Ο Ραμπέρ, χαρακτήρας του Καμύ στο βιβλίο του «Η Πανούκλα» σ’ ένα ξέσπασμά του αναφέρει για όσους σταμάτησαν να ονειρεύονται και να ελπίζουν, ν’ αγαπούν, γι’ αυτούς που υποκύψανε στη συνήθεια της πραγματικότητας μιας Πανούκλας. Είπε: «Όχι, δε μπορείτε να καταλάβετε. Μιλάτε τη γλώσσα της λογικής, είστε μέσα στην αφαίρεση». Δε μπορείτε να καταλάβετε λοιπόν;
Αυτή η μία φράση έχει εξαιρετική σημασία. Ο άνθρωπος συνηθίζει. Ακόμα και σε μία κατάσταση που ηθικά και ψυχικά αρχικά δεν τον καλύπτει, συνηθίζει. Επιβιώνει. Μα η συνήθεια αυτή φθείρει: είναι διαφθορά.Είναι η Αφαίρεση. Ένα κενό που μεγαλώνει. Γιατί το ψυχικό και ηθικό κενό μένει δίχως κάτι να το γεμίζει. Κι υπάρχει μεγαλύτερο έγκλημα από την Αδιαφορία;
Μα τι συμβαίνει όταν δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια συνήθειας; Υπό συνθήκες «πανούκλας» – φυσικής οδυνηρής κατάρρευσης – ο άνθρωπος της συνήθειας συμβαίνει επίσης και απελπίζεται, τρελαίνεται, εγκληματεί, σκοτώνει ή αυτοκτονεί. Μισεί τον εαυτό του.
Η απελπισία είναι ένα φαινόμενο της εποχής που αφορά τον άνθρωπο της συνήθειας. Η Αδιαφορία επίσης. Ο συνδυασμός αυτών των δύο φαινομένων σε έναν κόσμο γενικευμένης αφαίρεσης – την αφαίρεση που γίνεται αποδεκτή από το άτομο μέσα στην κοινωνία στα πλαίσια μίας επιβίωσης απέναντι σε μία κατάρρευση που έχουμε πειστεί για το αναπόδραστό και φυσικό της – μπορεί να γεννήσει την κτηνωδία.
Στις πλατείες όμως, η συνείδηση επιστρέφει. Οι άνθρωποι εκεί αρνούνται την αφαίρεση. Αφήνουν τη συνήθεια. Κάνουν ένα άλμα στο κενό. Κι αντιστέκονται. Δίχως κάποιο όραμα να τους οδηγεί, κάποιον προορισμό. Όπως ο ήρωας της «Πανούκλας»: ο Ραμπέρ – θέλουν κι αυτοί να αγαπήσουν. Πρώτα τον εαυτό τους. Κι αναζητούν την πίστη. Για να τη μεταλαμπαδεύσουν σε αυτούς οι οποίοι τόσο συνήθισαν – οι αδιάφοροι και οι απελπισμένοι – και να ευεργετήσουν τον κόσμο. Ώστε να μην επικρατήσει η κτηνωδία.
Ακούστε με τώρα: Ν’ αγαπάς τον πλησίον σου και να μην τον περιφρονείς είναι αδύνατο. Αυτή τη γνώμη έχω: τη γνώμη πως ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος με τέτοιο τρόπο ώστε ν’ αδυνατεί ν’ αγαπήσει τον πλησίον του. Κι αυτό γιατί παρά το κάλεσμα-τη σχεδόν πρόκληση που απευθύνει η κυρίαρχη προσταγή: «αγάπα τον πλησίον σου», η ανθρωπότητα είναι πολλαπλή όσο και αυτή που δημιουργείται μέσα στο μυαλό και την ψυχή του καθενός. Και τότε, η αγάπη προς την ανθρωπότητα είναι η αγάπη προς μία συγκεκριμένη αντίληψη της ανθρωπότητας και του ανθρώπου. Έναν άνθρωπο που για να τον αγαπήσεις οφείλει να έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Στην απουσία αυτών των χαρακτηριστικών και εις το όνομα της αγάπης προς την ανθρωπότητα και τον άνθρωπο έχουν γίνει μερικά από τα πιο σπουδαία εγκλήματα. Είναι σπουδαία γιατί για την πραγμάτωσή τους όφειλε πρώτα να κυριαρχήσει το μυαλό και τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων. Στην προσπάθεια να πραγματωθεί ολοκληρωτικά ένα συγκεκριμένο όραμα: ένα μοντέλο ανθρώπου σύμφωνου με την αγάπη ή το αντιστραμμένο είδωλό του. Για να ενωθεί ο κόσμος: Ολοκληρωτισμός.
Κι ας θυμηθούμε εδώ, το πέρασμα των αιώνων, τους μύθους και τις ιστορίες που γράφτηκαν: οι μεγάλοι φιλόσοφοι συζητήσανε, σχηματίστηκαν θεωρίες, θρησκείες, φιλοσοφίες. Ήθελαν να δώσουν μία κοινή εικόνα της «αγάπης προς την ανθρωπότητα». Αυτό που ονομάζουν άλλοι μια κάποια «ενωτική ιδέα». Και ο κόσμος ακολούθησε αυτή τη θέληση: ενώνεται δίχως παύσεις μα με σκαμπανεβάσματα εδώ και χιλιετίες.
Κι ανακαλύφθηκε η φωτιά, η τέχνη και μετά η γραφή. Και έγιναν οι πρώτοι δρόμοι, και έγιναν χωριά και πόλεις. Και προέκυψαν ηγέτες λαμπροί αλλά και αιμοβόροι. Και αναδύθηκαν πολιτεύματα. Τα είπαν Δημοκρατία, Τυραννία, Ολιγαρχία. Κι έγινε η αυτοκρατορία. Και κατάρρευσε. Για να γίνει ξανά μια νέα αυτοκρατορία. Κι έπεσε η Βαβυλώνα και οι κρεμαστοί κήποι της εξαφανιστήκανε, και κάηκε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, και ποιος θυμάται τη Λάσα, και η Σούσα με την Περσέπολις κι αυτές ξεχάστηκαν, και κτίστηκε το Σινικό Τείχος. Και γεννήθηκε Χριστός και Μωάμεθ. Μα πριν ήταν ο Βούδας. Και όλοι αυτοί γεννήσανε αγίους και μάρτυρες, προφήτες και ποιητές. Που πέθαναν κι αυτοί με τη σειρά τους. Για να κτιστούν κάστρα. Και δέχθηκαν την πολιορκία των κατακτητών, πιστών και άπιστων. Και έπεσαν από τον Διαφωτισμό. Και ήρθαν τα ψυχιατρεία. Και η ατμομηχανή της βιομηχανίας έκανε Λουδίτες. Κι αντιστάθηκαν μα έχασαν. Δε σταματά αυτή η πορεία…
Και κτίστηκαν νέοι δρόμοι, που μεταλλικές μηχανές σερνόντουσαν απάνω τους. Κι έγινε φως δίχως φωτιά. Κι άρχισαν να μιλούν οι άνθρωποι από απόσταση με τη διαμεσολάβηση των μηχανών. Και οι μηχανές ανέπτυξαν πτερύγια και ίπτανται στους ουρανούς. Και άλλες διασχίζανε τους βυθούς των θαλασσών. Κι ακολούθησαν νέοι πολέμοι. Νέες ιδέες. Και να ο Ροκφέλερ, ο Ρόκο και να ο Αντόρνο. Και εκεί πιο πέρα έστεκε ο Νίτσε, σα ένα θερίο με καρδιά μικρού κοριτσιού. Κι έγινε ενημέρωση-προπαγάνδα-διαπαιδαγώγηση. Και έγινε τηλε-όραση, κι Ένας μπορούσε να μιλά σε χιλιάδες και να τον βλέπουν και να τον ακούν μα δε μπόρεσαν να τον ακουμπήσουν, να τον αισθανθούν ή να τον πληγώσουν: ήταν ανίκητος. Κι έσπασε η τηλεόραση σε μύρια κομμάτια και έγινε διαδίκτυο.
Κι έφτιαξαν την ενωτική ιδέα του τέλους της ιδέας, της ιστορίας, της ουσίας… Της ιδέας πως ο κόσμος δεν ενώνεται εξαιτίας των ιδεών: ο θάνατος της ιδέας ήταν κι αυτό μία ιδέα. Η ιδέα που διασφάλιζε την ύπαρξή της από την πίστη πως δεν υπάρχει «αγάπη προς τον πλησίον». Πως, ο πλησίον διασφαλίζεται όταν κοιτάς εσύ το ατομικό σου συμφέρον: ο ένας για τον ένα.
Κι όλα έγιναν οικονομία κι ιδιοκτησία. Γιατί έτσι διασφαλιζόταν το συμφέρον της κοινωνίας. Και δεν υπήρχε πλέον Αγορά, παρά η ελεύθερη αγορά. Και αποδείχθηκε λάθος. Κι έγινε το άτομο, και το άτομο έμεινε μόνο και δε μπορούσε να εμπιστευθεί κανέναν παρά τους αριθμούς. Οι εξισώσεις ήταν λάθος. Η ουτοπία ήταν δυστοπία. Οι ποιητές σιώπησαν, τρελάθηκαν ή αυτοκτόνησαν. Κι ήταν όλα φυσικά.
Και τώρα στις πλατείες. Σ’ έναν κόσμο που είναι όσο ποτέ ενωμένος μα και όσο ποτέ διαχωρισμένος. Οι δυνατότητες υπάρχουν, ο διαχωρισμός είναι κυρίαρχος. Μονάδες, άτομα, ιδιώτες. Καταρρέουν. Κι έγινε το «αγάπα τον πλησίον σου» αναγκαιότητα. Για να μπορέσουν να αγαπήσουν τους εαυτούς τους. Για να αγωνιστούν. Για να διεκδικήσουν. Για να επιβιώσουν. Για να νικήσουν.
Ναι, η αγάπη για την ανθρωπότητα, η ικανότητα δηλαδή ν’ αγαπάς τον πλησίον σου είναι η αγάπη του εαυτού. Μοιάζει πολύ εγωιστικό και είναι. Μα είναι συνάμα και αλτρουιστικό, διότι αποδέχεται πως έχεις την ανάγκη ενός Άλλου δίπλα σου για να πραγματωθείς.
Κι αυτό να είναι ίσως μπορεί το πιο ειλικρινές που έχουμε να κάνουμε: η αγάπη προς τον εαυτό μέσω της αγάπης προς την ανθρωπότητα. Μετά, δε μπορείς ν’ αδιαφορείς, μα είναι απόλυτα συμβατό και θεμιτό θα έλεγα το να περιφρονείς. Μπορείς μετά να υπομένεις το κακό που σου κάνουν κι όσο μπορείς να μη θυμώνεις, με το ν΄ αναλογίζεσαι αυτό το «και ‘συ είσαι άνθρωπος». Δηλαδή, σημαίνει το πιθανό ενδοχόμενο πως με τον ίδιο τρόπο θα έπραττες. Οι τρελαμένοι κι αγανακτισμένοι, οι μεθυσμένοι.
Κατανοείς. Ότι δεν είναι η έλλειψη σκέψης, σεβασμού ή συνείδησης εκ μέρους του άλλου που στερεί την πραγμάτωση του οράματος, αλλά η ίδια η πίστη σου πως η αποτύπωση στην ψυχή σου πρέπει να είναι κοινή αποτύπωση για όλους. Και μετά, δε χρειάζεται ν’ αγαπάς από φόβο, ή από ισχύ ή από κυριαρχία. Επιλέγεις συνειδητά την ευεργεσία και περιφρονείς τον άνθρωπο. Είναι το καλύτερο που έχεις να κάνεις. Ο αληθινός σεβασμός εμπεριέχει την έννοια της περιφρόνησης. Δεν ευεργετώ εσένα με την πράξη μου, ευεργετώ τον εαυτό μου. Το συνειδητοποιείς;
Βλέπετε, είναι λογικό. Αφού είναι τέτοιες οι μέρες που ζω εγώ όπως και πολλοί από εσάς άλλωστε – δύσκολες και παράδοξες ημέρες βλέπετε – κι αγαπώ την ανθρωπότητα με τον ιδιαίτερο δικό μου τρόπο, κι έτσι σας περιφρονώ. Σας περιφρονώ βαθιά, εκεί που βρίσκεστε, στις πλατείες που ερωτεύονται. Εκεί που έχω βρεθεί κι εγώ.
Στις πλατείες αυτές που κατάρρευση και απελευθέρωση συνευρίσκονται σε ένα καρναβάλι και αναμειγνύονται σχεδόν ερωτικά. Ο εγωιστικός έρωτας τροφοδοτεί οράματα για μια κάποια αλλαγή. Μια αλλαγή πρωτίστως εσωτερική. Οι άνθρωποι στις πλατείες επιζητούν πρώτ’ απ’ όλα να αποκτήσουν πίσω τη χαμένη τους αυτοεκτίμηση. Ν’ αγαπήσουν τον εαυτό τους. Ψάχνουν για ένα κοινό όραμα της ανθρωπότητας το οποίο θα δημιουργήσει ένα νέου τύπου άνθρωπο. Θέλουν συγχρόνως λύσεις στα προβλήματά τους: άμεσα. Δεν υπάρχει έτοιμη λύση.
Μα ο έρωτας για να γίνει αγάπη θέλει ν’ αποδεχτείς την ευεργεσία και συνάμα να δείχνεις την περιφρόνηση. Δεν περιμένεις αντίτιμο. Δεν είναι αναγκαία η ανταπόδοση. Ο κοινός αγώνας δε συνεπάγεται ομοιότητα λόγων ή οραμάτων. Η ευεργεσία είτε θα είναι για όλους, είτε δε θα είναι για κανένα. Αυτό, σιγά-σιγά αποτυπώνεται στις σκέψεις των ανθρώπων στις πλατείες. Δεν υπάρχει περιθώριο γι’ απογοήτευση. Είναι αναγκαιότητα. Ο έρωτας πεθαίνει. Στ’ αποκαΐδια του φυτρώνει αγάπη.
Αυτός ο αγώνας των πλατειών είναι σκόνη και ποδοβολητό. Σκόνη ανθρώπων των οποίων οι αφορμές τις οποίες ανακάλυψαν για να βρεθούν εκεί μπορεί να μοιάζουν μα οι ανάγκες και τα οράματά τους είναι διαφορετικά. Θέλουν όμως όλοι, την ανθρωπότητα να ενωθεί. Δίχως μεσολάβηση.
Οι νέοι και οι σπιτονοικοκυρές. Οι άνεργοι και οι μερικώς απασχολούμενοι των 400 ευρώ. Οι φοιτητές και οι συνταξιούχοι. Οι τρελαμένοι και οι ονειροπόλοι. Οι τυχοδιώκτες. Οι ρεφορμιστές και οι επαναστάτες. Οι γραφικοί. Οι όμορφοι. Όλοι θέλουν να ενωθούν.
Η ευεργεσία γι’ αυτούς δεν είναι επιλογή. Είναι αναγκαιότητα. Όσο περισσότερο απλώνεται δίχως διαχωρισμούς και απαιτήσεις από αυτόν που δέχεται την ευεργεσία, τόσο αποκτά το αληθινό της νόημα. Γίνεται η ενωτική ιδέα.
Στις πλατείες ο αρχικός κεραυνοβόλος έρωτας μετατρέπεται σε αγάπη. Μία αγάπη που δεν είναι τυφλή, αποδέχεται την ατέλεια και την αδυναμία, δίνει δίχως να απαιτεί, με μια συγκεκριμένη περιφρόνηση ως προς το ποιος ή τι είναι ο άλλος. Είναι ένας από εμάς κι είναι στην πλατεία. Ένας που αξίζει της ευεργεσίας. Κι αν δεν ευεργετηθεί απ’ αυτό τον αγώνα και αυτός ο αδύναμος, αυτός που διαφωνώ με τις πρακτικές του ή τη στάση που τηρεί ή τήρησε στο παρελθόν, αυτός που δεν είναι αυτό που θα ήθελα να είναι, αυτός που θα έπρεπε να κάνει παραπάνω, αυτόν που έβλεπα ως εχθρό, αυτός που δεν είναι εδώ, δε θα ευεργετηθώ κι εγώ.
Οι άνθρωποι των πλατειών ευεργετούν. Κι αυτούς ακόμη που απέχουν απ’ αυτές. Κι αυτούς που εχθρεύονται τις πλατείες. Κι αυτούς που είναι άξιοι περιφρόνησης. Κι οπότε, η διαφωνία ή η αντιπάθεια μεταξύ ανθρώπων ή ομάδων ανθρώπων που βρίσκονται εκεί, δεν έχει σημασία. Η νίκη είτε θα είναι για όλους είτε για κανένα. Η ενότητα είναι πιο σημαντική από την ομοιότητα. Νέο υλικό προκύπτει. Για μια νέα κοινωνία;
Θα ήθελαν πολλοί απ’ αυτούς ν’ ακουστούν: οι άλλοι οφείλουν ν’ αναγνωρίσουν τη συνειδητοποίησή μου, σκέφτονται, είναι κάτι καινούργιο για μένα θα είναι και γι’ αυτούς. Ή: οι άλλοι οφείλουν ν’ αναγνωρίσουν την ανώτερη συνείδησή μου, είναι κάτι καινούργιο γι’ αυτούς. Κι αυτό δε συμβαίνει συχνά. Μα οι άνθρωποι που απογοητεύονται επιστρέφουν. Και κτίζουν το καινούργιο. Κομμάτι το κομμάτι δίχως βεβαιότητες και προκαθορισμένες λύσεις.
Γιατί, αυτός ο νέος κόσμος που δημιουργείται στις πλατείες θα πρέπει να τους χωρέσει όλους. Δε θα είναι ένας κόσμος δεξιών ή αριστερών, κεντρώων ή απολίτικων. Δεν υπάρχει λάθος ή σωστό: υπάρχει η Πλατεία. Δε θα είναι ένας κόσμος αφαίρεσης: Η ευεργεσία είτε θα είναι για όλους είτε δε θα είναι για κανένα: Νέος Κόσμος.
Δε μπορείτε να καταλάβετε λοιπόν;