντιμετώπισε τους Κρήτες ενωμένους με αξιόμαχους 26.000 άνδρες. Ο ιστορικός Διόδωρος αναφέρει οτι με τέτοια μαεστρία, ζήλο και τέχνη, είχαν οι Κρήτες στο τοξεύειν, ώστε το τόξον να ονομασθεί Κρητικόν.
Ο Ιούλιος Καίσαρας στη περιπέτεια του στην Αίγυπτο αλλά και το 57π.Χ για να υποτάξει τους σκληροτράχηλους Βέλγους και τους Γαλάτες των κάτω χωρών, επιστράτευσε κρήτες τοξοβόλους.
Η συμβολή των Κρητών στην άμυνα της Πόλης το 1453 είναι σε εμάς γνωστή, χάρη στον Πέτρο Κάρχα ή Γραμματικό που κατέγραψε το 1460 τα γεγονότα και την ιστορία των τελευταίων υπερασπιστών της Κωνσταντινούπολης.
(Φυλάσσεται στην Ι.Μ. Βατοπεδίου του Αγ.Όρους)
Αξίζει να αναφέρουμε εδώ τους αρχηγούς των εθελοντών κρητών. Ήταν ο Μανούσος Καλλικράτης (εκ Καλλικράτη;)από τα Σφακιά, ο Γρηγόριος Βατσιανός Μανιάκης από τα Ασκύφου, ο Πέτρος Κάρχας ή Γραμματικός από τη Κυδωνία, ο Παύλος Καματερός από την Κίσσαμο, ο Ανδρέας Μακρής από το Ρέθυμνο.
Στην ενετοκρατία οι Κρήτες αντιστέκονται με 27 κινήματα και επαναστάσεις. Το τόξο και εδώ είναι το κυριότερο όπλο των Κρητών. Οι Ενετοί δεν το ομολογούν (ούτε το καταγράφουν) αλλά στρατολογούνται 2000 τοξότες για να τους χρησιμοποιήσουν σε επιχειρήσεις τους, εκτός Κρήτης. Με ψήφισμα δε, στρατολογούν ένα ή δυο τοξότες από κάθε χωριό (1600 χωριά) που σημαίνει οτι ήταν ασκημένοι όλοι στη χρήση του τόξου. Στην Τουρκοκρατία προκαλούσαν τρόμο στους κατακτητές με τις καταδρομικές επιδρομές των Καλησπέρηδων (ανταρτών Χαϊνηδων όπως τους αποκαλούν οι Οθωμανοί) που έπαιρναν εκδίκηση με το αθόρυβο φοβερό τόξο τους.
Ένα ριζίτικο τραγούδι που περιλαμβάνεται στη συλλογή του Ελβετού Σαμουέλ Μπω Μποβύ λέει (σύμφωνα με το βιβλίο του Μιχ. Σκούληκα) τα εξής: «Μάνα κι αν είσαι μάνα μου, κι είμαι κι εγώ παιδί σου, μπέψε μου τσι σαϊτες μου, τσι πλιά καλύτερες μου, τσ’ ασημωτές και τσι χρυσές και τσι μαλαματένιες, για να σκοτώσω το θεριό, το δράκο το μεγάλο».
"google ad"
Μιχάλης Μιχ. Κελαϊδής
