Της Πηνελόπης Ι. Ντουντουλάκη
Η εμπεριστατωμένη αλλά και ολοκληρωμένη βιογραφική προσέγγιση του προσώπου και του έργου κάποιου σημαντικού ανθρώπου προϋποθέτει συγγραφέα με ξεχωριστή οξυδέρκεια, παιδεία, διεισδυτική ματιά και ουσιαστικό ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο σκοπό. Στην περίπτωση της βιογραφίας του Ελευθέριου Βενιζέλου, δεν θα μπορούσε να υπάρξει καταλληλότερο πρόσωπο από τον Γενικό Διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ» Δρα Νικόλαο Εμμ. Παπαδάκη, ο οποίος, από τη σύσταση του Ιδρύματος μέχρι σήμερα, παραμένει αδιατάρακτα αφοσιωμένος στην προσπάθεια για πληρέστερη καταγραφή στοιχείων σχετικά με τον μεγάλο πολιτικό άνδρα.
Αναμφίβολα η προσωπικότητα και το έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου σφράγισαν τη νεότερη Ιστορία της Ελλάδας. Για τούτο και η επιλογή, από τον ανεξάντλητο πλούτο των γραπτών πηγών και ιστορικών ντοκουμέντων, των περισσότερο καθοριστικών στοιχείων για τη συναρμολόγηση μιας ιστορίας ζωής με παρούσα την ανθρώπινη ματιά, δεν είναι εύκολο έργο. Από τον απέραντο ωκεανό των δεδομένων ο ερευνητής πρέπει να είναι σε θέση να αλιεύσει, με ιστορική ευθύνη αλλά και ενσυναίσθηση, εκείνα τα οποία θα απαρτιώσουν και θα καταξιώσουν ένα σύγγραμα σαν αυτό.
Το δίτομο έργο «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΗΓΕΤΗΣ» (εκδότης: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος, εκδοτικός οίκος: «Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα 2017) περιλαμβάνει 1150 σελίδες. Η αφήγηση ξεκινά σε χρόνο ενεστώτα και περιβάλλεται από τη μαγεία και τη συγκίνηση των ημερών που σημαδεύουν τον ερχομό του Ε.Β. στη ζωή, τον Αύγουστο του 1864:
«Αυτές τις μέρες στους δρόμους του χωριού Μουρνιές των Χανίων παρατηρείται ιδιαίτερη κίνηση. ..Ωστόσο, αυτή η ασυνήθιστη κίνηση… δεν σχετίζεται με γεγονότα που διέτρεχαν την πολιτική ατμόσφαιρα της Κρήτης. Κάτι άλλο είναι αυτό που απασχολεί το χωριό: η Στυλιανή Βενιζέλου πρόκειται να φέρει στον κόσμο το πέμπτο της παιδί.
…Είχε γεννηθεί ζωντανό. Θα επιζούσε, όμως; Προηγουμένως είχαν χάσει όλα τα αρσενικά παιδιά της οικογένειας…»
Κάπως έτσι ξεκινά η εξιστόρηση του το συναρπαστικού οδοιπορικού ζωής του Ε.Β. , ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη:
« Ο πατέρας του Κυριάκος, που γεννήθηκε στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα στις Μουρνιές, ήταν-δεν ήταν δεκαπέντε χρόνων όταν βρέθηκε στη Μονεμβασιά, ακολουθώντας τους Κρητικούς επαναστάτες, οι οποίοι κυνηγημένοι διεκπεραιώθηκαν στην Πελοπόννησο μετά το 1824. Οι γραμματικές του γνώσεις θα του χρησιμεύσουν μετά τη λήξη της Ελληνικής Επανάστασης για να εργαστεί ως βοηθός δασκάλου στο σχολείο της Μονεμβασιάς και αργότερα στην Αίγινα,,,
…Στις αρχές της δεκαετίας του 1830 επιστρέφει στις Μουρνιές και αρχίζει την εμπορική του δραστηριότητα, η οποία, σε πρώτη φάση, αναπτύσσεται στην γύρω περιοχή. Γυρίζοντας τα χωριά, γνωρίζει στο Θέρισο τη Στυλιανή Πλουμιδάκη…»
Τα χρόνια της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας, όπως και τα χρόνια των μετέπειτα σπουδών του Ε.Β., δεν ήταν χρόνια ήρεμα, αλλά έντονα σημαδεμένα από αγώνες, κινδύνους, μεγάλες θλίψεις: τη Μεγάλη Επανάσταση του 1866 με επικεφαλής το λέοντα των Λάκκων Χατζημιχάλη Γιάνναρη, την καταφυγή της οικογένειας στη Σύρο, όπου θα φοιτήσει ο Λευτέρης μέχρι τη Δευτέρα Γυμνασίου, τη συνέχεια των σπουδών του στην Αθήνα και τον οριστικό αποχωρισμό από την οικογένειά του σε ηλικία μόλις δεκατριών ετών, το θάνατο του πατέρα, την ανάληψη της οικογενειακής ευθύνης από το δεκαεννιάχρονο, τότε, σπουδαστή της Νομικής Ελευθέριο.
Η οξυδέρκεια και η πολιτική σκέψη του διαφάνηκαν είχαν διαφανεί ήδη από τότε. Από κει και μετά ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα χαράξει και θα ακολουθήσει το δικό του δρόμο στον πολιτικό ορίζοντα.
Η διαδρομή αυτή, σε εκείνα τα πολύ δύσκολα για τη χώρα και ειδικά για την Κρήτη χρόνια, έμελλε να είναι γεμάτη από κρίσιμους προβληματισμούς και καθοριστικές αποφάσεις, επιβεβαιώσεις και ματαιώσεις, νίκες και ήττες, επευφημίες και αποδοκιμασίες. δικαιώσεις και πικρίες.
Από την Επανάσταση του Ακρωτηρίου μέχρι την Επανάσταση του Θερίσου και από κει μέχρι την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα , η ηγετική μορφή του Ε.Β. είχε πλέον εδραιωθεί στη συνείδηση των Κρητών. Βουλευτής της Κρητικής Συνέλευσης από το 1889, το 1891 ενώνει το δρόμο της ζωής του με την αγαπημένη του Μαρία Κατελούζου.
Ο θάνατός της, το 1894, άφησε τα δυο παιδιά τους ορφανά και βύθισε τον ίδιο σε ισόβιο πένθος. Μια αθεράπευτη προσωπική μοναξιά θα συνοδεύει έκτοτε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ακόμα και μετά το γάμο του με την Έλενα Σκυλίτση, πολλά χρόνια αργότερα.
Στη μακρά πορεία των αγώνων για την κατάργηση της αρμοστείας και την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε κοντά του έμπιστους και σημαντικούς συνεργάτες, όπως ο Κωνσταντίνος Φούμης. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η συμβολή του επαναστάτη, ποιητή και γενναιότατου οπλαρχηγού Κωνσταντίνου Μάνου, ο οποίος υπήρξε από τους πρωταγωνιστές και επιπρόσθετα στήριξε οικονομικά το θέμα της Επανάστασης του Θερίσου. Η ηρωική δράση του Κωνσταντίνου Μάνου αποτυπώνεται στη νεότερη δημοτική ποίηση της Κρήτης, ενώ η μορφή του, μαζί με τη μορφή του Ελευθέριου Βενιζέλου, σε καρτ-ποστάλ της εποχής εκείνης.
Στη διάρκεια των χρόνων και αγώνων που ακολουθούν ο Ε.Β. ξεδιπλώνει τις πολιτικές και διπλωματικές ικανότητές του, διαχειριζόμενος πολλά και δύσκολα θέματα. Το 1910 κερδίζει, με συντριπτική πλειοψηφία, τις εκλογές και γίνεται πρωθυπουργός της χώρας. Ακολουθούν καθοριστικά βήματα, όπως η αναθεώρηση του Συντάγματος, η εμπέδωση κράτους δικαίου και η οργάνωση και εφαρμογή μιας νέας κοινωνικής πολιτικής. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι έληξαν με την Ελλάδα να έχει διπλασιάσει τα εδάφη της. Ωστόσο, στο εσωτερικό της χώρας, οι κρίσιμες διαφορές απόψεων ανάμεσα στον Ελευθέριο Βενιζέλο και το βασιλιά Κωνσταντίνο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, οδηγούν στην παραίτηση του πρώτου. Οι επιλογές του Κωνσταντίνου για μη παροχή στρατιωτικής συνδρομής προς τη Σερβία έχουν, μεταξύ άλλων, ως συνέπεια την απώλεια μιας μοναδικής ευκαιρίας για διεκδίκηση, από πλευράς της Ελλάδας, της Κύπρου.
Ακολουθούν οι μέρες του Εθνικού Διχασμού, το Κίνημα Εθνικής Άμυνας, η νέα θητεία του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία, η αποφασιστική συμμετοχή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου και η μεγάλη νίκη των Ελλήνων στο Σκρα, το τέλος του πολέμου, η Συνθήκη των Σεβρών που αποτυπώνει προσωπικό διπλωματικό θρίαμβο του Ε.Β. και η δολοφονική απόπειρα κατά της ζωής του, η κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό, ο απροσδόκητος θάνατος του βασιλιά Αλέξανδρου. Οι μοιραίες εκλογές του 1920 οδηγούν στην αποχώρηση του Ελευθέριου Βενιζέλου και την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο. Το 1921 ο Ε.Β. και η από πολλά χρόνια θαυμάστριά του Έλενα Σκυλίτση ενώνονται με τα δεσμά του γάμου. Στην Ελλάδα, ένα χρόνο αργότερα, η μοιραία απόφαση του Κωνσταντίνου για προέλαση του Ελληνικού στρατού προς την Άγκυρα σηματοδοτεί το μεγάλο αφανισμό. Ακολουθούν η Συνθήκη της Λωζάνης, η Δίκη των Έξι, η ανάγκη για εθνική συμφιλίωση, η νέα ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον (απρόθυμο και καταπονημένο) Ελευθέριο Βενιζέλο, ο κλονισμός της υγείας του και η αποχώρησή του από την πρωθυπουργία, η δικτατορία του Πάγκαλου και η ανάληψη πρωθυπουργίας ξανά από το Βενιζέλο, το 1928. Την τετραετία που ακολουθεί ο Ε.Β. ολοκληρώνει το μεταρρυθμιστικό έργο του και σημειώνει σημαντικές επιτυχίες στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής. Ακολουθεί η διεθνής οικονομική κρίση, νέα απόπειρα δολοφονίας του το 1933, το αποτυχημένο κίνημα του 1935 που τραβά την αυλαία του επικείμενου τέλους.
Ο συγγραφέας του βιβλίου έχει κατορθώσει, μεταξύ άλλων , να καταστήσει ένα τόσο μακροσκελές έργο (και έργο με αυτονόητη πληθώρα ιστορικών δεδομένων) όχι απλά προσιτό σε κάθε αναγνώστη, αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρον.
Η γλώσσα των κειμένων είναι όσο χρειάζεται απλή. Το όλο έργο, διατηρεί τη συνοχή και την ενάργεια που είναι το ζητούμενο σε ανάλογα συγγράμματα, ενώ στο περιθώριο της εξιστόρησης των γεγονότων διαμορφώνεται το αδρό ψυχογράφημα των προσώπων που εμπλέκονται σε αυτά.
Η διαδρομή του Ελευθέριου Βενιζέλου εν μέσω καταιγιστικών εξελίξεων στον ελλαδικό και ευρωπαϊκό χώρο καταγράφεται αντικειμενικά και ανθρώπινα. Άλλωστε ο ίδιος ο επιφανής άνδρας της Κρήτης και της Ελλάδας, ο οποίος φώτισε το διεθνές πολιτικό στερέωμα της εποχής του, δεν δίσταζε να διατυπώνει την κριτική ματιά του απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του:
«… Όταν η καταιγίδα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης άρχισε να πλήττει και την Ελλάδα, ως πρωθυπουργός επεδίωξε να πείσει το Λαϊκό Κόμμα να συμμετάσχει σε οικουμενική κυβέρνηση. Με γενναιότητα ανέλαβε δημοσίως το 1931 μερίδιο ευθύνης για τον Εθνικό Διχασμό, ενώ αναγνώριζε τον πατριωτισμό των εκτελεσθέντων στο Γουδί. ..
… ήταν τέτοιο το πάθος του για την αποκατάσταση της εθνικής ενότητας, ώστε το 1928, λίγο προτού επανέλθει στην εξουσία, δεσμεύτηκε δημόσια δυο φορές ότι ήταν διατεθειμένος να αποχωρήσει από την πολιτική, εφ’ όσον η βασιλική παράταξη αναγνώριζε το δημοκρατικό πολίτευμα. ..
…Λίγο προτού πεθάνει, το σαράκι της διαίρεσης του έθνους κατέτρωγε τα σωθικά του. Από την αυτοεξορία του στο Παρίσι, έλεγε στους συνομιλητές του:
-Η μεγαλυτέρα μου επιθυμία είναι να ιδώ. πριν πεθάνω, το Έθνος ενωμένον ψυχικώς, όπως ήτο στα 1912-13. Η ιδέα αυτή με βασανίζει περισσότερο από κάθε άλλη(…) Η επερχόμενη γενεά έχει κάθε δικαίωμα να μας αξιώσει να την αφήσωμε αγαπημένη δια να συνεχίσει τους δικούς της αγώνες, χωρίς φατριαστικές ακρότητες και καθημερινές πολιτειακές ανατροπές. Και θέλω να επαναλάβω ότι αυτό επιθυμώ να είναι ο κύριος σκοπός του υπολοίπου της ζωής μου…»
Στην Ελλάδα είχαμε συνηθίσει, μέχρι σήμερα, να διαβάζουμε βιογραφίες πολιτικών ανδρών οι οποίες αποτελούνταν από στεγνή παράθεση ιστορικών στοιχείων. Απουσίαζε η εστίαση στο πρόσωπο στο οποίο αναφερόταν η βιογραφία, στο οικογενειακό περιβάλλον και το πλέγμα των συγγενικών και φιλικών σχέσεων του βιογραφούμενου, στις σκέψεις και τα συναισθήματά του, στα πέραν της πολιτικής ενδιαφέροντά του, σε όλα αυτά τα οποία, εν τέλει, έχουν ξεχωριστή σημασία και σημαντικό ειδικό βάρος. Αυτό το έχει επιτύχει ο Νικόλαος Παπαδάκης, ο οποίος απέφυγε την παραπάνω επιζήμια στερεοτυπία.
Το εμπεριστατωμένο έργο του αποτελεί, πέραν των άλλων, μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση του μεγάλου πολιτικού άνδρα. Ο αναγνώστης θα γνωρίσει όχι μόνο τον Ελευθέριο Βενιζέλο της νομικής επιστήμης, των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων και της Επανάστασης του Θερίσσου, το θεμελιωτή της κοινωνικής πολιτικής και του κράτους δικαίου, αλλά και εκείνον που μεταφράζει Θουκυδίδη και μαθαίνει μόνος του ξένες γλώσσες, τον Ελευθέριο Βενιζέλο με τη μουσική παιδεία και την αγάπη για το Θέατρο, τον Ε.Β. του πολιτισμού, των Γραμμάτων και των Τεχνών. Θα γνωρίσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο της μπιστικής φιλίας και του φιλότιμου, του ριζίτικου τραγουδιού, της γενναιοδωρίας και του λιτού βίου, τον στοργικό παππού και σεβαστικό άνθρωπο. Δίκαια, λοιπόν, έχει επισημανθεί στον αθηναϊκό Τύπο, ότι η βιογραφία αυτή είναι η καλύτερη από όλες όσες έχουν γραφτεί, μέχρι σήμερα, για Έλληνα πολιτικό.
Η βιογραφία ενός μεγάλου ηγέτη έχει ιδιαίτερη αξία όταν από αυτήν αυταπόδεικτα αναδύονται διαχρονικά μηνύματα. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον δίτομο σύγγραμμα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΗΓΕΤΗΣ», έργο ζωής το οποίο ο συγγραφέας αφιερώνει στη Μνήμη της συζύγου του Μαρίνας, έχει να πει πολλά και σπουδαία στους αναγνώστες και σε κάθε μελλοντικό μελετητή της νεότερης ιστορίας μας.