Η συμφωνία που υπεγράφη στο αττικό θέρετρο της Βάρκιζας, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, ήρθε σε επίπεδο διακηρύξεων να επιστεγάσει μια εκατέρωθεν πρόθεση των βασικών συνιστωσών που ενεπλάκησαν στη Δεκεμβριανή σύγκρουση ώστε να επικυρωθεί θεσμικά, για τους δικούς του ο καθένας λόγους, το τέλος των συγκρούσεων και να διαμορφωθεί ένα νέο πλαίσιο πολιτικής λειτουργίας συνταγματικής φύσης, που θα εγγυόταν την ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής. Οι μόνοι που απέρριπταν πλήρως αυτή την αναγκαιότητα ήταν η άκρα Δεξιά, οι δοσίλογοι και μερίδες της νέας αστικής τάξης που γεννήθηκαν μέσα από το μαυραγοριτισμό, και που οχυρωμένοι πίσω από τους Βρετανούς, επιζητούσαν διακαώς τη διαιώνιση της πολιτικής ανωμαλίας.
Η στάση των Βρετανών
Πράγματι, σε πείσμα των ενίοτε λεονταρισμών για λόγους εντυπωσιασμού, ήταν κυρίως οι Βρετανοί εκείνοι που θεωρούσαν μια συμφωνία με το ΕΑΜ ως εκ των ων ουκ άνευ. Και αυτό όχι από μετριοπάθεια αλλά γιατί αντιλαμβάνονταν τα όρια των δικών τους δυνατοτήτων.1 Κυρίως γιατί ο ΕΛΑΣ, όχι μόνο αποδείχθηκε σφοδρός και ακατάβλητος αντίπαλος, αλλά παρά την υποχώρησή του από την Αθήνα, πολύ απείχε από το να θεωρηθεί ως πλήρως ηττημένος, κατά τρόπο που θα προεξοφλούσε την αποτροπή του ενδεχόμενου επανάληψης και επέκτασης της σύγκρουσης, και μάλιστα εκεί που ο ΕΛΑΣ πλεονεκτούσε, δηλαδή στην ελληνική ύπαιθρο.2 Γιατί σε αυτήν, λόγω του αντάρτικου κατά των Γερμανών που προηγήθηκε, είχε το τακτικό πλεονέκτημα της εμπειρίας να δίνει μάχες στη δύσβατη ορεινή χώρα, διέθετε σαφή γνώση του χώρου αλλά μπορούσε να αξιοποιήσει και τα βαρέα όπλα που διέθετε από την απόσπαση του ιταλικού οπλισμού, τον Σεπτέμβριο του 1943, κάτι που δεν μπορούσε να γίνει σε μια πυκνοκατοικημένη πόλη, όπως η Αθήνα στα Δεκεμβριανά.3 Το Βρετανικό Επιτελείο, αλλά και ο ίδιος ο Τσώρτσιλ στην Αθήνα, τον Δεκέμβριο του 1944,4 είχαν προδήλως εκτιμήσει και καταστήσει σαφές στους αξιωματικούς τους ότι ένας πόλεμος με σκοπό την οριστική διάλυση του ΕΛΑΣ εκτός των ορίων της Αττικής, ήταν εντελώς ανέφικτος.5
Για τους λόγους αυτούς οι Βρετανοί στις μεταξύ τους στιχομυθίες δεν έκρυβαν την ανακούφισή τους για το γεγονός ότι το ΕΑΜ ζήτησε ανακωχή, στις 3 Ιανουαρίου 1945. Ακόμη περισσότερο επειδή το ΕΑΜ φαινόταν να στερείται ηθικού, γεγονός που προδιέγραφε ότι δεν θα υπαναχωρούσε από την πρόθεσή του να επεκταθεί η ανακωχή σε μια μόνιμη συμφωνία ειρήνης, ακόμα και με όρους αρνητικούς για αυτό.6 Ο ίδιος ο αρχιστράτηγος των Βρετανών R. Scobie είχε καταστήσει τον Γ. Παπανδρέου και τον μετέπειτα πρωθυπουργό Ν. Πλαστήρα υπεύθυνους για το ναυάγιο μιας πιθανής συμφωνίας με το ΕΑΜ, εξαιτίας υπερβολών στη διαπραγματευτική γραμμή των Βρετανών και της ελληνικής κυβέρνησης.7
Για αυτόν ακριβώς το λόγο το Foreign Office συνέστησε στον Βρετανό πρέσβη του στην Αθήνα R. Leeper να εξετάσει ως κίνηση καλής θέλησης το να προσφέρει γενική αμνηστία στο ΕΑΜ.8 Μάλιστα, οι Βρετανοί πίεζαν ασφυκτικά τον απρόθυμο τότε πρωθυπουργό Πλαστήρα να προβεί σε σαφή προγραμματική διακοίνωση με ρητή αναφορά στο ενδεχόμενο παροχής αμνηστίας.9 Ακόμα και για το θέμα της οριοθέτησης της γραμμής ανάπτυξης των στρατευμάτων των δύο πλευρών, ο Macmillan ενημέρωνε τον Τσώρτσιλ ότι δεν έπρεπε να εκδηλωθεί η αταλάντευτη επιμονή των Βρετανών, αλλά να εξασφαλιστεί απλώς ότι τα στρατεύματα του ΕΛΑΣ θα αποχωρούσαν από την Αττική.10 Ακόμα πιο φανερό στοιχείο της βρετανικής αναγκαστικής μετριοπάθειας ήταν το γεγονός ότι δεν επιδίωξαν ούτε καν να επιλύσουν, με τη συμφωνία ανακωχής, το πρόβλημα των ομήρων που είχε συλλάβει ο ΕΛΑΣ, παρά τις έντονες αντιδράσεις της κυβέρνησης και του αστικού πολιτικού κόσμου.11
Αυτό που μεταξύ άλλων στάθμιζαν οι Βρετανοί επιτελείς ήταν και οι έντονες αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας αλλά και των ίδιων των Βρετανών πολιτών που τους καταμαρτυρούσαν αποικιοκρατική νοοτροπία στην Ελλάδα. Ακόμα και στην Αμερική οι αντιδράσεις στη βρετανική πολιτική ήταν έντονες. Είναι ενδεικτικό ότι ο Βρετανός πρωθυπουργός υποχρεώθηκε να διαμαρτυρηθεί στον αμερικανό πρόεδρο με τηλεγράφημα, στις 26 Δεκεμβρίου 1944, για τη στάση της Αμερικανικής κυβέρνησης, η οποία δεν στήριξε ανοιχτά τους Βρετανούς στα Δεκεμβριανά στην Αθήνα.12
Βεβαίως οι βρετανικές αυτές βαθύτερες επιδιώξεις δεν αναιρούσαν το γεγονός ότι η προπαγάνδα και η παραπλάνηση του αντιπάλου για να εξασφαλίσουν την καλύτερη δυνατή συμφωνία για τα συμφέροντα τους έπαιζε καθοριστικό ρόλο. Τόσο η συμβολή του ΕΑΜ στην επίτευξη της συμφωνίας εκεχειρίας όσο και τα βαθύτερα βρετανικά κίνητρα αποσιωπήθηκαν, ώστε να καλλιεργηθεί η εικόνα της «ανταρσίας» από την πλευρά του ΕΑΜ όσο και η εντύπωση ενός πλήρως ηττημένου αντιπάλου, που εκλιπαρούσε τους Βρετανούς για μια συμφωνία. Αποδέκτης της φιλολογίας αυτής ήταν στο εσωτερικό του ΕΑΜ οι δυνάμεις εκείνες που ήταν δυσαρεστημένες με τις επιλογές της ηγεσίας του ΚΚΕ, και κυρίως το ΣΚΕ-ΕΛΔ των Α. Σβώλου και Η. Τσιριμώκου, όσο και όσοι είχαν επιδείξει ηττοπάθεια κατά και μετά τη σύγκρουση.
Το ΕΑΜ και η Συμφωνία της Βάρκιζας
Το ΕΑΜ από την πλευρά του ήθελε και το ίδιο διακαώς τη συμφωνία και μια μόνιμη ειρήνη. Και αυτό πρωτίστως γιατί δεν ήθελε εξαρχής τη σύγκρουση με τους Βρετανούς. Παρά την πλούσια φιλολογία των αντιπάλων του ότι με τα Δεκεμβριανά έκανε «επανάσταση», το ΕΑΜ όσο και το ΚΚΕ, δεν είχαν ποτέ θέσει θέμα κατάληψης της εξουσίας, παρέδωσαν ομαλά την εξουσία κατά την Απελευθέρωση στην ελληνική κυβέρνηση, υπέγραψαν δεσμεύσεις υπέρ αυτού από πολύ νωρίς με τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας και επιχείρησαν με κάθε τρόπο να καταστείλουν αντεκδικήσεις εναντίον των δοσίλογων κατά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα.13
Κανένα κομματικό κείμενο ή αναφορά, μαρτυρία ή πηγή δεν εξηγεί τα Δεκεμβριανά από τη σκοπιά που ήθελαν οι αντίπαλοί του. Γιατί το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ η μόνη πραγματικά επιθετική πρωτοβουλία που ανέλαβαν κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών ήταν να αφοπλίσουν τα ελληνικά Σώματα Ασφαλείας, θεωρώντας ότι η επίθεση στην Πλατεία Συντάγματος, στις 3 Δεκεμβρίου 1944, ήταν τμήμα της εκδήλωσης ενός εν εξελίξει πραξικοπήματος της Δεξιάς. Η διοίκηση του ΕΛΑΣ κινήθηκε σε σχέση με τα Δεκεμβριανά ακριβώς στο πλαίσιο της λογικής αυτής και όχι, βέβαια, να προχωρήσει ο ΕΛΑΣ σε κατάληψη επίκαιρων θέσεων μέσα στην Αθήνα και ιδίως γύρω από το κοινοβούλιο ώστε να σηματοδοτήσει μια «επανάσταση».14 Αντίθετα, ο ΕΛΑΣ στράφηκε εναντίον των δύο άκρων της εχθρικής διάταξης (Γουδί-Μακρυγιάννη) στα οποία βρίσκονταν στρατωνισμένες οι κατασταλτικές δυνάμεις και άφησε το κέντρο της Αθήνας, όσο και την έδρα της εξουσίας του αντιπάλου, ανέγγιχτα.15
Η εξέλιξη των μαχών, η εν γένει συμπεριφορά του ΕΛΑΣ στις μάχες αυτές και η αποδυνάμωση των καπεταναίων έναντι των πολιτικών που επιχείρησε, μεσούσης της σύγκρουσης, το ΚΚΕ έδειξαν ότι η ηγεσία του ΕΑΜ προσπαθούσε να κρατήσει τη σύγκρουση μέσα στα πλαίσια επίδειξης δύναμης -και αντίστασης- από τον ΕΛΑΣ και να μην την αφήσει να εξελιχθεί σε μια συνολική σύγκρουση χωρίς, διαχειρίσιμη πολιτικά, διέξοδο. Για αυτό, άλλωστε, από την πρώτη στιγμή υπήρξε φροντίδα να απομακρυνθεί ο Βελουχιώτης από την Αθήνα,16 όσο και να εξουδετερωθεί το Γ.Σ του ΕΛΑΣ, που ενδεχομένως θα προσέδιδαν μια ανεξέλεγκτη ένταση στις συγκρούσεις.17
"google ad"
Στη βάση αυτή, και δεδομένης της έλλειψης εμπιστοσύνης στις προοπτικές ενός πολέμου χωρίς άλλους στόχους, πέραν της απόκρουσης της βρετανικής κατασταλτικής επίθεσης που είχε εκδηλωθεί, δεν ήταν προϊόν ηττοπάθειας η απόφαση του ΕΛΑΣ να ζητήσει μια συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Ήταν απόρροια της πρόθεσης να παρασχεθεί μια διέξοδος στη σύγκρουση που πλέον οδηγούσε στην πλήρη καταστροφή των δυνάμεων του ΕΛΑΣ που κλήθηκαν να δώσουν τη μάχη της Αθήνας αλλά και σε σημαντικές απώλειες στον άμαχο πληθυσμό.18
Να σημειωθεί ότι δεν έλειπαν και οι επί του αντιθέτου προτάσεις. Οι Κ. Καραγιώργης και ο Γ. Ζεύγος πρότειναν να μην σπεύσει ο ΕΛΑΣ να σταματήσει πλήρως τις ενέργειες του.19 Το Γ.Σ του ΕΛΑΣ και ο Βελουχιώτης ζητούσαν άδεια να στείλουν νέες δυνάμεις στην Αθήνα, ενώ επιτελικοί αξιωματικοί του ΕΛΑΣ στη ίδια την πρωτεύουσα είχαν ζητήσει συνέχιση της μάχης με αναπροσανατολισμό της δράσης του ΕΛΑΣ στα περίχωρα της Αττικής.20
Η εξέλιξη των διαπραγματεύσεων
Έχοντας, ακριβώς τους ίδιους φόβους οι Βρετανοί, επιχείρησαν να αξιοποιήσουν την προσφορά ειρήνης του ΕΑΜ αφού τους επέτρεπε να διατηρήσουν την εξουσία τους στην Αθήνα. Είχαν, όμως, να παρακάμψουν και την επιθετικότητα των Ελλήνων συμμάχων τους που ευελπιστούσαν να ωθήσουν τη σύγκρουση μέχρις εσχάτων. Ήταν τέτοια η επιθετικότητα του ίδιου του τότε πρωθυπουργού Πλαστήρα ώστε οι Βρετανοί, που φοβούνταν ένα πιθανό ναυάγιο στις διαπραγματεύσεις, αναγκάστηκαν να τον αποκλείσουν από τις συζητήσεις στη Βάρκιζα, 21 και να ζητήσουν από τους μετριοπαθείς Έλληνες διαπραγματευτές που επέλεξαν (Ι. Σοφιανόπουλος, Π. Ράλλης και Ι. Μαρκόπουλος) 22 να προσφέρουν στο ΕΑΜ αμνηστία σε όσο το δυνατόν πλατύτερη βάση ώστε να καλύπτονται από αυτήν τα ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ.23
Οι ίδιες οι διαπραγματεύσεις στη βίλα της Βάρκιζας εξελίχθηκαν σε έναν διαγκωνισμό εντυπώσεων, ελιγμών και αξιοποίησης των αδυναμιών της άλλης πλευράς. Οι Βρετανοί έκαναν τα πάντα να φανεί ότι το ΕΑΜ συνθηκολογούσε πανικόβλητο και ότι η μεγαλοθυμία τους χαρακτήριζε τις εξελίξεις, έναντι ενός αντιπάλου που υποτίθεται ότι έπρεπε να τιμωρηθεί για τις απίστευτες βαναυσότητες που επέδειξε κατά τη διάρκεια των μαχών στην Αθήνα. Μια βιομηχανία εντεταλμένων δημοσιευμάτων αναφέρονταν στον εντοπισμό 1.300 ενταφιασμένων πτωμάτων σε 20 χώρους ταφής στην Αθήνα, ενώ την 16η Φεβρουαρίου 1945 κλήθηκαν δημοσιογράφοι να απαθανατίσουν τον εντοπισμό άταφων πτωμάτων 1.500 «εκτελεσθέντων» από τον ΕΛΑΣ στο νεκροταφείο της Αγ. Μαρίνας Περιστερίου. Ταυτοχρόνως, παρασιωπήθηκε πλήρως το γεγονός ότι στους ισχυρισμούς περί ανεύρεσης 1500 πτωμάτων στον Εθνικό Κήπο, ο φωτογράφος του περιοδικού Life D. Kessel δήλωσε, ότι είδε μόνο 17, όπως και το γεγονός ότι η Βρετανική Λίγκα για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα κατήγγειλε από το Λονδίνο τους Βρετανούς ιθύνοντες στην Αθήνα ως ανηλεείς σκευωρείς που δεν ορρωδούσαν προ ουδενός για να πετύχουν τους προπαγανδιστικούς τους στόχους.24
Την ίδια στιγμή, οι Βρετανοί έκαναν τα πάντα για να εμφανίσουν το ΕΑΜ διασπασμένο. Ζήτησαν στη Βάρκιζα ως συνομιλητή μόνο το ΚΚΕ ενώ τα μέλη των άλλων εαμικών οργανώσεων δεν θα γίνονταν δεκτά ως αναρμόδια να υπογράψουν μια συμφωνία.25Έτσι, θα επιβεβαιωνόταν η εικόνα που οι Βρετανοί φιλοτέχνησαν ότι τα Δεκεμβριανά ήταν ένα αδυσώπητο κομμουνιστικό πραξικόπημα. Αυτό συνδυάστηκε με την προσπάθεια των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών να χρηματοδοτήσουν αποσχιστικές τάσεις στο εσωτερικό του ΕΑΜ και να προσφέρουν σε στελέχη της ΕΛΔ κυβερνητικές θέσεις για να διαφοροποιηθούν από το ΕΑΜ.26
Όμως το ΕΑΜ αντιλήφθηκε γρήγορα την παγίδα και επέμεινε να γίνει δεκτή μια διευρυμένη εαμική αντιπροσωπεία.27 Δεδομένης της επιμονής του ΕΑΜ αλλά και της πληροφορίας ότι από τις αρχές Νοεμβρίου ο Τσιριμώκος της ΕΛΔ επιδίωκε να αποχωρήσει από το ΕΑΜ,28 οι Βρετανοί δέχθηκαν τον τελευταίο στη Βάρκιζα για να τον χρησιμοποιήσουν ως δούρειο ίππο.29 Να σημειωθεί ότι το ΚΚΕ προσπαθούσε πάση θυσία να εντάξει τον Η. Τσιριμώκο στην εαμική αντιπροσωπεία για να αποδυναμώσει το βρετανικό επιχείρημα ότι το ΕΑΜ βρισκόταν σε κρίση, συρρικνωμένο στην κομμουνιστική του συνιστώσα. Το ίδιο έκανε και στον Λίβανο, τον Μάιο του 1944, με την απόδοση κεντρικού ρόλου στον Σβώλο, με τις ίδιες συνέπειες που υπήρξαν και στη Βάρκιζα. Ο Σβώλος υποκατέστησε τις εντολές της εαμικής ηγεσίας στο Λίβανο30, ενώ ο Τσιριμώκος στη Βάρκιζα δεσμεύτηκε κρυφά να στηρίξει τις βρετανικές προτάσεις σχετικά με το ζήτημα της γενικής αμνηστίας αλλά και να ταχθεί κατά της διεκδίκησης του ΕΑΜ να ενταχθεί στην εθνική κυβέρνηση.31
Διασπασμένη στην ουσία η εαμική αντιπροσωπεία, υπέκυψε στους βρετανικούς ελιγμούς, σε σχέση και με έναν γ. γ του ΚΚΕ που ήθελε πάση θυσία να υπάρξει συμφωνία στη Βάρκιζα. Πεπεισμένος ότι η μόνη προοπτική που διέθετε το ΕΑΜ εκείνη τη στιγμή ήταν η εξασφάλιση μιας συμφωνία, ο Γ. Σιάντιος φάνηκε εξαιρετικά διαλλακτικός,32 έναντι και της γενικής πολιτικής του διεθνούς κομμουνιστικού στρατοπέδου που σε αυτή τη φάση ζητούσε συμβιβασμούς, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου την αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες είχε επιβάλει ή συνδιαμορφώσει η είσοδος του Κόκκινου Στρατού. (Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία).33
Το αποτέλεσμα των όλων μεθοδεύσεων ήταν ότι από όλες τις βασικές προτάσεις που υπέβαλε το ΕΑΜ στη Βάρκιζα, δηλαδή τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση, την αφομοίωση του ΕΛΑΣ από τον εθνικό στρατό και την παροχή γενικής αμνηστίας, σε καμία από αυτές δεν επέμεινε. Για αυτό η τελική συμφωνία στη Βάρκιζα ήταν ελλιποβαρής εις βάρος του ΕΑΜ, γεγονός που υποθήκευσε το μέλλον της εφαρμογής της. Με τις ασάφειες στις διατυπώσεις της αποθέωσε τις δυνατότητες του κράτους και του παρακράτους ώστε να καταφύγουν στη συγκρότηση ενός εκτεταμένου παρακρατικού μηχανισμού που επιχείρησε μέσω της ωμής βίας-αυτό που ονομάστηκε «λευκή τρομοκρατία»- να εξασφαλίσει τη μεταστροφή του κοινωνικού και πολιτικού φρονήματος των πολιτών. Και αυτό οφειλόταν, κατά κύριο λόγο, στο γεγονός ότι ιδίως η διατύπωση του άρθρου της συμφωνίας για την αμνηστία απέκλειε αυτής «εγκλήματα» που δεν ήταν απαραίτητα για την επίτευξη του επιδιωκόμενου πολιτικού στόχου, δηλαδή στην ουσία παρέδιδε εν δυνάμει, όλους τους ελασίτες στη μήνι των διωκτικών αρχών.34Αυτή ακριβώς η διατύπωση θεσμικά νομιμοποίησε τον κατατρεγμό της Αριστεράς με τα 1500 θύματα ενός ακήρυχτου εμφυλίου μέσα σε δύο χρόνια (1945-1946) μετά τη Βάρκιζα, κάτι που δεν άργησε να εξωθήσει τα πράγματα σε μια ολομέτωπη εμφύλια σύγκρουση.35
Δείτε το βίντεο ντοκουμέντο:
[youtube url=”https://www.youtube.com/watch?v=f1ij2vGc2IA”]
_______________________
Σημειώσεις
1 Μ. Λυμπεράτος, Στα Πρόθυρα του Εμφυλίου Πολέμου, Αθήνα 2006, σ. 92.
2 P. Papastratis, Britsh Foreign Policy towards Greece during the Second World War 1941-1944, Cambridge 1984, σ. 212 κε.
3 Έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά, Αθήνα 1986, σ. 66.
4 FO 371/48244. R 226/4/19, Συζητήσεις στην Αθήνα, 25-28 Δεκεμβρίου 1944
5 FO 371/48244, R 111/4/19, Leeper to FO, 1 Ιανουαρίου 1945.
6 FO 371/48245, R 401/4/19, Rapp to Leeper, 4 Ιανουαρίου 1945.
7 H. Macmillan, Τhe Blas of War, London 1967, σ. 618.
8 FO 371/48245, R 665/4/19, Churchill to Alexander, 18 Ιανουαρίου 1945.
9 FO 371/48246, R 714/G, Leeper to FO, 9 Ιανουαρίου 1945.
10 Μ. Λυμπεράτος, οπ. σ. 56-57.
11 Ο Γ. Ιατρίδης υποστηρίζει ότι ο Scobie παρερμήνευσε τις εντολές του Foreign Office. Γ. Ιατρίδης, Εξέγερση στην Αθήνα, Αθήνα 1973, σ. 233.
12 The Ambassador in Greece (MacVeagh) to the Secretary of State, 27 December 1944, Foreign Relation of US, Diplomatic Papers, The Near East, South Asia and Africa, 1944, Government Printing Office, Washington 1976.
13 Βλ. Μ. Λυμπεράτος, «Γερμανικά αντίποινα, ο ΕΛΑΣ και τα Τάγματα Ασφαλείας» στο:Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα χχ, σ. 62-105.
14 Υπήρξαν έντονες διαμαρτυρίες από τμήματα του ΕΛΑΣ ότι αυτός πολεμούσε με την ψυχολογία του αυτοπροστατευόμενου χωρίς πραγματικά επιθετικούς προσανατολισμούς, Αρχείο ΚΚΕ, Έκθεση Μακρίδη, Ξιφ, 16 Αυγούστου 1946, κουτί 570, φ. 28/38/19, ΑΣΚΙ.
15 Σ. Γρηγοριάδης, Δεκέμβρης-Εμφύλιος 1944-1949, Αθήνα 1984, σ. 139.
16 Για την απομόνωση του Βελουχιώτη κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών και την απομάκρυνσή του από την Αθήνα στην Ήπειρο εναντίον του Ζέρβα, βλ. Μ. Λυμπεράτος, ο.πσ. 90-93.
17 Ο Ν. Γρηγοριάδης, στρατηγός και πρόεδρος του εαμικού κόμματος των Αριστερών Φιλελευθέρων το αποδίδει στην επιδίωξη του Σιάντου να πληροφορηθούν από πρώτο χέρι οι Αμερικανοί ότι το ΚΚΕ δεν σχεδίαζε επανάσταση. Φ. Γρηγοριάδης, Ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου, τομ. Ι, Αθήνα 1979, σ. 105.
18 Μ. Βαφειάδης, Απομνημονεύματα Αθήνα 1985, τομ. 3, σ. 60-62 και Γ. Ιωαννίδης, Αναμνήσεις ο.π, σ. 366.
19 Αρχείο ΚΚΕ, Έκθεση Τζήμα, 31 Δεκεμβρίου 1950, κουτί 570, ΑΣΚΙ.
20 Αρχείο ΚΚΕ, Έκθεση Θ. Μακρίδη, Ξιφ, 16 Αυγούστου 1946, κουτί 570, φ 28/38/19, ΑΣΚΙ.
21 FO 371/48248, R 1326/4/19, Leeper to FO, 16 Ιανουαρίου 1945.
22 Σύμφωνοι με χαρακτηρισμούς στελεχών του ΕΑΜ «καλοκάγαθοι» άνθρωποι. Φ. Γρηγοριάδης, Εμφύλιος Πόλεμος 1944-1949, Αθήνα 1984, σ. 213.
23 FO 371/42247, R 1243/4/19, Leeper to FO, 16 Ιανουαρίου 1945
24 British League for Democracy in Greece, ΥΠΕΞ, Αρχείο 1946, κατ. 25.5 Ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο προς ΥΠΕΞ, αρ, πρ. 2140, 5 Ιουνίου 1945.
25 FO 371/48249, R 1762/4/19, Leeper to FO, 24 Ιανουαρίου 1945.
26 FO 371/48245, R514/4/19, Leeper to FO, 8 Ιανουαρίου 1945.
27 ΕΑΜ , Λευκή Βίβλος, Οι Παραβιάσεις της Βάρκιζας, Φλεβάρης-Ιούνιος 1945, σ. 111-113
28 Βλ και Π. Παπαστράτης, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύρραξη του Δεκέμβρη», στο Δεκέμβρης 1944, Νεότερη Έρευνα και Προσεγγίσεις, οπ. σ. 200.
29 Μ. Λυμπεράτος, ό.π. σ. 62.
30 Όπως σημείωνε ο Γ. Ιωαννίδης με το άκουσμα των όρων της συμφωνίας δημιουργήθηκε έξαλλη κατάσταση στο Βουνό, Γ. Ιωαννίδης, οπ. σ. 230. Ο Σβώλος ως επικεφαλής της αντιπροσωπείας απειλούσε με παραίτηση για λόγους ευθιξίας Σ. Σαράφης, ο ΕΛΑΣ, οπ. σ. 209.
31F0 371/48252 R 2458/4/19, Leeper προς FO, 2 Φεβρουαρίου 1945.
32 Μάλιστα, απαίτησε από τους συντρόφους του στο ΚΚΕ να τηρήσουν κατά γράμμα τα συμφωνηθέντα στη Βάρκιζα και εξεδίωξε από το ΚΚΕ όλους τους αρνητές της συμφωνίας όπως το Βελουχιώτη. ΚΚΕ, Έκθεση Δράσης του Γ. Σιάντου, η 11η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, Απρίλιος 1945,ανατ. Αθήνα 1986 σ. 421 κε
33 G. Swain, N. Swain, Eastern Europe since 1945, London 2009, σ. 18-30.
34F0 371/48252, R 2543, Leeper προς F0, 5/2/1945. Επειδή ο Γ. Σιάντος είχε διαμαρτυρηθεί για τον τρόπο που έγινε ο προσδιορισμός των ποινικών από τα πολιτικά εγκλήματα, ο Π. Ράλλης, ένας εκ των τριών αντιπροσώπων της κυβέρνησης, αναδιαμόρφωσε το πλαίσιο, ορίζοντας ότι αμνηστεύονταν όλα τα εγκλήματα που ήταν αναγκαία (;) για τις συνθήκες του πολέμου.
35 Μ. Λυμπεράτος, ό.π. σ. 267-316.