Τι συμβαίνει στον Κόλπο; Ποιες είναι οι αιτίες της νέας κρίσης στην Μέση Ανατολή με το εμπάργκο εναντίον του Κατάρ από τις χώρες της περιοχής, με ηγέτη την Σαουδική Αραβία, υπό την ανοιχτή στήριξη των ΗΠΑ; Πώς συνδέονται η Τουρκία, το Ιράν, το Ισραήλ, η Αίγυπτος, η Συρία και το παλαιστινιακό με αυτήν την κρίση; Και ποια είναι τα πιθανά σενάρια για την εξέλιξή της;
Σε μια προσπάθεια να ξετυλίξουμε το γεωπολιτικό «κουβάρι» της περιοχής ζητήσαμε την βοήθεια του ομότιμου καθηγητή Μεσανατολικών σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αλέξανδρου Κούτση.
«Ετσι είναι η Μέση Ανατολή: Αν δεν σε μπερδέψει δεν την καταλαβαίνεις» μας είπε γελώντας ο καθηγητής και έχει απόλυτο δίκιο. Διότι ό,τι συμβαίνει στην ευρύτερη γεωγραφική «γειτονιά» μας, σχετίζεται με άπειρους τρόπους και με κάθε συνδυασμό με τους ευρύτερους και αλληλοσυγκρουόμενους σχεδιασμούς των μεγάλων δυνάμεων και των περιφερειακών συμμαχιών και συμφερόντων των κρατών της περιοχής και όλα αυτά, με την μεταπολεμική ιστορία της.
Οι παράγοντες της κρίσης
1) Η «Αραβική Ανοιξη» και οι «Αδελφοί Μουσουλμάνοι»
«Για να καταλάβουμε πώς δημιουργήθηκε το πρόβλημα του Κατάρ, πρέπει να βάλουμε στο τραπέζι διάφορους παράγοντες που σχετίζονται με την ισορροπία δυνάμεων στον χώρο της Μέσης Ανατολής και ειδικά στον αραβικό χώρο» λέει ο Α. Κούτσης και μας πηγαίνει λίγα χρόνια πίσω, στις εξεγέρσεις της «Αραβικής ‘Ανοιξης».
Η οικονομική εξαθλίωση και ο καθεστωτικός απολυταρχισμός ήταν για τον καθηγητή οι αιτίες των εξεγέρσεων αυτών που ξεκίνησαν από την Τυνησία και απλώθηκαν μέχρι την Αίγυπτο. Μιλώντας για την Αίγυπτο, που μας ενδιαφέρει εδώ για την ανάλυση της κατάστασης με το Κατάρ, εκτός από τα κοσμικά και φιλελεύθερα κινήματα της νεολαίας, της εξέγερσης ηγήθηκαν και οι «Αδελφοί Μουσουλμάνοι» στην σύγχρονη μορφή τους, του μετριοπαθούς πολιτικού Ισλάμ και ότι της μορφής τους κατά την δεκαετία του ’40.
Οι «Αδελφοί Μουσουλμάνοι» «έχουν εγκαταλείψει την ιδέα της βίαιης κατάληψης της εξουσίας, διότι ο στρατός είναι πολύ πιο ισχυρός από αυτούς, επομένως, βάζοντας νερό στο κρασί τους άρχισαν να αποδέχονται τις αρχές της δημοκρατίας, να έρθουν, δηλαδή, στην εξουσία μέσα από εκλογές και να αποδεχθούν το πολυκομματικό σύστημα» λέει ο καθηγητής και συνεχίζει:
«Αυτό λοιπόν το μετριοπαθές πολιτικό κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων άρχιζε να κερδίσει στον αραβικό χώρο και το υποστήριξε και ο Ερντογάν. Αυτό όμως το κίνημα ήταν μια απειλή για τα συντηρητικά ισλαμικά κινήματα της Σαουδικής Αραβίας, οι σαλαφιστές που τους λέμε εμείς, τα οποία δεν στηρίζουν την δημοκρατική διαδικασία, αντίθετα υποστηρίζουν την δυναστεία και τα αυταρχικά καθεστώτα. Η Σ. Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) θεωρούσαν και θεωρούν τους Αδελφούς Μουσουλμάνους μια απειλή για την δική τους υπεροχή στον μουσουλμανικό κόσμο. Ετσι, Σ. Αραβαία και ΗΑΕ υποστήριξαν την ανατροπή του Μούσρι και των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο και την άνοδο στην εξουσία του Σίσι το οποίο βέβαια είναι ένα αυταρχικό δικτατορικό καθεστώς. Μετά από αυτήν την ενέργεια χαρακτήρισαν τους αδελφούς Μουσουλμάνους ως “τρομοκρατική οργάνωση” και τους απαγόρευσαν να λειτουργούν στους χώρους τους. Αλλά οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι λειτουργούν κυρίως σε άλλα αραβικά κράτη, Ιορδανία κλπ και στο Κατάρ. Και το Κατάρ είναι αυτό που τους στήριζε και οικονομικά και πολιτικά στον αραβικό χώρο. Εκεί είναι που ξεκινάει η σύγκρουση της Σ. Αραβίας και των ΗΑΕ με το Κατάρ, περίπου το 2010 – 11. Και είναι ένας από τους κυριότερους λόγους της σημερινής κρίσης».
2) Κατάρ
«Το Κατάρ έχει σαν μοχλό πίεσης στον αραβικό κόσμο και γενικά στην διεθνή σκηνή το κανάλι Al Jazeera, που έχει την αραβική και την αγγλική εκδοχή του. Στην αραβική εκδοχή του ασκεί έντονη κριτική εναντίον των αυταρχικών καθεστώτων στην Αίγυπτο, την Σ. Αραβία και τα ΗΑΕ και σε όλο τον αραβικό χώρο. Επομένως αυτά τα κράτη είναι αντίθετα στην πολιτική του Κατάρ, να αφήνει το Al Jazeera να εκφράζει ελεύθερα αυτές τις απόψεις. Και ένας από τους στόχους είναι να φιμωθεί το Al Jazeera. Θυμίζω ότι στην Αίγυπτο, η κυβέρνηση Σίσι έχει φυλακίσει τους δημοσιογράφους του Al Jazeera χωρίς κανένα λόγο».
3) Συρία
«Οταν έγινε η εξέγερση στην Συρία, οι αραβικές κυβερνήσεις και ο Ερντογάν, περιμένανε τους Αμερικανούς να εφαρμόσουν το μοντέλο Λιβύη. Δηλαδή ότι θα ανατρέψουν το καθεστώς Ασαντ. Η Ρωσία όμως, έχοντας μάθει το μάθημά της από την Λιβύη, έδωσε δείγματα ότι θα εμποδίσει κάτι τέτοιο με την άσκηση βέτο στα Ηνωμένα Εθνη. Επομένως η ανάμιξη ξένων δυνάμεων στην ανατροπή του Ασαντ δεν ήταν δυνατή. Η Σ. Αραβία και το Κατάρ – ακόμη επί Μούσρι στην Αίγυπτο – ήθελαν να υποστηρίξουν ισλαμικά κινήματα εναντίον του καθεστώτος Ασαντ. Το κόμμα το οποίο ήταν ισχυρό στην Συρία, σε σχέση με τα άλλα, είναι οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι. Τους οποίους κυνήγησε ο πατήρ Ασαντ το 1982 και τους έσφαξε. Εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία και από εκεί προσπαθούσαν να κάνουν αντιπολίτευση. Αυτό όμως σήμαινε ότι δεν είχαν μια δομή στο εσωτερικό της χώρας ώστε να ηγηθούν της αντίστασης εναντίον του Ασαντ. Με αποτέλεσμα, οι Σαουδάραβες να στηρίζουν τους Αδελφούς Μουσουλμάνους με χρήματα κλπ, αλλά να στηρίζουν και άλλα ισλαμικά κινήματα, σαλαφιστές π.χ.
»Στους ισλαμιστές αυτούς ήρθε να ενταχθεί η Αλ Κάιντα από το Ιράκ. Η Αλ Κάιντα του Ιράκ, όταν είδε ότι έγινε η εξέγερση στην Συρία, οργάνωσε το δικό τους παράρτημα εκεί, με το όνομα Αλ Νούσρα. Η Αλ Κάιντα όμως του Ιράκ ήρθε σε ρήξη με τους «αλ-κανταϊστές» της Συρίας. Οι Σύριοι ήταν γηγενείς πολεμιστές. Η Αλ Κάιντα του Ιράκ είχε μέσα Τσετσένους, Πακιστανούς, Αφγανούς, κάτι που δεν άρεσε στους Σύριους και έτσι διασπάστηκε η Αλ Νούσρα και ένα κομμάτι της έγινε το Ισλαμικό Κράτος. Οταν λέμε λοιπόν ότι η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ στήριξαν το Ισλαμικό Κράτος, το στήριξαν στην αρχική φάση του. Το ίδιο έκανε και ο Ερντογάν».
4) Σαουδική Αραβία
«Με την ανατροπή του Μούσρι στην Αίγυπτο και την εγκαθίδρυση του Σίσι στην εξουσία, η Σ. Αραβία βλέπει ότι τώρα έχει έναν δυνατό σύμμαχο στην περιοχή, την Αίγυπτο, δεν χρειάζεται τόσο πολύ την συνεργασία άλλων κρατών και αρχίζει να αλλάζει προσανατολισμό.
»Η κυβέρνηση της Σ. Αραβίας, η παλιά ηγεσία, αντικαταστάθηκε από μια νέα γενιά. Οταν πέθανε ο Σαούντ, ο ιδρυτής της Σ. Αραβίας, είχε αφήσει 89 παιδιά. Το σύστημα διαδοχής που άφησε ήταν να αναλαμβάνουν την ηγεσία τα αγόρια ανάλογα με την ηλικία τους, μέχρι να εξαντληθεί η σειρά. Γι’ αυτό και οι βασιλιάδες της Σ. Αραβίας είναι συνήθως υπέργηροι. Η νέα γενιά δεν μπορεί να περιμένει να πεθάνουν οι εναπομείναντες ενενηντάρηδες και έγινε μια αλλαγή εδώ και ενάμιση χρόνο, όπου η νέα γενιά άλλαξε την διαδοχή και έφερε νέες ιδέες σε σχέση με την Μέση Ανατολή. Δεν παίζει πια εκείνον τον συντηρητικό, παθητικό ρόλο της παλιάς γενιάς, αλλά θέλει να έχει έναν πιο επιθετικό, ενεργητικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή.
»Αυτό συνέβη γιατί διαφωνούσε με την πολιτική Ομπάμα, ο οποίος θεωρούσε ότι θα ήταν καλύτερο για την Αμερική να συμβιβαστεί με το Ιράν, διότι το χρειάζεται για να ελέγξει το Ισλαμικό Κράτος. Ετσι οδηγήθηκε στην συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, που σημαίνει, ότι για τα επόμενα 15 χρόνια θα αρθεί σταδιακά το εμπάργκο κατά του Ιράν, θα επιστρέψει το Ιράν στην διεθνή οικονομία, δηλαδή, με λίγα λόγια, μέσα στα επόμενα 15 χρόνια, το Ιράν θα αναδειχθεί ως μία από τις κυρίαρχες δυνάμεις στην Μέση Ανατολή.
»Αυτό δεν άρεσε στην νέα γενιά των Σαουδάραβων ηγετών. Και αυτό είναι ακριβώς που τους συνδέει με τον Τραμπ. Διότι ο Τραμπ ήταν αντίθετος για την συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν. Και είχε υποσχεθεί ότι θα την καταργήσει. Η Σ. Αραβία βλέπει στον Τραμπ ένα άτομο που έχει τις ίδιες επιφυλάξεις με το Ιράν που έχει και η ίδια, άρα τον θεωρεί σημαντικό σύμμαχο. Και θέλουν να κάνουν ό,τι μπορούν για να περιορίσουν την επέκταση της επιρροής του Ιράν στην Μέση Ανατολή.
»Παρεμπιπτόντως να σημειωθεί εδώ, ότι τα περί συμφωνίας πώλησης όπλων 110 δισ. που υποτίθεται ότι έκλεισε ο Τραμπ με τους Σαουδάραβες δεν ισχύουν. Υπέγραψαν μια δήλωση πρόθεσης που υπήρχε και επί Ομπάμα.
»Ο Τραμπ θεωρεί ότι το Ιράν είναι απειλή όχι επειδή το πιστεύει, αλλά διότι αυτό έχει επιβάλλει το εβραϊκό λόμπι στην Αμερική. Το Ισραήλ είχε κάνει ό,τι μπορεί για να τορπιλίσει την συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν, διότι το θεωρεί ως απειλή για την ύπαρξή του.
»Βλέπουμε τώρα λοιπόν μια σύνδεση μεταξύ των στόχων του Ισραήλ εναντίον του Ιράν, των στόχων του Τραμπ εναντίον του Ιράν και των στόχων της Σ. Αραβίας εναντίον του Ιράν. Στο ζήτημα του Ιράν έχουν και οι τρεις την ίδια γραμμή.
5) Παλαιστινιακό
«Αλλά για να μπορέσει η Σ. Αραβία να συνεργαστεί με το Ισραήλ και τους Αμερικανούς εναντίον του Ιράν, πρέπει να λυθεί το Παλαιστινιακό. Και τι σχεδιάζουν; Το είπε ο Τραμπ: Θα κάνουν μια περιφερειακή συμμαχία εναντίον του Ιράν και όταν στηθεί αυτή η συμμαχία θα κάτσουν οι Σαουδάραβες με τα ΗΑΕ, το Ισραήλ, τους Αμερικανούς και όποιο άλλο κράτος τους υποστηρίζει να λύσουν αυτοί το παλαιστινιακό και μετά να επιβάλουν την λύση τους στους Παλαιστίνιους.
»Για να το πετύχουν αυτό όμως πρέπει να εξουδετερώσουν κάποιες δυνάμεις που μπορούν να αντισταθούν. Ποιες είναι αυτές οι δυνάμεις; Η Χαμάς, η οποία είναι ένα μέρος των Αδελφών Μουσουλμάνων. Το Ιράν, το οποίο στηρίζει τους Παλαιστίνιους και προσπαθεί να δημιουργήσει μια χερσαία «γέφυρα» από την Τεχεράνη μέχρι την Βηρυττό. Και η Ρωσία βέβαια με την Τουρκία. Αυτές είναι οι δυνάμεις που θα εμποδίσουν την περιφερειακή συμμαχία που θέλει να επιβάλλει την λύση του παλαιστινιακού.
»Η κρίση με το Κατάρ δείχνει ότι θέλουν να επισπεύσουν αυτούς τους σχεδιασμούς. Ετσι η Σαουδική Αραβία πραγματοποίησε τρία διεθνή βήματα με αφορμή την επίσκεψη Τραμπ. Το ένα ήταν η ίδια η επίσκεψη Τραμπ. Το δεύτερο ήταν η διάσκεψη με τον Τραμπ και τα κράτη του Κόλπου. Σε εκείνη την διάσκεψη ο Τραμπ είπε στον εμίρη του Κατάρ πως ευθύνεται για όλα όσοα συμβαίνουν διότι στηρίζει το Ιράν. Και το τρίτο βήμα ήταν η διάσκεψη που οργάνωσαν οι Σαουδάραβες με ηγέτες από δεκάδες μουσουλμανικά κράτη για να δείξουν ότι τα μουσουλμανικά κράτη είναι τώρα το αραβικό σουνιτικό “ΝΑΤΟ” της Μέσης Ανατολής».
Ο ρόλος των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων
«Η ηγεσία τους είναι επίσης επιθετική στην εξωτερική πολιτική. Είναι αυτοί που ηγούνται του πολέμου στην Υεμένη. Μπορεί να συμμετέχει η Σαουδική Αραβία, αλλά στο έδαφος πολεμούν τα στρατεύματα των ΗΑΕ.
»Επιπλέον, τα ΗΑΕ θέλουν να δημιουργήσουν ναυτικές βάσεις στην Ερυθρά Θάλασσα για να ελέγχουν την μεταφορά όπλων από το Ιράν στους Υεμένιους και την Χαμάς. Αλλά δεν έχουν την στήριξη από τις ΗΠΑ που έχει η Σ. Αραβία. Και επειδή δεν θέλουν να είναι υποτελείς στην Σ. Αραβία, αλλά να είναι ισότιμοι με την Σ. Αραβία σε αυτήν την συμμαχία που θέλουν να φτιάξουν, τα ΗΑΕ θέλουν να έχουν και την στρατιωτική υποστήριξη των ΗΠΑ.
»Πώς θα το πετύχουν; Η απάντηση είναι το Κατάρ. Εχει την αμερικανική βάση που λειτουργεί σαν κέντρο διαχείρισης των αμερικανικών δυνάμεων στον Περσικό Κόλπο, με 10.000 στρατιωτικούς και μεγάλο αριθμό πιλότων και έτσι το Κατάρ θα μπορούσε να επεκτείνει την επιρροή του στην περιοχή διότι είχε την στρατιωτική κάλυψη των ΗΠΑ. Αυτό που θέλουν να πετύχουν τα ΗΑΕ είναι να στριμώξουν τους Αμερικανούς να μεταφέρουν την βάση τους από το Κατάρ στα ΗΑΕ. Και με την υποστήριξη αυτή, να καταστούν πιο ισχυρά ακόμη και από την Σαουδική Αραβία».
Η εμπλοκή της Τουρκίας
«Ενα ακόμη κράτος που έχει βάση, έστω και μικρή, στο Κατάρ, είναι η Τουρκία. Η οποία έσπευσε να στείλει στρατό στο Κατάρ. Είναι σαν να λέει στους Αμερικανούς πως “αν φύγετε δεν πειράζει, ερχόμαστε εμείς”.
»Γιατί το κάνει αυτό η Τουρκία; Πριν τον πόλεμο της Συρίας, η Τουρκία είχε στόχο την δημιουργία μιας κοινής αγοράς στην ανατολική Μεσόγειο που θα περιλάμβανε Συρία, Ιορδανία, κράτη του Κόλπου κλπ. Το Κατάρ και η Τουρκία είχαν υπογράψει ένα προσύμφωνο για την κατασκευή ενός αγωγού φυσικού αερίου που θα ξεκινούσε από το Κατάρ και μέσω Ιορδανίας και Συρίας θα έφτανε στην Τουρκία και από εκεί στην Ευρώπη. Η εξέγερση της Συρίας διέκοψε αυτά τα σχέδια. Αλλά η ιδέα παραμένει.
»Επίσης, επειδή το Κατάρ έχει κοινά κοιτάσματα φυσικού αερίου με το Ιράν, έχει καλές σχέσεις μαζί του και προσπαθεί να παίξει έναν διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ του Ιράν και των άλλων κρατών του Κόλπου, ώστε να λύσουν τις διαφορές τους μέσω του διαλόγου. Η Τουρκία, ταυτόχρονα, χρειάζεται το Ιράν για να ελέγξει το κουρδικό ζήτημα στο Ιράκ και στην Συρία.
»Μέσα σε αυτά τα πλαίσια η Τουρκία δεν μπορεί να εγκαταλείψει το Κατάρ. Ο Ερντογάν δεν έχει άλλη επιλογή από το να στηρίξει το Κατάρ. Αν δεν το κάνει και κυριαρχήσει η Σ. Αραβία, θα αποδυναμωθεί η θέση της Τουρκίας στην Μέση Ανατολή και θα απομονωθεί και στην Ισλαμική Συνδιάσκεψη».
Και τώρα τι;
Ο καθηγητής θεωρεί ότι η Σαουδική Αραβία έκανε λάθος με το Κατάρ και ότι αυτή η κίνηση θα οδηγήσει στην κατάρρευση του σχεδίου για την περιφερειακή ασφάλεια. «Μπορείς να έχεις περιφερειακή ασφάλεια χωρίς την Τουρκία;», αναρωτιέται ρητορικά.
Ενας τρόπος για να διερευνηθούν οι πιθανότητες εξέλιξης της κατάστασης είναι να μπουν στην συζήτηση οι όροι που απαιτούνται από το Κατάρ και η πιθανή απάντηση του τελευταίου σε αυτούς.
1) «Να διακόψει τις όποιες σχέσεις και υποστήριξη στους Αδελφούς Μουσουλμάνους και την Χαμάς. Θα το κάνει το Κατάρ; Δεν το πιστεύω. Μπορεί να κάνει μισοπράγματα για να εκτονωθεί η κρίση, αλλά θα συνεχίσει να τους στηρίζει».
2) «Να φιμώσει την Al Jazeera και να διακόψει την στήριξη του αραβικού Τύπου που εκδίδεται στην Αγγλία και είναι εναντίον των αυταρχικών καθεστώτων στην Μέση Ανατολή. Δεν θα το κάνει».
3) «Να διακόψει τις σχέσεις με το Ιράν και να σταθεί στο πλευρό της Αμερικής. Δεν θα το κάνει».
4) «Μέσα από τις παραπάνω απαιτήσεις να προκύψει η αλλαγή του σημερινού εμίρη από έναν πιο υπάκουο στο Ριάντ. Δεν βλέπω να γίνεται. Το εμπάργκο έχει αυτόν τον στόχο. Να προκαλέσουν την εσωτερική πίεση προς τον εμίρη να αλλάξει πορεία. Ουσιαστικά να τον διώξουν. Δεν νομίζω ότι θα γίνει ούτε αυτό».
Ο καθηγητής σημειώνει επίσης πως το εμπάργκο ουσιαστικά δεν πέτυχε τον στόχο του. Το Ιράν έσπευσε να τροφοδοτήσει το Κατάρ μέσα σε 12 ώρες και αυτήν την στιγμή τα σούπερ μάρκετ της χώρας επανήλθαν σε κανονική κατάσταση επάρκειας. «Αυτό σημαίνει» σημειώνει ο καθηγητής, «πως από την στιγμή που το Κατάρ έχει την υποστήριξη του Ιράν, δεν το εμποδίζει τίποτα να αποχωρήσει από το συμβούλιο των κρατών του Κόλπου και να αρχίσει η διάλυσή αυτού του συμβουλίου. Ουσιαστικά σπρώχνεται το Κατάρ στην αγκαλιά του Ιράν και το σουνιτικό “ΝΑΤΟ” του Τραμπ προς διάλυση».