Της Chrystia Freeland
Να, λοιπόν, το πιο σημαντικό οικονομικό δεδομένο του καιρού μας. Ζούμε σε μια εποχή που αυξάνεται ραγδαία η ανισότητα του εισοδήματος, ειδικά ανάμεσα σ’ αυτούς που βρίσκονται ψηλά στην πυραμίδα και σε όλους τους άλλους.
Αυτή η αλλαγή είναι πιο εντυπωσιακή στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο.
Το βλέπουμε στην κομμουνιστική Κίνα, στην πρώην κομμουνιστική Ρωσία, στην Ινδία, στην πατρίδα μου τον Καναδά. Το βλέπουμε και στις άνετες σοσιαλδημοκρατίες όπως η Σουηδία, η Φινλανδία και η Γερμανία.
Να σας δώσω μερικά αριθμητικά δεδομένα για να δείτε τι ακριβώς συμβαίνει.
Τη δεκαετία του ’70, το ένα τοις εκατό του πληθυσμού αντιστοιχούσε περίπου στο 10 τοις εκατό του εθνικού εισοδήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα, το μερίδιο τους έχει υπερδιπλασιαστεί και είναι άνω του 20 τοις εκατό.
Ακόμη πιο εντυπωσιακό όμως είναι αυτό που συμβαίνει στην απόλυτη κορυφή της κατανομής του εισοδήματος. Το πλουσιότερο 0,1 τοις εκατό του πληθυσμού των ΗΠΑ αντιστοιχεί με περισσότερο από το οκτώ τοις εκατό του εθνικού εισοδήματος. Βρίσκονται εκεί που ήταν το ένα τοις εκατό πριν 30 χρόνια.
Να σας δώσω έναν άλλον αριθμό για να δείτε την αναλογία, και αυτός ο αριθμός υπολογίστηκε το 2005 από τον Ρόμπερτ Ράιχ, τον Υπουργό Εργασίας στην κυβέρνηση Κλίντον.
Ο Ράιχ εξέτασε τον πλούτο δύο ομολογουμένως πολύ πλούσιων ανθρώπων, του Μπιλ Γκέιτς και του Γουόρεν Μπάφετ, και βρήκε ότι ισοδυναμούσε με τα πλούτη του κατώτερου 40 τοις εκατό του πληθυσμού των ΗΠΑ, δηλαδή 120 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Τυγχάνει, ο Γουόρεν Μπάφετ να μην είναι μόνο πλουτοκράτης, αλλά και ένας από τους πιο έξυπνους παρατηρητές αυτού του φαινομένου, κι έχει κι εκείνος έναν αγαπημένο αριθμό.
Στον Μπάφετ αρέσει να τονίζει ότι το 1992, το άθροισμα του πλούτου των ανθρώπων που βρίσκονταν στη λίστα Forbes 400 – δηλαδή στη λίστα των 400 πιο πλούσιων Αμερικανών – ήταν 300 δισεκατομμύρια δολάρια. Σκεφθείτε το. Το 1992 δεν χρειαζόταν καν να είναι κανείς δισεκατομμυριούχος για να συγκαταλέγει σ’ αυτήν τη λίστα. Σήμερα, ο αριθμός αυτός έχει πενταπλασιαστεί σε 1,7 τρισεκατομμύρια, και μάλλον δεν χρειάζεται να σας πω ότι δεν έχουμε δει να συμβαίνει το ίδιο στη μεσαία τάξη, ο πλούτος της οποίας αν δεν έχει μειωθεί, έχει τελματωθεί.
Ζούμε, λοιπόν, σε μια εποχή παγκόσμιας πλουτοκρατίας αλλά δεν το πήραμε είδηση εγκαίρως. Ένας απ’ τους λόγους γι’ αυτό, νομίζω, είναι το φαινόμενο του βρασμένου βατράχου.
Οι αλλαγές που συμβαίνουν αργά και σταδιακά δεν γίνονται αντιληπτές όσο δραματικό κι αν είναι το τελικό τους αποτέλεσμα. Σκεφθείτε τι έπαθε, τελικά, ο καημένος ο βάτραχος.
Νομίζω, όμως, ότι συμβαίνει κάτι άλλο. Η συζήτηση για την ανισότητα των εισοδημάτων, ακόμη κι αν δεν είμαστε στη λίστα του Forbes 400, μας κάνει να νοιώθουμε άβολα. Μοιάζει λιγότερο θετικό, λιγότερο αισιόδοξο να μιλάει κανείς για το πώς μοιράζεται η πίτα απ’ ότι το να σκέφτεται πώς θα μεγαλώσει την ίδια την πίτα.
"google ad"
Και αν κάποιος είναι πράγματι στη λίστα του Forbes 400, και μόνο η συζήτηση για την κατανομή του εισοδήματος, και αναπόφευκτα της ανακατανομής του, μπορεί να είναι εξαιρετικά απειλητική.
Ζούμε, λοιπόν, στην εποχή όπου η ανισότητα των εισοδημάτων αυξάνεται, ειδικά στην κορυφή.
Για ποιόν λόγο συμβαίνει αυτό και τι μπορούμε να κάνουμε εμείς; Κάποιες αιτίες είναι πολιτικές. Χαμηλότερη φορολογία, απορύθμιση, ειδικά των οικονομικών υπηρεσιών, ιδιωτικοποιήσεις, πιο αδύναμη νομική προστασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, όλα αυτά συνεισέφεραν ώστε ολοένα και περισσότερο εισόδημα να καταλήγει στην ψηλότερη κορυφή.
Πολλοί απ’ αυτούς τους πολιτικούς παράγοντες μπορούν να συμπεριληφθούν γενικά στην κατηγορία, «διαπλεκόμενος καπιταλισμός», πολιτικές αλλαγές που ωφελούν μια ομάδα καλά δικτυωμένων παραγόντων χωρίς ουσιαστικά να ωφελούν ιδιαίτερα εμάς τους υπόλοιπους.
Ουσιαστικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ξεφορτωθούμε τον διαπλεκόμενο καπιταλισμό.
Σκεφθείτε απλώς πόσα χρόνια, μεταρρυθμιστές κάθε απόχρωσης, προσπάθησαν, για παράδειγμα, να ξεφορτωθούν τη διαφθορά στη Ρωσία, ή πόσο δύσκολη είναι η επαναρρύθμιση των τραπεζών ακόμη και μετά την πιο βαθιά οικονομική κρίση από την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης.
Ή πόσο δύσκολο είναι να καταφέρουμε τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, συμπεριλαμβανομένων και όσων μπορεί να έχουν σαν σύνθημα, «μην κάνεις κακό», να πληρώσουν φόρους που έστω να πλησιάζουν εκείνους που πληρώνει η μεσαία τάξη.
Αν και ουσιαστικά είναι πάρα πολύ δύσκολο να ξεφορτωθούμε τον διαπλεκόμενο καπιταλισμό, τουλάχιστον διανοητικά, το εγχείρημα είναι εύκολο.
Άλλωστε, κανείς δεν είναι υπέρ του διαπλεκόμενου καπιταλισμού. Πραγματικά, αυτό είναι ένα από τα σπάνια ζητήματα που ενώνει την αριστερά και τη δεξιά. Η κριτική για τον διαπλεκόμενο καπιταλισμό είναι στο επίκεντρο τόσο του Κινήματος του Τσαγιού, όσο και του κινήματος “Καταλάβετε την Γουόλ Στριτ”.
Αλλά αν ο διαπλεκόμενος καπιταλισμός είναι, διανοητικά τουλάχιστον, το εύκολο κομμάτι του προβλήματος, το ζήτημα περιπλέκεται όταν εξετάζουμε αυτά που κινούν οικονομικά την αναδυόμενη εισοδηματική ανισότητα.
Από τη φύση τους, αυτά δεν είναι τόσο μυστηριώδη. Η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική επανάσταση, τα δίδυμα της οικονομικής μεταμόρφωσης που αλλάζουν τις ζωές μας και μεταμορφώνουν την παγκόσμια οικονομία, ενισχύουν επίσης την άνοδο των οικονομικών κροίσων.
Σκεφτείτε το. Για πρώτη φορά στην ιστορία, αν είστε ένας δραστήριος επιχειρηματίας με μια λαμπρή καινούργια ιδέα ή με ένα φανταστικό καινούργιο προϊόν, έχετε σχεδόν ακαριαία και σχεδόν χωρίς προστριβές πρόσβαση σε μια παγκόσμια αγορά δισεκατομμυρίων ανθρώπων.
Ως αποτέλεσμα, αν είστε πάρα πολύ έξυπνοι και πάρα πολύ τυχεροί, μπορείτε να γίνεται πάρα πολύ πλούσιοι πάρα πολύ γρήγορα.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι ο Ντέιβιντ Καρπ. Ο 26χρονος ιδρυτής του Tumblr πούλησε πρόσφατα την εταιρία του στη Yahoo για 1,1 δις δολάρια.
Σκεφτείτε το για ένα λεπτό. 1,1 δις δολάρια, 26 χρονών.
Είναι πιο εύκολο να δει κανείς πώς η τεχνολογική επανάσταση και η παγκοσμιοποίηση δημιουργούν αυτού του είδους το φαινόμενο του αστέρα σε πολύ ορατούς χώρους, όπως ο αθλητισμός και ο καλλιτεχνικός χώρος.
Μπορούμε όλοι να παρακολουθήσουμε πώς ένας καταπληκτικός αθλητής, ή ένας καταπληκτικός ερμηνευτής μπορεί σήμερα, περισσότερο από ποτέ, να εκμεταλλευτεί τις ικανότητές του σε όλη την παγκόσμια οικονομία.
Όμως στις μέρες μας, αυτό το φαινόμενο του αστέρα παρουσιάζεται σχεδόν σε όλη την οικονομία.
Έχουμε αστέρες της τεχνολογίας. Έχουμε αστέρες τραπεζίτες. Έχουμε δικηγόρους αστέρες και αρχιτέκτονες αστέρες. Έχουμε αστέρες μάγειρες και αστέρες γεωργούς. Έχουμε ακόμα, και αυτό είναι το αγαπημένο μου παράδειγμα, αστέρες οδοντιάτρους, το πιο εκτυφλωτικό παράδειγμά τους είναι ο Μπερνάρ Τουατί, ο Γάλλος που αναλαμβάνει τα χαμόγελα των άλλων αστέρων όπως ο Ρώσος ολιγάρχης, o Ρόμαν Αμπράμοβιτς ή η γεννημένη στην Ευρώπη Αμερικανίδα σχεδιάστρια, η Νταϊάν φον Φίρστενμπεργκ.
Όμως παρ’ όλο που είναι εύκολο να δει κανείς πως η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική επανάσταση δημιουργούν αυτή την παγκόσμια πλουτοκρατία, είναι πολύ πιο δύσκολο να βγάλουμε συμπεράσματα για όλα αυτά.
Και αυτό επειδή, σε αντίθεση με τον διαπλεκόμενο καπιταλισμό, πολλά από όσα έχουν κάνει η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική επανάσταση είναι εξαιρετικά θετικά.
Ας δούμε πρώτα την τεχνολογία. Μου αρέσει το διαδίκτυο. Μου αρέσουν τα κινητά μου. Μου αρέσει το γεγονός πως όλα αυτά σημαίνουν ότι όποιος επιθυμεί μπορεί να παρακολουθήσει αυτή την ομιλία πολύ πέρα από αυτή την αίθουσα.
Είμαι ακόμα περισσότερο οπαδός της παγκοσμιοποίησης. Αυτή είναι η μεταμόρφωση που έβγαλε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο από τη φτώχεια και τους έβαλε στη μεσαία τάξη, και αν τυγχάνει να ζείτε στην πλούσια πλευρά του κόσμου, έκανε πολλά νέα προϊόντα προσιτά – ποιος νομίζετε πως κατασκεύασε το iPhone σας;- και πράγματα στα οποία βασιζόμαστε εδώ και καιρό, πολύ φτηνότερα.
Σκεφτείτε τα πλυντήρια των πιάτων σας ή τα μακό μπλουζάκια σας.
Οπότε γιατί να μην μας αρέσει;
Λοιπόν, κάποια πράγματα. Ένα από τα πράγματα που με ανησυχεί είναι το πόσο εύκολα, αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε αξιοκρατική πλουτοκρατία μπορεί να γίνει διαπλεκόμενη πλουτοκρατία.
Φανταστείτε πως είστε ένας λαμπρός επιχειρηματίας ο οποίος πούλησε επιτυχώς μια ιδέα ή ένα προϊόν σε δισεκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και γίνατε κατά τη διαδικασία, δισεκατομμυριούχος.
Σε αυτό το σημείο, υπάρχει ο πειρασμός να χρησιμοποιήσετε τον οικονομικό σας νου για να χειραγωγήσετε τους κανόνες της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας προς όφελός σας.
Και αυτό δεν είναι απλώς ένα υποθετικό παράδειγμα. Σκεφτείτε την Amazon, την Apple, τη Google, τα Starbucks. Αυτές βρίσκονται ανάμεσα στις πιο αξιοθαύμαστες, πιο αγαπητές, πιο καινοτόμες εταιρίες του κόσμου.
Τυγχάνει να είναι επίσης ιδιαίτερα ικανές στο να χειρίζονται το διεθνές φορολογικό σύστημα ώστε να μειώνουν πάρα πολύ τη φορολογία τους. Και γιατί να σταματήσετε στο να χειρίζεστε το υπάρχων παγκόσμιο πολιτικό και οικονομικό σύστημα προς το μέγιστο όφελός σας;
Μόλις έχετε την τεράστια οικονομική δύναμη την οποία βλέπουμε στην κορυφή της κατανομής του εισοδήματος, και την πολιτική δύναμη που αναπόφευκτα την ακολουθεί, υπάρχει επίσης ο πειρασμός να αρχίσετε να προσπαθείτε να αλλάξετε τους κανόνες του παιχνιδιού προς όφελός σας.
Και πάλι, αυτό δεν είναι απλώς υποθετικό. Είναι αυτό που έκαναν οι Ρώσοι ολιγάρχες κάνοντας την αγορά του αιώνα με την ιδιωτικοποίηση των φυσικών πόρων της Ρωσίας. Αυτός είναι ένα τρόπος για να περιγράψει κανείς τι συνέβει με την απορύθμιση των οικονομικών υπηρεσιών στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Ένα δεύτερο πράγμα που με ανησυχεί είναι πόσο εύκολα μπορεί η αξιοκρατική πλουτοκρατία να γίνει αριστοκρατία.
Ένας τρόπος για να περιγράψουμε τους πλουτοκράτες είναι «άριστοι σπασίκλες», και είναι οι άνθρωποι οι οποίοι αντιλαμβάνονται αμέσως πόσο σημαντικό είναι να έχει κανείς εξαιρετικά εξελιγμένες, αναλυτικές και ποσοτικές ικανότητες στη σημερινή οικονομία.
Γι’ αυτό ξοδεύουν πρωτοφανή χρόνο και μέσα για να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους.
Η μεσαία τάξη ξοδεύει επίσης περισσότερα στην εκπαίδευση, όμως στην παγκόσμια μάχη της εκπαίδευσης που ξεκινάει στο νηπιαγωγείο και τελειώνει στο Χάρβαρντ, το Στάνφορντ ή το ΜΙΤ, το 99 τοις εκατό εκτοπίζεται, όλο και περισσότερο, από το ένα τοις εκατό.
Το αποτέλεσμα είναι κάτι που οι οικονομολόγοι Άλαν Κρούγκερ και Μάιλς Κόρακ αποκαλούν «Καμπύλη του Υπέροχου Γκάτσμπυ.»
Καθώς αυξάνεται η ανισότητα του εισοδήματος, μειώνεται η κοινωνική ευκινησία.
Η πλουτοκρατία μπορεί να είναι αξιοκρατική, αλλά όλο και περισσότερο πρέπει να έχει γεννηθεί κανείς στην κορυφή της κλίμακας προκειμένου να λάβει μέρος στον αγώνα.
Το τρίτο, και αυτό με ανησυχεί περισσότερο, είναι πως οι ίδιες θετικές δυνάμεις που ηγούνται της ανόδου της διεθνής πλουτοκρατίας, έχουν εκτοπίσει τη μεσαία τάξη σε μεγάλο βαθμό στις βιομηχανικές οικονομίες της Δύσης.
Ας αρχίσουμε από την τεχνολογία. Οι ίδιες δυνάμεις που δημιουργούν δισεκατομμυριούχους καταβροχθίζουν επίσης πολλές παραδοσιακές εργασίες της μεσαίας τάξης.
Πότε ήταν η τελευταία φορά που πήγατε σε τουριστικό γραφείο; Και σε αντίθεση με τη βιομηχανική επανάσταση, οι τιτάνες της νέας οικονομίας δεν δημιουργούν πολλές νέες θέσεις εργασίας.
Στο απόγειό της, η General Motors είχε εκατοντάδες χιλιάδες υπαλλήλους. Tο Facebook έχει λιγότερους από 10.000.
Το ίδιο ισχύει και για την παγκοσμιοποίηση. Παρ’ όλο που βγάζει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια στις αναδυόμενες αγορές, εκτοπίζει πολλές εργασίες από τις αναπτυγμένες οικονομίες της Δύσης.
Η τρομακτική πραγματικότητα είναι πως δεν υπάρχει κάποιος οικονομικός κανόνας που να μετατρέπει αυτόματα την αυξανόμενη οικονομική ανάπτυξη σε ευημερία που να μοιράζεται ευρέως.
Αυτό φαίνεται σε αυτό που θεωρώ πως είναι η πιο τρομακτική οικονομική στατιστική της εποχής μας.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 90, οι αυξήσεις στην παραγωγικότητα έχουν αποσυνδεθεί από τις αυξήσεις στους μισθούς και στις θέσεις εργασίας.
Αυτό σημαίνει πως οι χώρες μας γίνονται πιο πλούσιες, οι εταιρίες μας γίνονται πιο αποτελεσματικές, όμως δεν δημιουργούμε νέες θέσεις εργασίας και δεν πληρώνουμε, στο σύνολο, τους ανθρώπους περισσότερο.
Ένα τρομακτικό συμπέρασμα που θα μπορούσατε να βγάλετε από όλα αυτά είναι η ανησυχία για την διαρθρωτική ανεργία.
Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι ένα διαφορετικό εφιαλτικό σενάριο.
Η δυστοπία που με ανησυχεί είναι ένα σύμπαν στο οποίο μερικές ιδιοφυΐες εφευρίσκουν την Google και τα όμοιά της και οι υπόλοιποι θα εργαζόμαστε ως μασέρ τους.
Όταν με πιάνει μεγάλη κατάθλιψη καθώς τα σκέφτομαι όλα αυτά, σκέφτομαι τη βιομηχανική επανάσταση και παρηγορούμαι.
Παρ’ όλα τα ζοφερά, σατανικά εργοστάσια, στο τέλος όλα πήγαν αρκετά καλά, έτσι δεν είναι;
Σε τελική ανάλυση, όλοι εδώ μέσα είμαστε πιο πλούσιοι, πιο υγιείς, πιο ψηλοί, – καλά, υπάρχουν μερικές εξαιρέσεις – και ζούμε περισσότερο από τους προγόνους μας στις αρχές του 19ου αιώνα.
Όμως είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως πριν μάθουμε πώς να μοιραζόμαστε τους καρπούς της Βιομηχανικής Επανάστασης με όλα τα κοινωνικά στρώματα, έπρεπε να περάσουμε μέσα από δύο υφέσεις την Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του ’30, τη Μακρά Ύφεση της δεκαετίας του ’70, δύο παγκόσμιους πολέμους, κομμουνιστικές επαναστάσεις στη Ρωσία και την Κίνα, και πια εποχή τεράστιας κοινωνικής και πολιτικής αναταραχής στη Δύση.
Επίσης, καθόλου συμπτωματικά, περάσαμε από μια εποχή μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών ανακαλύψεων. Δημιουργήσαμε το σύγχρονο κράτος πρόνοιας. Δημιουργήσαμε τη δημόσια εκπαίδευση. Δημιουργήσαμε το δημόσιο σύστημα υγείας. Δημιουργήσαμε τις δημόσιες συντάξεις. Δημιουργήσαμε συνδικαλιστικά σωματεία.
Σήμερα, ζούμε σε μια εποχή οικονομικής μεταμόρφωσης συγκρίσιμη σε μέγεθος και έκταση με τη βιομηχανική επανάσταση. Για να σιγουρευτούμε πως αυτή η νέα οικονομία θα μας ωφελήσει όλους και όχι μόνο τους πλουτοκράτες, πρέπει να επιβιβαστούμε σε μια εποχή αντίστοιχα φιλόδοξων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών
Χρειαζόμαστε ένα νέο New Deal.
Μετάφραση: Μιριέλα Πατρικιάδου