Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΧΕΡΝΤΕΡ – JOHANN GOTTFRIED HERDER
(Μόρουνγκεν, Ανατολική Πρωσία 1744 – Βαϊμάρη 1803)
Σπουδαίος γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, κριτικός και συγγραφέας, από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της κίνησης «Θύελλα και ορμή» στη Γερμανία, που αντιπαρατάχθηκε στον παραδεδεγμένο ορθολογισμό και κλασικισμό, κλείνοντας την περίοδο του διαφωτισμού και ανοίγοντας την εποχή του ρομαντισμού. Υπερασπίζοντας τη Γαλλική Επανάσταση, τον γερμανικό πατριωτισμό κατά του πρωσικού εθνικισμού και τις δημοκρατικές αρχές της αυτοδιάθεσης των λαών, άσκησε μεγάλη επιρροή στη Γερμανία και στην Ευρώπη γενικότερα. Ανήκοντας στον κύκλο των Γκαίτε, Σίλλερ, Χούμπολτ, Σλέιγκελ, με μεγάλο ποιητικό, ιστορικό, φιλολογικό, φιλοσοφικό και παιδαγωγικό έργο, τόνισε την αξία της εθνικής λογοτεχνικής παράδοσης, συνέλαβε την ενότητα πνεύματος και φύσης και πρόβαλε την ιστορική πρόοδο, ως πορεία προς την τελείωση του ανθρώπου, την ελευθερία, το λόγο και τη θρησκεία. Οι ιδέες του για το έθνος, τη γλώσσα, το συναίσθημα και τη λογική, έδωσαν νέα προοπτική στη φιλολογία, στην ιστορία, την αισθητική και τη λαογραφία.
Έργα: Κύρος ο πρωτότοκος του Αστυάγη (1762), Περί των συγγραμμάτων του Abbt, (1768), Κριτικά δάση (1769), Ημερολόγιον του ταξιδιού μου (1769), Περί των αρχών της γλώσσας (1772), Περί Σαίξπηρ (1773), Περί του Οσσιανού και των ποιημάτων των αρχαίων λαών (1773), Περί γερμανικού χαρακτήρα και τέχνης (1773), Περί των αποτελεσμάτων της ποίησης στην ηθική, στην αρχαία και σύγχρονη εποχή (1778), Γλυπτική (1778), Η επίδραση της εξουσίας στην επιστήμη και της επιστήμης στην εξουσία (1780), Η επίδραση του ωραίου στην επιστήμη (1781), Περί του πνεύματος της εβραϊκής ποιήσεως (1782), Αλφαβητάριο και αναγνωστικό για το στοιχειώδες σχολείο (1787), Γράμματα για την πρόοδο της ανθρωπότητας (1791-1797), Κατήχησις (1798), Μετακριτική (1799), Καλλιγένη (1800), Ιδέες περί της φιλοσοφίας της ιστορίας της ανθρωπότητας (1784-1791).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. B. Suphan et al, Johann Gottfried Herder, Sämmtliche Werke, Berlin (1887)], W. Rasch, Herder sein Leben und Werk im Umbris, 1938, V. v. Wiese, Herder, Grundzüge seines weltbildes, 1939, F.M. Barnard, Herder’s social and political thought, 1965, H.B. Nisbet, German aesthetic and literary criticism, Wincelman, Lessing, Hamman, Herder, Schiller, Goethe, 1985, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Πορτραίτο, Gerh. Kügelgen, 1800, Πανεπιστήμιο Tartu, Άγαλμα, Εκκλησία Πέτρου και Παύλου, Βαϊμάρη.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Παρά τις ποικιλίες της ανθρώπινης μορφής, υπάρχει ένα και μόνο ανθρώπινο είδος σ’ ολόκληρη τη γη» (Χέρντερ).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΧΕΡΝΤΕΡ, ΙΔΕΕΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ
** ** **
Κύριος ιδρυτής της φιλοσοφίας της ιστορίας θεωρείται ο Χέρντερ (Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menscheit, 1784-1791), που έρχεται μετά τον Μοντεσκιέ, τον Τυργκό, τον Βίκο και ακολουθείται από τον Κάντιο, τον Κοντορσέ, τον Μαρξ. Έτσι η Νέα Επιστήμη του Βίκο ανοίγει τον δρόμο στη φιλοσοφία της ιστορίας της ανθρωπότητας του Χέρντερ. Πάνω του προχωρούν οι ιδεαλιστές της εγελιανής φιλοσοφίας της ιστορίας από την μεριά των καντιανών, οι θετικιστές του Κοντ από την πλευρά του Κοντορσέ, και οι μαρξιστές του ιστορικού υλισμού από τη μεριά του Μαρξ.
Σ’ αυτή την πορεία ο Μοντεσκιέ εξετάζει τα αίτια της ιστορικής εξέλιξης, μελετώντας τους φυσικούς, πολιτικούς και πνευματικούς παράγοντες. Ο Τυργκό πρώτος εισάγει στη νεότερη ιστορία τη θεωρία των τριών σταδίων ανάπτυξης του λαού, το θεολογικό, το μεταφυσικό, το θετικό. Ο Βίκο περιγράφει μια ιδεατή αιώνια ιστορία, την οποία διατρέχει κάθε έθνος από τη γέννηση και την πρόοδο ως την ωριμότητα και ως την παρακμή και την κατάρρευση. Σε τρεις περιόδους, των θεών, των ηρώων, των ανθρώπων, συντελείται η ανάπτυξη των λαών.