H ιστορία του ψηλότερου βουνού της Κρήτης είναι σίγουρα γραμμένη στα μνημεία, τα τοπωνύμια, τις ιστορικές πηγές και το φυσικό περιβάλλον που απλώνεται από την κορφή ως τους πρόποδες και από το οροπέδιο της Νίδας μέχρι τις πηγές και τα βάραθρα του ορεινού της όγκου.
Άγραφος νόμος. Όρκος πάνω από Θεούς και ανθρώπους. Πάνω από την αλήθεια. Πάνω από το Σασμό. Όρκος που πρέπει να αποφύγεις να πάρεις. Όρκος που αλλάζει μοίρες, ενώνει και χωρίζει κοινωνίες, οικογένειες, τόπους. Όρκος που χαράζει νέα ζωή, καλύτερη, χειρότερη.
Η ιστορία που ακολουθεί, είναι αληθινή, είναι σύγχρονη μα και αρχαία. Επιχειρεί να εξηγήσει τι είναι «Ο όρκος των Βοσκών» του Ψηλορείτη, του ιερού βουνού της Ίδας. Ένας όρκος που εκφράζει με τον πιο καθαρό τρόπο τις πολλές όψεις μέσα στις οποίες εξελίχθηκε ένας ενδεχομένως αρχέγονος μηχανισμός κοινωνικής συνοχής, επίλυσης διαφορών και άγραφου δικαίου. Η ζωοκλοπή, η κλοπή και τα ζητήματα τιμής ήταν και παραμένουν οι σημαντικότεροι λόγοι να μπει κανείς στον Όρκο.
Τα στοιχεία που παρατίθενται είναι αποτέλεσμα μελέτης πεδίου και επιστημονικής βιβλιογραφίας του πολιτιστικού φορέα Androidus Project Tank οι οποίες συλλέχθηκαν για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ από τους συνιδρυτές του φορέα Γιώργη Καλομοίρη και Αντώνη Νταγιαντά.
Η μελέτη του όρκου των βοσκών αποτελεί τμήμα έρευνα και μελέτης του Γιώργη Α Καλομοίρης Υποψ Δρ. Πολιτιστικού Σχεδιασμού και Επιστημονικού υπεύθυνου του Ερευνητικού Προγράμματος IDAology.
Πάνω από τον Σασμό βρίσκεται ο Όρκος των βοσκών της Κρήτης
Το κούρεμα των ζώων ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΟΜΟΙΡΗΣ & ΑΝΤΩΝΗΣ ΝΤΑΓΙΑΝΤΑΣ.
“O Όρκος του Βοσκού» αποτελεί μέρος της συνολικότερης μελέτης του πολιτιστικού δικτύου Androidus Project- Αργαστήρι Πολιτισμού, Καινοτομίας, Έρευνας σε συνεργασία με τους Δήμους και τους Βοσκούς του Ψηλορείτη εντάσσοντας της βοσκική και τον κόσμο του βοσκού του Ψηλορείτη στον Εθνικό Κατάλογο άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της χώρα μας.
Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή…
“Νη Ζα, φάσκω σου και κάτεχέ το
πως δεν κατέω πράμα
για την αραζό τση κλεψάς των οζώ σου”
Η απόδοση
“Μα το Ζα (Δία) σου δεσμεύομαι
και έχε γνώση πως δεν γνωρίζω τίποτα
για την υπόθεση της κλεψιάς των ζώων σου.”
Νηζά: Η λέξη ΝΗΖΑ αποτελεί τη φράση- επίκληση σε μια παραλλαγή από την παλαιότερη εκδοχή του Όρκου των Βοσκών…
ΕΡΜΗΣ, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΖΩΟΚΛΕΦΤΗΣ
Ο ολύμπιος θεός, ο Ερμής, φέρεται να είναι ο πρώτος ζωοκλέφτης της αρχαιότητας. Ο συμπαθής θεός, αγγελιοφόρος των θεών, προστάτης των κλεφτών, φημίζεται για πολλά από τα κατορθώματα του.
Μητέρα του ήταν η Μαία, μια από τις Πλειάδες και πατέρας του ο Δίας, Όντας βρέφος δυό ημερών ξεκίνησε τις σκανταλιές. Ανέβηκε στα Πιέρια όρη νύχτα και έκλεψε τους «ιερούς βους», 50 ιερά βόδια που ανήκαν στον αδελφό του Απόλλωνα, και τα οδήγησε στην Κυλλήνη. Ο Απόλλωνας το ανακάλυψε, αλλά το Ερμής το αρνούνταν. Τη λύση, σε αυτή την πρώτη καταγεγραμμένη μυθική ζωοκλοπή, τη δίνει ο Δίας, στον ύμνο προς Ερμή του Ομήρου, ως ο ανώτατος διαμεσολαβητής Θεών και Ανθρώπων. Έτσι μέσα από το ξεκαθάρισμα της υπόθεσης και την ανταλλαγή των συμβολικών δώρων μεταξύ των θεών, της λύρας του Ερμή προς το Απόλλωνα και του μαστιγίου των Βοών, από τον Απόλλωνα προς τον Ερμή επισφραγίζεται με παντοτινή φιλία, ανάμεσα στους δύο αδελφούς θεούς.
Ο ΟΡΚΟΣ ΣΤΟ ΘΕΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΛΑΜΙΣΜΑ ΣΤΟΝ ΑΪ ΓΙΩΡΓΗ
Οι στίχοι που αναφέρονται παραπάνω, θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος του Ομηρικού ύμνου προς τον Ερμή, ο οποίος μέσα από την κλοπή και το δόλο της φυγάδευσης των βοδιών του Απόλλωνα, ανάγεται στον πρώτο θεϊκό, μάλιστα, ζωοκλέφτη της αρχαιότητας. Παρόλα αυτά, οι στίχοι αυτοί προέρχονται από την ορεινή Κρήτη στα μέσα περίπου του 20ου 1900 αιώνα , από μια Μονή στη καρδιά του Ψηλορείτη και από μια επαναλαμβανόμενη σκηνή ενός βοσκού που ορκίζεται με παρατεταμένη την παλάμη (παλάμισμα) στην εικόνα του Αϊ Γιώργη, κάνοντας όμως επίκληση στον πατέρα και βασιλιά των αρχαίων θεών Δία.
Η παραπάνω, γνωστή στους ορεσίβιους βοσκούς, σκηνή διαδραματίζεται σε ένα ιερό που ονομάζεται Δισκούρι, η σημερινή μονή του Αγίου Γεωργίου Δισκουρίου, με το ίδιο το τοπωνύμιο να φαίνεται πως κρατά ένα πανάρχαιο γρίφο λατρείας στον ορεινό Μυλοπόταμο και το ποιμενικό τρίγωνο τριών εμβληματικών ποιμενικών τόπων, των Ανωγείων, των Ζωνιανών και των Λιβαδίων.
Η σύγκριση αυτή ανάμεσα στον μύθο και τον όρκο των βοσκών του Ψηλορείτη έγινε σε μια συζήτηση με τον επίκουρο καθηγητή αρχαιολογίας του πανεπιστημίου του Kent Βαγγέλη Κυριακίδη , ο οποίος έχοντας υπόψη του τον Ομηρικό ύμνο προς τον Ερμή έδωσε σημαντική τροφοδότηση και έμπνευση στη προσέγγιση του ντοκιμαντέρ.
Ο ΟΡΚΟΣ ΖΕΙ
Ο όρκος επιζεί, εξελίσσεται και γίνεται εργαλείο που προσαρμόζεται στο σήμερα. Ο όρκος είναι η έσχατη λύση, «το τελευταίο χαρτί» σε ένα ζήτημα, σε ένα πρόβλημα που ακόμα και αν δε βρέθηκε λύση ενώπιον του όρκου κηρύσσει τη λήξη του. Η ζωοκλοπή στη σημερινή της διάσταση, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ο Όρκος καλείται να αποκαλύψει ποιος είναι ο ρόλος του. Είναι μια δικαιολογία για παρανομία, είναι ο φολκλορισμός της πολιτισμικής κληρονομιάς ή τελικά το καταφύγιο μιας κουλτούρας που διατηρήθηκε αιώνες μέσα στο δικό της πλαίσιο αυτοοργάνωσης;
Πάνω από τον Σασμό βρίσκεται ο Όρκος των βοσκών της Κρήτης
Ο ερευνητής Γιώργης Καλομοίρης λέει: «Η προσφυγή στον όρκο για τους βοσκούς αποτελεί την έσχατη θα λέγαμε δοκιμασία μιας φιλονικίας – συνήθως ζωοκλοπής – ανάμεσα στους βοσκούς, μετά την οποία αποτελεί άγραφο και απαράβατο νόμο η υποχρέωση των διαφιλονικούμενων πλευρών να τα βρουν ένα consensus. Χαρακτηριστικό είναι για τους ίδιους τους βοσκούς η έκφραση “δίκιο ή άδικο απ’ όρκο άπεχε” ,δηλαδή είτε έχεις δίκιο είτε άδικο να απέχεις από τη δοκιμασία του όρκου. Για τους βοσκούς αποτελεί το τελικό ξεκαθάρισμα καθώς απ’ τη στιγμή που κάποιος παλαμίσει το χέρι του στην εικόνα οι αμφιβολίες ακόμα και οι κατηγορίες έναντι κάποιου καταρρέουν με την απόδοση ευθύνης να μεταφέρεται στο θείο ή τη ζυγαριά της συνείδησης.
Υπάρχουν ιστορίες ψευδορκίας διαχρονικά, οι οποίες σύμφωνα με τους βοσκούς έχουν ως συνέπεια μια βαριά τιμωρία γι αυτόν που πήρε τον ψεύτικο όρκο σε προσωπικό και σε οικογενειακό επίπεδο, γεγονός που που αναγάγει τη διαδικασία αυτή ως την έσχατη προσφυγή και το σημείο οριστικής επίλυσης της εκάστοτε διαφοράς».
ΠΟΙΟΣ ΜΠΑΙΝΕΙ ΣΤΟΝ ΟΡΚΟ
Η ζωοκλοπή, η κλοπή και τα ζητήματα τιμής είναι οι κύριοι λόγοι, που κάποιος μπαίνει στον Όρκο. Όμως γιατί υπάρχουν αυτά τα φαινόμενα ακόμα και σήμερα; Αυτή ακριβώς είναι η ιδιαιτερότητα αυτού του βουνού και της κοινωνίας που το περιβάλλει. Ο Ψηλορείτης είχε πάντα βοσκούς και πρόβατα, άρα και σύνορα. «Α που ‘χει ζα τρώει αόρι» λένε οι βοσκοί, δίνοντας το σήμα πως όσο αυξάνεται το κοπάδι σου, τόσο πιο δυνατός γίνεσαι και χρειάζεσαι περισσότερη γη στο βουνό. Οι συγκυρίες συχνά φέρνουν φασαρία, διενέξεις, για σύνορα και πράξεις που γίνονται από κάποιους για τους δικούς τους λόγους. Μια ζωοκλοπή, εφόσον ερευνηθεί, πρέπει να λυθεί. Η διαδικασία είναι σύνθετη και περιέχει διαμεσολαβητές, «μεσίτες» όπως ονομάζονται, που όμως πολλές φορές δεν καταφέρνουν να συμφιλιώσουν τις δύο πλευρές. Να πετύχουν δηλαδή τον περιζήτητο «Σασμό». Εκεί έρχεται ο Όρκος. Ο λόγος που επικαλείται εκείνος που κατηγορείται, η τελευταία κουβέντα που λέει, προκειμένου τα πάντα να σταματήσουν εκεί. Εκείνη τη στιγμή. Μπορεί αυτός ο Όρκος να είναι η αλήθεια, μπορεί και το απόλυτο ψέμα. Ο Όρκος δεν γίνεται για να πείσει για την αλήθεια. Γίνεται για να τελειώσουν όλα. Και είσαι υποχρεωμένος να πιστέψεις και να λάβεις ως τελεσίδικο το αποτέλεσμα ακόμα και αν δεν το πιστεύεις.
Πάνω από τον Σασμό βρίσκεται ο Όρκος των βοσκών της Κρήτης
«Της τιμής το χρέος», το «λόγω τιμής», η αλήθεια, θυσιάζεται πολλές φορές στα λόγια ενός όρκου. Ο ανώτατος κριτής, ο Θεός μένει μόνο να γνωρίζει, για να δικάσει, όταν έρθει η ώρα. Και ο καθένας μετά από αυτό, ζει αντιμέτωπος με τη συνείδηση του.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΑΣΜΟΥ
Ο Σασμός μπορεί να προηγείται ή να έπεται ενός Όρκου. Δηλαδή, να βρεθεί μια λύση στο ζήτημα που έχει προκύψει, μέσα από συζητήσεις και διαβουλεύσεις που πραγματοποιούν οι «μεσίτες», ώστε να λυθεί το θέμα και να μην φτάσει στον Όρκο. Μπορεί όμως ο Σασμός να έρθει μετά τον Όρκο, ώστε να συμφιλιώσει τους ανθρώπους που είχαν διένεξη.» Στόχος είναι η κοινωνική συνοχή, να διορθωθεί μια κατάσταση για να μη κλείσουν σπίτια, όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζουν ακόμα και οι προσεγγίσεις τόσο των βοσκών όσο και του καθηγητή Τσαντηρόπουλου στο ντοκιμαντέρ.
Ο σασμός άλλωστε είναι μια διαδικασία που ανάγει την αναγκαιότητα αυτοσυντήρησης των ορεινών κοινωνιών του Ψηλορείτη , η οποία σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ταυτιστεί με εμπορικές αποδόσεις που δίνουν διάσταση καρικατούρας σ αυτόν τον άγραφο θεσμό.
ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ: “ΝΗΖΑ, ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΣΤΟ ΠΑΛΑΜΙΣΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ”
Η ερευνητική ομάδα της Androidus Project Tank συνέλεξε υλικό για τη δημιουργία ενός εθνογραφικού ντοκιμαντέρ με θέμα τη σημασία του όρκου των βοσκών του Ψηλορείτη ως τελετουργία διαιτησίας και διαμεσολάβησης και με εστίαση στην αφήγηση του σημερινού βοσκού. Μια πρώτη πιλοτική προβολή και ανοιχτή συζήτηση σχετική με το ντοκιμαντέρ θα γίνει στα μέσα Νοεμβρίου στον Δήμο Μυλοποτάμου όπου οι συντελεστές θα επιχειρήσουν την αλληλεπίδραση και τροφοδότηση με την κοινωνία και τους φορείς που σηκώνουν στους ώμους τους την ενεργή αυτή κληρονομιά.
Την εξιστόρηση του όρκου και τη γραμμή αφήγησης του ντοκιμαντέρ θα δώσει ο βοσκός Δημήτρης Καλλέργης σε ένα αφηγηματικό κείμενο που θα ενημερώνει τον θεατή-ακροατή για τον ρόλο του όρκου στους βοσκούς μέσα από την προφορική σκυτάλη , τη σημασία του τόπου για το εθιμοτυπικό των βοσκών και την αξία ή τον εκφυλισμό της πράξης στο σήμερα.
Το ντοκιμαντέρ επιχειρεί να δημιουργήσει μια συζήτηση αφηγήσεων ανάμεσα σε φαινομενικά διαφορετικές προσεγγίσεις οι οποίες όμως έχουν κοινά και διαφοροποιήσεις σε ένα θέμα που η τοπική του εμβέλειά μπορεί να αποκτήσει πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο ακόμα και στον τρόπο απόδοσης δικαιοσύνης.
Οι βοσκοί του Ψηλορείτη ως πρωταγωνιστές του ίδιου του βιώματος έρχονται σε αλληλεπίδραση με τους κοινωνικούς επιστήμονες , οι οποίοι διερευνούν τους κοινωνικούς μηχανισμούς διαιτησίας και διαμεσολάβησης. Παράλληλα η θρησκευτική προσέγγιση μέσα απ’ το πρόσωπο του ηγουμένου της Ι.Μ Δισκουρίου βάζει τον άξονα γύρω απ’ τον οποίο μελετάται μια κληρονομιά που παραμένει όμως ενεργή στο σήμερα με διαχρονικό αποτύπωμα. Ο ρόλος της έρευνας και της δημοσιογραφικής αναζήτησης είναι αυτός που κατάφερε να στρέψει το ενδιαφέρον στις τοπικές κοινωνίες και στα στοιχεία που οι τόποι των βουνών κράτησαν και διατήρησαν μέσα στον πυρήνα της αυθεντικότητάς τους. Τέλος η προσέγγιση της νομικής επιστήμης σε μια εποχή μεταβολών και συζητήσεων γύρω από το σύστημα απόδοσης δικαιοσύνης είναι ενεργή σε ευρωπαϊκό επίπεδο και που η στροφή σε ιθαγενείς θεσμούς έρχεται ως ζήτημα στο τραπέζι, έρχεται να προσεγγίσει τα σημεία συνάντησης και απόκλισης ανάμεσα στον ποινικό κώδικα και το άγραφο δίκαιο.
Το εθνογραφικό ντοκιμαντέρ εκτελείται υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και ο συγκεκριμένα της Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και του τμήματος Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Διαπολιτισμικών Θεμάτων.
Στη συμπαραγωγή του ντοκιμαντέρ συμβάλλει ο Οργανισμός Πολιτισμού, Τουρισμού και Νέας Γενιάς Δήμου Μυλοποτάμου «Ο Αυλοπόταμος» ενώ την υποστήριξη και προβολή του ντοκιμαντέρ στηρίζουν η Περιφέρεια Κρήτης και ο Δήμος Ανωγείων.
Την εκτέλεση παραγωγής του έργου έχει αναλάβει η εταιρεία Πολιτιστικής διαχείρισης Androidus Project Tank.
Την ομάδα Παραγωγής αποτελούν οι:
Γιώργος Καλομοίρης, υπεύθυνος παραγωγής, επιμέλειας περιεχομένου
Αντώνης Νταγιαντάς , υπεύθυνος τεχνικής υποστήριξης και φωτογραφίας.
Μανόλης Φοινικιανάκης, Σκηνοθέτης
Σπύρος Ρουμελιώτης, ηχοληψία επεξεργασία και σχεδιασμός ήχου
Συντελεστές Παραγωγής
Ηρακλής Πακιουφάκης: Κινηματογράφηση Συνεντεύξεων
Τάσος Σταματάκης : Κινηματογράφηση Συμπληρωματικών Πλάνων ,Drone
Μαρίνα Γεροντή: Υπεύθυνη Επικοινωνίας
Δημήτρης Καλλέργης , Υπεύθυνος προσέγγισης και οργάνωσης συνεντεύξεων.
Οι προσεγγίσεις του όρκου που συμπεριλαμβάνονται στο ντοκιμαντέρ είναι οι εξής:
1)Π. Ραφαήλ , ηγούμενος Ι.Μ Δισκουρίου, Θρησκευτική Προσέγγιση
2) Βασιλική Πετούση Δ/ντρια του Εργαστηρίου Έρευνας για το Κοινωνικό Φύλο, Αν. Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Δικαίου και της Παρέκκλισης στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Κοινωνιολογική Προσέγγιση.
3) Άρης Τσαντηρόπουλος , Διευθυντής του Εργαστηρίου Οπτικής Ανθρωπολογίας , Αν. Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ανθρφπολογική Προσέγγιση.
4) Νίκος Ψιλάκης , Δημοσιογράφος- Ερευνητής. Η προσέγγιση του μύθου.
5) Νίκος Σκουλάς, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω , Περιφερειακός Σύμβουλος Περιφέρειας Κρήτης. Νομική Προσέγγισης
6) Δημήτρης Παρασύρης Βοσκός Ψηλορείτη, περιοχή Ζωνιανά. Βιωματική Προσέγγιση
7) Αριστείδης Νύχταρης Βοσκός Ψηλορείτη, περιοχή Λιβάδια. Βιωματική Προσέγγιση
8) Νίκος Βρέντζος , Βοσκός Ψηλορείτη, περιοχή, Ανώγεια. Βιωματική Προσέγγιση
Αφήγηση : Δημήτρης Καλλέργης, Βοσκός Ψηλορείτη, περιοχή Ανώγεια..