Του Δημήτρη Γιαννάτου
Ήρθε, λοιπόν, ένας φυσικός ιός, για να αλλάξει τα πάντα; Ακόμα και την ψυχολογία του ανθρώπου; Μα όχι, βέβαια! Απλά, ο κορωνοιός, φέρνει στην επιφάνεια και ξαναφρεσκάρει όλες τις αντιθέσεις και τις αναμενόμενες ή «φυσιολογικές» (μέχρις ενός σημείου) συμπεριφορές και αντιδράσεις του ανθρώπου, όταν πρέπει να αντιμετωπίσει την αβεβαιότητα. Ο άνθρωπος, όσο παραμένει άνθρωπος, διαθέτει βασικούς δομικούς ψυχολογικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς συμπεριφοράς και άμυνας. Πόσο μάλλον, όταν είναι αντιμέτωπος με μια απρόβλεπτη κατάσταση που απειλεί την υγεία και την ίδια την ζωή. Ναι, αυτή την πολύτιμη «γυμνή ζωή» που απαξίωσε πολύ εύκολα ο Αγκάμπεν.
Το πρώτο αρχέγονο συναίσθημα που ενεργοποιείται είναι ο φόβος! Που γίνεται σχεδόν ταυτόχρονα και ψυχικός πόνος. Και έρχεται να εκφραστεί σε δεύτερο επίπεδο με τον θυμό για κάτι που άλλαξε ξαφνικά και απειλεί. Πάνω στον θυμό, όπως έχουμε δει τους τελευταίους μήνες, χαράσσονται τόσο ψυχικές άμυνες ατσάλινου ορθολογισμού, όσο και συναισθηματικές παρορμήσεις που φτάνουν στον παραλογισμό.
Η διχοτόμηση και ο διαχωρισμός σε στρατόπεδα, ο στιγματισμός, η δικαίωση των «καθαρών» εννοιών και ερμηνειών είναι σχεδόν φυσιολογικό επακόλουθο σε καταστάσεις καθολικής ανατροπής της καθημερινότητας. Ο φόβος και ο πόνος θα εκφραστούν μέσα από αφορισμούς, διχασμούς, αναθεωρήσεις, ανακατατάξεις, ως ένα εύκρατο έδαφος ανακούφισης και ένα σταθερό σημείο στήριξης για να μην καταρρεύσουμε.
Αρρώστια-υγεία, σωστό-λάθος, αλήθεια-ψέμα (fake news), νορμάλ-ψεκασμένοι, κυβερνητικοί-αντικυβερνητικοί, στατιστική-πολιτική, επιστήμονες-τσαρλατάνοι, λογική-συναίσθημα, επιστήμη-εκκλησία κ.λπ. Η πόλωση, σε πρώτη φάση, προσφέρει μια λανθάνουσα ανακούφιση επειδή χτίζει ένα ψυχολογικό όριο που σε κάνει να αντέχεις και να «οργανώνεις» τον εαυτό σου και του γύρω. Ο άνθρωπος σε κρίση, αρχικά, έχει ανάγκη μια αδιαπραγμάτευτη αλήθεια και συχνά ανθρώπους ή λύσεις-σωτήρες. Είτε αυτός λέγεται Τσιόδρας, είτε Αγκάμπεν, Τραμπ και Πούτιν, είτε Κλεάνθης Γρίβας, είτε… δεισιδαιμονία!
Η απόλυτη εκλογίκευση και υπερανάλυση δεδομένων της κυβερνητικής ρητορείας, θα συναντηθεί συχνά στο ίδιο συναισθηματικό ρινγκ με την αφόρητη συνωμοσιολογία (μορφές και μηχανισμοί άμυνας και τα δυο: συμμόρφωση και άρνηση). Άλλωστε, και οι δυο πλευρές μελετούν στοιχεία και δεδομένα. Εντέλει, η εργαλειακή διοχέτευση της πληροφορίας από τη μια και τα χαλκευμένα στοιχεία (fake) από την άλλη, αποτελούν κοινούς τόπους για την ατομική ή συλλογική διαχείριση του τραύματος και για να βρεθεί ανακούφιση.
Βέβαια, αυτό που δεν αγγίζεται και παραμελείται, είναι το συναίσθημα πίσω απ’ όλα αυτά. Πώς νιώθουμε, δηλαδή μέσα σε όλα αυτά, εμείς οι άνθρωποι. Όμως, τα συναισθήματα εκφράζονται με λανθάνοντα τρόπο και στις δυο πλευρές (ακόμα κι όταν τα συναισθήματα εργαλειοποιούνται ή οδηγούν στην ενοχοποίηση). Επειδή, στις δύσκολες και ευάλωτες συνθήκες, το συναίσθημα είναι που ματώνει και όχι το μυαλό μας.
Η σύνθεση λογικής και συναισθήματος έρχεται αργότερα, όταν έχεις περάσει μέσα από αυτούς τους διχασμούς και έχεις ακούσει όλες τις φωνές που γεννά η κρίση. Αυτό συμβαίνει σε κάθε ανθρώπινο συναισθηματικό τραύμα και κρίση: από τις φυσικές καταστροφές, τον θάνατο αγαπημένων μας προσώπων, την ψυχική ασθένεια, τις εξαρτήσεις κ.ά.
Η μια θέση του ψυχολογικού εκκρεμούς, όπου τα πάντα είναι κίνδυνος και εγώ με το πρόβλημα νιώθω ένα και το αυτό, και η άλλη θέση, όπου υπάρχει άρνηση και απώθηση του υπαρκτού κινδύνου, είναι ανθρώπινες συναισθηματικές καταστάσεις, που δείχνουν και το μέγεθος της ευαλωτότητας, προσωπικής και συλλογικής.
Φύλαγε τα ρούχα σου…
Ο λαός μας βέβαια, σε τέτοιες στιγμές, έχει τη δική του απλή, σοφή δηλαδή, αντίδραση: «Φύλαγε τα ρούχα σου να έχεις τα μισά», λέει. Ενώ ενθυμούμενος τους προγόνους, συμπληρώνει: «Το μη χείρον βέλτιστον».
Σε εποχές πραγματικού κινδύνου για τη χώρα από τις επεκτατικές επιβουλές της Τουρκίας, ας είναι αυτοί οι άξονες ώστε να φτάσουμε σε έναν δημιουργικό μέσο όρο γνώσης για την αρρώστια και τη διαχείρισή της. Για να μπορέσουμε να αξιολογήσουμε όλα τα παραπάνω όταν θα έρθει η κατάλληλη «υγιής» στιγμή.
Λίγο παράδοξα(;), θα έλεγα ότι τούτη τη στιγμή χρειάζεται να επιβιώσει η χώρα μας για να είναι υγιείς και οι άνθρωποί της. Χρειάζεται να συνεχίζει να υπάρχει μια Ελλάδα αρτιμελής και δυνατή, προκειμένου –όταν έλθει μια ασφαλής περίοδος ηρεμίας και ανάρρωσης– να σταθμίσουμε χωρίς ολοκληρωτικούς πατερναλισμούς-εξωραϊσμούς αλλά και χωρίς ανώριμες συναισθηματικές εξάρσεις παράνοιας, τι διαμείφθηκε στο διάστημα της πανδημίας.