Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ – NICOLAUS CABASILA
(Θεσσαλονίκη 1322/1323 – 1371/1380)
Μυστικός θεολόγος, μαθηματικός, αστρονόμος και άγιος της Ανατολικής Εκκλησίας, Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και υπέρμαχος του ησυχασμού, επηρεάστηκε από το έργο του Συμεών Νέου Θεολόγου, αναμείχθηκε στην έριδα Καντακουζινού και Ιωάννου Ε΄ Παλαιολόγου και στην ησυχαστική έριδα. Το βαθύτερο πνεύμα της μυστικής του αντίληψης υπερβαίνει τον αναχωρητισμό, με τις εκστατικές του καταστάσεις και εισέρχεται μέσα στην κοινωνική ζωή, για να κάνει τον χριστιανό να πλησιάσει τη θεία χάρη, χωρίς να αρνείται την επιστήμη του κόσμου. Η συμφιλίωση πίστης και επιστήμης, μυστικισμού και σοφίας, θρησκευτικού αισθήματος και κοσμικής ζωής, αποτελεί το μεταίχμιο μεσαιωνικής και αναγεννησιακής σκέψης (ησυχασμός, ανθρωπισμός). Με το πλούσιο συγγραφικό του έργο, θεολογικό, λειτουργικό και ερμηνευτικό, ολοκλήρωσε ουσιαστικά τη σειρά της μυστικής ανατολικής θεολογίας και επέδρασε στη γενικότερη διαμόρφωσή της.
Έργα: Περί της εν Χριστώ ζωής, Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας, Έλεγχος κατά λατίνων περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, Εγκώμια, Από το Βυζάντιον στην Πελοπόννησο, Περί τόκου, Περί του Αγίου Βαπτίσματος, Επιστολαί, Ομιλίαι.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. J.P. Migne, Ελληνική Πατρολογία, Παρίσι (1856), 150], Β. Τατάκης, Ο βυζαντινός μυστικισμός, Κυριώτερα ρεύματα, 1952, Π. Νέλλας, Η περί δικαιώσεως διδασκαλία Νικολάου Καβάσιλα, 1998, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΝΙΚ. ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ, ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
* * *
Εκτός από τη φύση η ιστορία είναι βασική συνισταμένη του κόσμου και του ανθρώπου. Η ιστορία είναι το γίγνεσθαι, η διαρκής μεταβολή μέσα στην οποία υπάρχουν οι άνθρωποι, οι κοινωνίες, η φύση. Ωστόσο ο Θεός σ’ όλες τις θρησκείες βρίσκεται είτε τελείως έξω του κόσμου και της ιστορίας, ή ταυτίζεται με τον κόσμο σε μια απροσδιόριστη προϊστορία, ή το πολύ περιέχει τον κόσμο και την ιστορία. Ουσιαστικά δηλαδή βρίσκεται πάντα εκτός ιστορίας, αφού η ταύτιση Θεού και ιστορίας είναι μια ταυτολογία, όπως η ταύτιση Θεού και κόσμου, που δεν αφήνει καμμιά ειδοποιό διαφορά μεταξύ τους.
Ο Θεός επομένως υπάρχει εκτός ιστορίας, σε μια τέτοια απόσταση από την ιστορία, που τον κάνει πρακτικά απρόσιτο στον ιστορικό άνθρωπο. Εδώ η Ορθοδοξία έχει το λόγο της. Με την υποστασιοποίηση του Θεού σε Λόγο, με την ενσάρκωση του Ιησού, ο Θεός ο ίδιος μπαίνει μέσα στην ιστορία. Η ιστορία αποκτά έτσι άλλο νόημα. Ο Χριστός τέμνει την ιστορία σε ιστορία προ Χριστού και σε ιστορία μετά Χριστό. Η Ορθοδοξία τεμαχίζει τον κόσμο σε τρεις φάσεις.
Πρώτη, η δημιουργία του κόσμου και η αποστασία του ανθρώπου. Δεύτερη, η αναδημιουργία στο πρόσωπο του Χριστού και η ανάστασή του ως νέος δρόμος σωτηρίας. Τρίτη, η πορεία του κόσμου και του ανθρώπου πάνω στο δρόμο του Χριστού για το τελικό τέρμα. Η ιστορικότητα του Χριστού έχει έτσι ανυπολόγιστες συνέπειες πάνω στην ιστορία, μεταβάλλει την ιστορία, ουσιώνει την ιστορία προς ένα τέλος. Ασχετα αν έτσι προσδίδεται μια εσχατολογική διάσταση στην ιστορία, ο σύνδεσμος Θεού και κόσμου αποκτά μια ευκρίνεια, μια καθαρότητα, μια προοπτική. Αυτή η προοπτική είναι προφανώς απαραίτητη σ’ όσους ερμηνεύοντας ή ζώντας την ιστορία, δεν βλέπουν σ’ αυτή παρά ασύνδετα γεγονότα, τυχαία περιστατικά ή και προσδιορίσιμη αναγκαιότητα. Η ιστορικότητα του Χριστού λειτουργεί ως οδηγός, υποδειγματικός τρόπος πραγμάτωσης της ελευθερίας του ανθρώπου να δημιουργεί ο ίδιος την ιστορία του, να τη στρέφει προς την επιθυμητή κατεύθυνση, να υπερβαίνει την αναγκαιότητα της ιστορίας.