Έλληνες επιστήμονες στο ΙΤΕ ταυτοποίησαν μέσω DNA τις σορούς 18 Κρητικών που εκτελέστηκαν μαζικά και ρίχτηκαν σε ομαδικό τάφο από τις γερμανικές δυνάμεις τον Αύγουστο του 1941.
Πρόκειται για την πρώτη μελέτη αναγνώρισης θυμάτων από μια πολεμική σύγκρουση στη σύγχρονη Ελλάδα. Και αυτό είναι είδηση!
Οι οικογένειες των θυμάτων βρήκαν τις σορούς μέσα σε έναν λάκκο αρκετές μέρες μετά την εκτέλεσή τους.
Τα λείψανά τους παρέμειναν εκεί για μια περίοδο περίπου 4 ετών και στη συνέχεια ανασύρθηκαν για να μεταφερθούν στο οστεοφυλάκιο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του Άδελε και αργότερα σε ένα άλλο οστεοφυλάκιο που ανεγέρθηκε γύρω στο 1960.
Σήμερα, σε ένα μνημείο που βρίσκεται στη Σαρακίνα βλέπει κανείς μια προθήκη που περιέχει τα κρανία χωρίς ετικέτα, καθώς τα θύματα ποτέ δεν ταυτοποιήθηκαν, αφού επρόκειτο για μια ακόμη μαζική ταφή που χαρακτηρίστηκε από την απώλεια της ατομικότητας στον θάνατο…
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι γερμανικές δυνάμεις πατώντας το πόδι τους στην Ελλάδα, τον Απρίλιο του 1941 έστρεψαν την προσοχή τους στην Κρήτη εξαιτίας της κομβικής γεωπολιτικής της θέσης.
Στις 20 Μαΐου 1941 νωρίς το πρωί ξεκίνησε η ευρείας κλίμακας επιχείρηση «Mercury» για την κατάληψη της Κρήτης με απόβαση από αέρος, η οποία παραμένει μοναδική στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία, καθώς ο κύριος αντικειμενικός σκοπός επετεύχθη εξ ολοκλήρου από αέρος.
Όμως οι Γερμανοί στρατιώτες αντιμετώπισαν σημαντική και προφανώς απροσδόκητη αντίσταση από τον τοπικό, κυρίως άμαχο Κρητικό πληθυσμό, και παρότι κατέκτησαν τελικά το νησί μετά από σκληρές μάχες εννιά ημερών, αυτή η επιτυχία τούς κόστισε τόσο πολύ – τη ζωή περίπου 2000 στρατιωτών-, ώστε να μην επιχειρήσουν ξανά αεροπορική έφοδο της ίδιας κλίμακας κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Ο στρατηγός Kurt Student ως αντίποινα για τις πολυάριθμες γερμανικές απώλειες έδωσε άμεσα τη διαταγή να εξολοθρευτούν, χωρίς στρατοδικεία και άλλες διαδικασίες, τα «κτήνη και οι δολοφόνοι» όπως αποκάλεσε τους Κρητικούς. Ακολούθησε το κάψιμο χωριών και η εξόντωση ολόκληρου του αρσενικού πληθυσμού κάθε περιοχής που αντιστάθηκε.
Μεταξύ 2 Ιουνίου και 1 Αυγούστου 1941, τουλάχιστον 195 πολίτες από πολλά χωριά της περιοχής των Χανίων (όπως Αλικιανός, Κοντομαρί, Κάνδανος) και του Ρεθύμνου (όπως Μισίρια, Αστέρι, Λουτρά, Παγκαλοχώρι) εκτελέστηκαν μαζικά.
Ανάμεσα στους πληθυσμούς που αντιστάθηκαν λυσσαλέα με δική τους ένοπλη ομάδα ήταν και κάτοικοι του Άδελε, ενός ευημερούντος πεδινού χωριού στο βορειοανατολικό τμήμα της περιφερειακής ενότητας Ρεθύμνου.
Οι γερμανικές δυνάμεις περικύκλωσαν το χωριό στις 2 Ιουνίου 1941, συνέλαβαν όπου και αν βρίσκονταν 18 άνδρες, ανάμεσά τους δύο πατεράδες με τους ενήλικους γιους τους, δύο ζευγάρια αδερφών και δύο εφήβους, τους έδωσαν φτυάρια και τους οδήγησαν στην τοποθεσία Σαρακίνα.
Εκεί, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων της σημερινής κοινότητας, τους ανάγκασαν να σκάψουν έναν τεράστιο λάκκο, τον τάφο τους, πριν εκτελεστούν μαζικά την ίδια μέρα.
Το DNA επανενώνει τα θύματα του Άδελε με τους συγγενείς τους
Διαχρονική επιθυμία της κοινότητας του Άδελε ήταν να επανενωθούν τα θύματα εκείνης της εκτέλεσης με τους συγγενείς τους και για αυτό οι τελευταίοι ζήτησαν τη συνδρομή της επιστήμης.
Συγκεκριμένα, οι συγγενείς απευθύνθηκαν στο εργαστήριο Παλαιογενωμικής και Εξελικτικής Γενετικής του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) για να ταυτοποιήσουν τα θύματα μέσω DNA, ώστε να μπορέσουν να εκπληρώσουν την ηθική υποχρέωση, να θάψουν τους νεκρούς τους με τα ονόματά τους και με τις τιμές που τους αξίζουν.
Έτσι μια διεπιστημονική ομάδα, με επικεφαλής τον υπεύθυνο του εργαστηρίου Παλαιογενωμικής και Εξελικτικής Γενετικής του ΙΜΒΒ του ΙΤΕ, Καθηγητή του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, κ. Νίκο Πουλακάκη, στην οποία συμμετείχαν η αρχαιολόγος Ευγενία Ταμπακάκη, οι μεταδιδάκτορες ερευνητές Δέσποινα Βάσσου (Χημικός), Νίκος Ψώνης (Εξελικτικός Βιολόγος), Αργυρώ Ναυπλιώτη (Βιοαρχαιολόγος)-όλοι μέλη του παραπάνω εργαστηρίου-καθώς και ο Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεργαζόμενος ερευνητής του Ινστιτούτου Πληροφορικής (ΙΤΕ), κ. Παύλος Παυλίδης, και ο Καθηγητής Πληροφορικής του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Καρλσρούης (KIT), Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Θεωρητικών Σπουδών της Χαϊδελβέργης (HITS) και κάτοχος της θέσης ERA Chair (European Research Area) στην Υπολογιστική Βιοποικιλότητα του Ινστιτούτου Πληροφορικής του ΙΤΕ, κ. Αλέξανδρος Σταματάκης, ξεκίνησε τον έλεγχο των δειγμάτων το 2021.
«Ξεκινήσαμε τη διαδικασία αναγνώρισης καθενός από τα 18 θύματα της Σαρακίνας από τα κρανία τους μετά από επίσημη πρόσκληση του Πολιτιστικού Συλλόγου Άδελε – Αγίας Παρασκευής. Πραγματοποιήσαμε αλληλούχηση χαμηλής κάλυψης (“διάβασμα” μικρών τμημάτων) σε ολόκληρο το γονιδίωμα των εν ζωή συγγενών των θυμάτων, καθώς και ανάλυση DNA στα κρανία των θυμάτων μέσω μιας προσέγγισης που εφαρμόζεται σε αρχαίο DNA, για να συμπεράνουμε τους βαθμούς γενετικής συγγένειας», περιγράφει ο Δρ Πουλακάκης και συνεχίζει:
«Συγκεκριμένα, η μελέτη μας περιλάμβανε τη συλλογή δειγμάτων αίματος για εξαγωγή DNA από 20 ενήλικες εθελοντές, από 1 γυναίκα και 19 άνδρες, που είναι οι πιο στενοί εν ζωή συγγενείς των θυμάτων, με συγγένεια έως και 3ου βαθμού με κάθε θύμα. Επιπλέον, πραγματοποιήσαμε στοχευμένη ανθρωπολογική ανάλυση για την ανακατασκευή μεμονωμένων κρανίων από τα υπολείμματα στον ομαδικό τάφο και για τη συμπλήρωση και την περαιτέρω υποστήριξη της διαδικασίας αναγνώρισης των εν λόγω ατόμων»
Ο καθηγητής Πουλακάκης τονίζει πως τα προσωπικά δεδομένα συλλέχθηκαν μαζί με τα βιολογικά δείγματα αποκλειστικά για τους σκοπούς της μελέτης, εφαρμόζοντας ένα σχέδιο διαχείρισης προσωπικών δεδομένων πλήρως εναρμονισμένο με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (GDPR) και την προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Το DNA “μίλησε”…
Σύμφωνα με τον επικεφαλής της μελέτης, η μοριακή ανάλυση για τα θύματα βασίστηκε σε τεχνικές αρχαίου DNA (aDNA) για την ανάκτηση DNA από τα δόντια και τα οστά του κρανίου των θυμάτων. Δύο εξαιρετικές πηγές ανάκτησης αρχαίου DNA είναι το λιθοειδές οστό (petrus bone) που αποτελεί τμήμα του κροταφικού οστού και η οστεΐνη του δοντιού. Ως αρχαίο DNA (aDNA) αναφέρεται το διατηρημένο, αλλά συχνά υποβαθμισμένης ποιότητας και ποσότητας γενετικό υλικό που ανακτάται από βιολογικά κατάλοιπα σε χώρους αρχαιολογικού ή παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, το οποίο μπορεί να έχει ηλικία από μικρότερη των 100 ετών έως και εκατοντάδων ή χιλιάδων χρόνων.
«Τα ανθρώπινα λείψανα είναι ένα μοναδικό υλικό μελέτης ατόμων που έζησαν στο παρελθόν, αλλά ταυτόχρονα και μια μη ανανεώσιμη πηγή γνώσης για τη ζωή τους και, σε ορισμένες περιπτώσεις, και για τον θάνατό τους. Ως εκ τούτου, πραγματοποιήσαμε αυτήν την εργασία με μεγάλο σεβασμό και με όσο το δυνατόν ελάχιστα καταστροφική, ‘‘ταχυδακτυλουργική’’ θα έλεγα δειγματοληψία από το υλικό», προσθέτει.
«Για κάθε θύμα, συλλέχθηκαν πολλαπλά δείγματα τόσο από το κρανίο, δόντια από την άνω γνάθο ή/και από το κροταφικό οστό, όπου υπήρχε, όσο και από την κάτω γνάθο, για να διερευνηθεί πιθανή λανθασμένη τοποθέτηση των οστών κατά την εκταφή, η οποία αποτελεί κοινό φαινόμενο στις μαζικές ταφές», προσθέτει ο Έλληνας επιστήμονας, επισημαίνοντας πως η έρευνα σε ανθρώπους και ανθρώπινα λείψανα παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις.
Η ανθρωπολογική ανάλυση των κρανίων των θυμάτων της Σαρακίνας προηγήθηκε του ελέγχου DNA, προκειμένου να ανακατασκευάσουν οι ερευνητές κάποια που ήταν κατακερματισμένα και να ταιριάξουν σπασμένα τμήματά τους ή τμήματα που είχαν που είχαν τοποθετηθεί σε λάθος θέση, λόγω μεταγενέστερου χειρισμού:
«Επιπλέον, για να βοηθήσουμε στην αναγνώριση αυτών των ατόμων, υπολογίσαμε την ηλικία κατά τον θάνατό τους χρησιμοποιώντας αξιόπιστους σκελετικούς δείκτες από το κρανίο και κυρίως από την οδοντική ανάπτυξη και τη φθορά των δοντιών. Η παρουσία για παράδειγμα του 3ου γομφίου σε πλήρη ανάπτυξη αποτελεί ένδειξη ότι το εξεταζόμενο άτομο ήταν ενήλικο όταν εκτελέστηκε. Το κλείσιμο του κρανιακών ραφών (συνοστέωση) αξιολογήθηκε επίσης και χρησιμοποιήθηκε συγκριτικά με την οδοντική φθορά για τον προσδιορισμό της ηλικίας των ατόμων που μελετήθηκαν», λέει ο καθηγητής Πουλακάκης.
Αξίζει να αναφερθεί πως η ταυτοποίηση με τεκμήρια DNA πραγματοποιήθηκε για τα 16 από τα 18 θύματα, ενώ τα δύο 2 τελευταία ταυτοποιήθηκαν μέσω ανθρωπολογικών μεθόδων σε συνδυασμό με τη μαρτυρία των εν ζωή συγγενών που επιβεβαίωσαν ότι περιλαμβάνονταν στα θύματα της Σαρακίνας.
Η παρούσα εργασία αποτελεί την πρώτη μελέτη αναγνώρισης θυμάτων πολέμου που διενεργήθηκε για μια πολεμική σύγκρουση στη σύγχρονη Ελλάδα. Και αυτό είναι είδηση!
Η ταυτοποίηση των θυμάτων πολέμου δεν έχει τέλος
Σύμφωνα με την ομάδα των ερευνητών, η αναζήτηση και η ταυτοποίηση των θυμάτων πολέμου επιδιώκεται συνεχώς εδώ και πολλά χρόνια παγκοσμίως, αλλά μόνο τα τελευταία χρόνια έχει ενισχυθεί εξαιτίας των δυνατοτήτων ανάκτησης και ανάλυσης του DNA. Η μοριακή ταυτοποίηση ιστορικών ανθρώπινων υπολειμμάτων μέσω προσεγγίσεων αρχαίου DNA (aDNA) και χαμηλής κάλυψης αλληλούχησης ολόκληρου του γονιδιώματος εισήχθη ως διαδικασία στην έρευνα μόλις πρόσφατα.
«Η ανάλυση DNA παράγει αξιόπιστα αποτελέσματα και θεωρείται πλέον μια αποτελεσματική μέθοδος για την αναγνώριση σκελετικών υπολειμμάτων ομαδικών τάφων από ιστορικές συγκρούσεις. Τέτοιες μελέτες ταυτοποίησης έχουν διεξαχθεί για τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, για τον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-1939), για τον Πόλεμο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (1992-1995), για τον Κροατικό Πόλεμο (1991-1995), για τον Κινεζικό Εμφύλιο (1927-1949), για τον Πόλεμο της Κορέας (1950-1953) και του Βιετνάμ (1955–1975), καθώς και για τις συγκρούσεις στη Λατινική Αμερική, τη Β. Αφρική, την Κύπρο και αλλού», αναφέρει ο καθηγητής Πουλακάκης.
Όπως λέει ο ίδιος, και οι γενετικές αναλύσεις στην εγκληματολογία έχουν γίνει πιο ακριβείς λόγω της τεχνολογικής προόδου, συμπεριλαμβανομένης της αλληλούχησης επόμενης γενιάς (NGS), γνωστής και ως αλληλούχηση υψηλής απόδοσης (HTS).
Γενετικοί δείκτες, όπως πολυμορφισμοί μεμονωμένων νουκλεοτιδίων (SNPs) -γενετικές παραλλαγές όπου ένα μοναδικό «γράμμα» στην αλυσίδα του DNA μεταβάλλεται και διατηρείται από γενιά σε γενιά, που λαμβάνονται μέσω HTS, έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί για την απάντηση ερωτημάτων, συμπεριλαμβανομένης της ταυτοποίησης θυμάτων πολέμου.
«Επειδή ο κίνδυνος επιμόλυνσης παλαιών σκελετικών υπολειμμάτων από εξωγενές ανθρώπινο DNA είναι υψηλός, λαμβάνονται οι ίδιες προφυλάξεις και ισχύουν τα ίδια κριτήρια ελέγχου ταυτότητας που χρησιμοποιούνται στην ανάλυση αρχαίου DNA (aDNA). Σε αντίθεση με την εγκληματολογία που αντιμετωπίζει δυσκολίες στη δημιουργία γενετικών προφίλ από ιστορικά κατάλοιπα, με τη χρήση aDNA μπορούμε να ανακτήσουμε αυθεντικό DNA, ακόμη και από την προϊστορική εποχή ή από υποβαθμισμένα δείγματα», προσθέτει ο επιστήμονας.
Η ανάλυση έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στην αρχαιολογία και την ανθρωπολογία για να συμπεράνει τους βαθμούς γενετικής συγγένειας μεταξύ πολλών ατόμων που βρέθηκαν σε ομαδικούς ή ατομικούς τάφους και κοινοτικές ταφές, καθώς και μεταξύ ατόμων από γειτονικές ταφές ή από διάσπαρτες ταφές σε ένα νεκροταφείο.
«Αποδεικνύουμε ότι η μεθοδολογική μας προσέγγιση αποτελεί ένα δυνητικά εξαιρετικά κατατοπιστικό ιατροδικαστικό εργαλείο για την αναγνώριση θυμάτων πολέμου. Μπορεί επομένως να εφαρμοστεί σε ανάλογες μελέτες με υποβαθμισμένο DNA (κακής ποιότητας ή μικρής ποσότητας), ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για συστηματική ταυτοποίηση θυμάτων πολέμου στην Ελλάδα, αλλά και αλλού», προτείνει ο δρ Πουλακάκης.
Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας που διενήργησε η ομάδα των επιστημόνων για την ταυτοποίηση των κρανίων των εκτελεσθέντων που φυλάσσονται στον χώρο της εκτέλεσης θα λάβει χώρα στις 2 Ιουνίου 2024.
Στόχος είναι οι φετινές εκδηλώσεις στο Άδελε να έχουν την καλύτερη δυνατή οργάνωση και κυρίως να αναδείξουν στο ευρύ κοινό τη σημασία της επιστημονικής έρευνας που ολοκληρώθηκε και που μέσω αυτής οι απόγονοι των εκτελεσθέντων του 1941 μπορούν σήμερα να αποδώσουν τιμές στους νεκρούς τους.
Πηγή: Nikolaos, P., Despoina, V., Argyro, N., Eugenia, T., Pavlos, P., Alexandros, S., & Nikos, P. (2024). Identification of the 18 World War II executed citizens of Adele, Rethymnon, Crete using an ancient DNA approach and low coverage genomes. Forensic Science International: Genetics, 103060. https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2024.103060