Οι λεβέντικες κρητικές μπότες, τα περίφημα στιβάνια, που φτιάχνονται στο χέρι, μοναδικές σαν τους κατόχους τους, τείνουν να εκλείψουν. Ένα απο τα τελευταία εργαστήρια βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή των Σφακίων, στο χωριό Ασκύφου. Εκεί, ο Ιερώνυμος Γιαλεδάκης συνεχίζει την παράδοση του θείου του, Νίκου Γιαλεδάκη, και μαζί μας ξεναγούν σε αυτή την ιδαίτερη τέχνη.
Η ιστοσελίδα Ασκύφου Σφακίων στο facebook προσπαθεί με ρεπορτάζ να αναδείξει την παράδοση του τόπου και μια τέχνη που λίγοι πλέον γνωρίζουν .
Ο κύριος Νίκος Γιαλές έμαθε την τέχνη του στιβανά το 1945 και από τότε έμεινε στο Ασκύφου να ντύνει τα πόδια των αντρών με τις χαρακτηριστικές μαύρες μπότες. «Δεν εχρημάτισα στα Χανιά όπου πήγαιναν τότε όλοι. Ατόφιος ντόπιος είμαι», λέει καθώς καρφώνει τις ξυλόπροκες για να μπουν οι σόλες. Παλιά έφτιαχνε και γυναικεία παπούτσια, «κάναμε και σχολιάτικα και φιγουρίνια» θα σας πει και θα θυμηθεί πως στην Κατοχή για σόλες έβαζε λάστιχα αυτοκινήτου. Δεν είναι όμως όλα ιστορίες και παρελθόν στο μικρό δωμάτιο που μυρίζει δέρμα και βερνίκι, είναι και παρόν και μέλλον. Την ώρα που η τέχνη του σβήνει, αφού στην περιοχή των Σφακίων δεν υπάρχει άλλο στιβανάδικο, ο ανιψιός του κυρ Νίκου, ο Ιερώνυμος, επιστρέφει στην παράδοση. Μέσα σε αυτή την τέχνη μεγάλωσε, την άφησε για καιρό και ξαναγύρισε κοντά της. «Τα στιβάνια προήλθαν από τους Βενετούς, πρώτος τα φόρεσε ένας Κρητικός στα Παλαιά Ρούματα, τα βρήκε φαίνεται άνετα, άρεσαν και στους υπόλοιπους και αυτό ήταν», θα σας πει αν τον ρωτήσετε. Κι αυτό «Γιαλέ» θέλει να τον φωνάζουν, γιατί υπάρχουν υποψίες ότι την κατάληξη –άκης την κόλλησαν στους Κρητικούς οι Τούρκοι για να τους μειώσουν. Κάθε απόγευμα από εδώ μέσα περνάνε οι πάντες: ο φουρνάρης του χωριού, οι γείτονες που μιλάνε για τα πρόβατά τους και οι ξένοι τουρίστες που παραγγέλνουν πέντε πέντε τα ζευγάρια τα στιβάνια.
Το χωριό βρίσκεται 50χλμ απο τα Χανιά και σε υψόμετρο 750 μέτρων. «Πρωτοξεκίνησα το 1945 δίπλα σε μαστόρους. Τότε κάθε χωριό είχε 2-3 τσαγκαράδικα που φτιάχνανε στιβάνια για τους βοσκούς. Τα βουνά ήτανε γεμάτα απο δαύτους. Ερχόντανε με τα πόδια τέσσερις-πέντε ώρες δρόμο, τα παραγγέλνανε, τους έπαιρνα τα μέτρα και φεύγανε. Ύστερα απο μερικές ημέρες επέστρεφαν κι αν δεν τα είχα έτοιμα, πίνανε καμιά τσικουδιά στο καφενείο ώσπου να περάσει η ώρα και να τους τα δώσω για να φύγουν πάλι στα κοπάδια τους. Όταν είχανε κουρά (το κούρεμα των προβάτων στα μαντριά), πήγαινα κι εγώ καμιά φορά στα μιτάτα τους και γλεντούσαμε όμορφα. Είναι ωραία η ζωή των βοσκών. Ανεξάρτητη. Δεν ανήκουν σε κανέναν. Σήμερα όμως πάνε να αφανίσουν την κτηνοτροφία. Έχει «φτηνίσει» η παραγωγή. Με κακή όρεξη είναι οι βοσκοί που κρατούν ακόμα. Εδώ πας στα Λευκά Όρη και καταναλώνουν ευρωπαϊκά τυριά οι ανθρώποι». Αδιανόητα πράγματα για τον ηλικιωμένο της ζωής, η καθάρια του σκέψη όμως είναι αληθινή και πέρα για πέρα επίκαιρη. Ας επιστρέψουμε όμως στα στιβάνια.
Η ονομασία τους προέρχεται απο την ιταλική λέξη stivale, που σημαίνει μπότα, απομεινάρι της μακράς περιόδου της ενετοκρατίας στα Χανιά (1204 – 1669). Ταίριαξε ιδανικά ως υπόδημα στους κατοίκους της Κρήτης, καθώς ήταν ανθεκτικό, απο βοδινό δέρμα, αδιάβροχο και «κρατούσε» το πόδι στα κακοτράχαλα και δύσβατα βουνά. «Τα αυθεντικά στιβάνια είναι χειροποιήτα» συνεχίζει ο κ. Γιαλεδάκης και συμπληρώνει: «Χρειάζεσαι τρείς με τέσσερις μέρες για να τα φτίαξεις. Παλιά δούλευα 15 ώρες το 24ωρο, ειδικά το φθινόπωρο, που οι κτηνοτρόφοι κάνανε τις προετοιμασίες τους. Σήμερα κάνουμε κυρίως σχολιάτικα στιβάνια, δηλαδή για γάμους, χορευτικούς συλλόγους και τέτοια. Αλλάξανε οι εποχές. Μετά, ζητάνε κι οι τουρίστες. Ο τόπος εδώ είναι «περάστρα» και στο διάβα τους ερχόντουσαν μέσα, βλέπανε να δουλεύουμε και θέλανε και αυτοί. Έχω πάνω απο μισό αιώνα σε αυτή τη δουλειά. Την αγάπησα όπως αγαπώ τον τόπο. Απο τότε που έκανα δικό μου μαγαζί εδώ στ” Ασκύφου δεν το εγκατάλειψα ποτέ».
Ο συνεχιστής της παράδοσης
Ευτυχώς που η παράδοση συνεχίζεται μέσω του ανηψιού του Ιερώνυμου Γιαλεδάκη κι έτσι μπορεί όλος ο κόσμος που ενδιαφέρεται για τα στιβάνια να έχει ένα σημείο αναφοράς, Επιπλεον, και πιο σημαντικό, πρόκειται για το μοναδικό μαγαζί με αυθεντικά στιβάνια σε μία έκταση 880 τετ. χιλιομέτρων. «Δυστυχώς, δεν υπάρχει άλλο τσαγκαράδικο που να κατασκευάζει στιβάνια στα νοτιοανατολικά Χανιά, στους δήμους Σφακίων και Αποκώρονου», αναφέρει ο Ιερώνυμος Γιαλεδάκης. «Έρχονται, όμως, και παραγγέλνουν και απο το Ρέθυμνο, είτε για να τα φορέσουν σε κάποια γιορτή είτε ακόμα και για καθημερινή χρήση. Τα λεγόμενα «βοσκοστίβανα» αφορούν παραγγελίες απο τα δικά μας μέρη». Ποιά είναι όμως η διαφορά; «Απλώς, στα βοσκοστίβανα βάζουμε φόδρα απο μοσχάρι για μεγαλύτερη αντοχή, ενώ στα σχολιάτικα η φόδρα είνα απο κατσίκι. Αυτό που έχει σημασία, όμως, να το τονίσουμε, είναι οτι τα στιβάνια είναι πάρα πολύ άνετα, καθώς είναι εξολοκλήρου χειροποίητα. Σε κάθε πελάτη που έρχεται του κάνουμε έξι διαφορετικές μετρήσεις. Στα δάχτυλα, στο κουτουπιέ, στη γάμπα, την απόσταση κνήμης – αστραγάλου και δύο μετρήσεις στη φτέρνα -μία να πατάει κάτω η φτέρνα και μία τα δάχτυλα». Τα στιβάνια είναι φτιαγμένα απο το λεγόμενο δέρμα «βακέτα» χοντρό δέρμα απο μοσχάρι που προμηθευόμαστε απο τα «ταμπακαριά» (βυρσοδεψεία) στο λιμάνι των Χανίων που συνεχίζουν μια παράδοση κοντά δύο αιώνων. «Αφού κάνουμε το πατρόν, στη συνέχεια κόβουμε και γαζώνουμε το δέρμα. Μετά φτιάχνουμε το καλαπόδι και το τροποποιούμε ανάλογα».
«Το γαζωμένο δέρμα μπαίνει στο καλούπι – εξομοίωση του ποδιού, το επονομαζόμενο «γαμπάλι» και το αφήνουμε εκεί για ένα εικοσιτετράωρο περίπου. Κατόπιν καρφώνουμε τον πρώτο πάτο. Στη συνέχεια αφαιρούμε τις πρόκες και κολλάμε απο κάτω τον δεύτερο πάτο, που είναι απο πετσί, πάχος σχεδόν ενός πόντου, το οποίο στερεοποιούμε με ξυλόπροκες. Παλιά χρησιμοποιούσαν τις λεγόμενες «προκαδούρες» ή αλλιώς «βιδόπροκες», ενώ για σόλα τοποθετούσαν συχνά και λάστιχα αυτοκινήτου, παλιάς τεχνολογίας χωρίς σύρματα».
Κάθε ζευγάρι στιβάνια είναι μοναδικό, σαν τον κάτοχό του. Είναι άνετα, αδιάβροχα και ανθεκτικά, «βαριέσαι να τα φοράς» όπως μας τόνισαν χαρακτηριστικά κάποιοι άνθρωποι απο εκεί. Συνεπώς, το κόστος των διακοσίων ευρώ, δικαιολογεί το μεράκι που απαιτείται για αυτήν τη δουλειά αλλά και την υπομονή που επιδεικνύει σήμερα ο Ιερώνυμος και παλαιότερα ο Νίκος Γιαλεδάκης.
Ιδιαίτερης προσοχής αξίζει το οτι τα στιβάνια είναι τόσο ενταγμένα στην παράδοση και την ιστορία της Κρήτης, που πολλές φορές έχουν αποτελέσει αφορμή για μαντινάδες.