Την τελευταία του πνοή άφησε, χθες το απόγευμα, στο Παρίσι ο σημαντικός μαρξιστής διανοούμενος Σαμίρ Αμίν, μετά από μάχη με τον καρκίνο.
Είχε εισαχθεί στο νοσοκομείο στις 21 Ιουλίου και το Σάββατο επέστρεψε σπίτι του, όπου και πέθανε.
Κατά τη διάρκεια της πορείας του ο Σαμίρ Αμίν εξέδωσε περισσότερα από 30 βιβλία για τον καπιταλισμό και τον μαρξισμό, υποστηρίζοντας πάντα τους κοινωνικά πιο αδύναμους καθώς και τις ασθενέστερες χώρες έναντι των μεγάλων ιμπεριαλιστικών κέντρων. Ο ίδιος είχε απευθύνει επανειλημμένα μηνύματα συμπαράστασης και αλληλεγγύης προς τον ελληνικό λαό τα χρόνια των μνημονίων.
Γεννημένος στο Κάιρο της Αιγύπτου, ο Σαμίρ Αμίν σπούδασε στατιστική και οικονομικά στο Παρίσι. Εντάχθηκε στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, ωστόσο σύντομα κράτησε αποστάσεις από τη σοβιετική αντίληψη του μαρξισμού, προσεγγίζοντας μαοϊκούς κύκλους. Δίδαξε Οικονομικά στο Παρίσι καθώς και στο Ντακάρ, ενώ εξελέγη πρόεδρος του Φόρουμ των χωρών του Τρίτου Κόσμου.
Ακολουθεί η συνέντευξη που έδωσε στην Εφημερίδα των Συντακτών και τον Τάσο Τσακίρογλου τον Απρίλιο που μας πέρασε:
Ο οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν, στο νέο του βιβλίο «Modern Imperialism, Monopoly Finance Capital, and Marx’s Law of Value», «ξαναδιαβάζει» τον Μαρξ και επαναθεμελιώνει την ανάγκη για μελέτη βασικών αναλύσεων του Γερμανού φιλοσόφου. Μιλά στην «Εφ.Συν.» για την Ευρώπη, τη Σοσιαλδημοκρατία, την Αριστερά και την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ.
● Φέτος συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ, ενός ανθρώπου που συνέβαλε αποφασιστικά στην κατανόηση της νεωτερικότητας, των αντιφάσεων του καπιταλισμού αλλά και της σημασίας της ανθρώπινης δράσης στην προσπάθεια για κοινωνική αλλαγή. Τι πρέπει να κρατήσουμε απ’ αυτόν σήμερα;
Χρειαζόμαστε τον Μαρξ περισσότερο από ποτέ. Αυτό που έκανε, δεν ήταν ότι έγραψε για τον 19ο αιώνα, έναν περασμένο αιώνα, αλλά έδωσε τη μοναδική εξήγηση για το τι είναι ο καπιταλισμός, για το ποια είναι η ουσία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Και ακόμα περισσότερο, είδε όχι μόνο την οικονομική πλευρά του προβλήματος, αλλά και την κοινωνικοπολιτική πλευρά της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Στον βαθμό που ζούμε σ’ αυτήν την καπιταλιστική κοινωνία, πρέπει να την κατανοήσουμε, όποια και αν είναι η βαθμίδα ανάπτυξής της. Φυσικά, η καπιταλιστική κοινωνία σήμερα είναι πολύ διαφορετική από εκείνην του 19ου αιώνα, όταν έγραφε ο Μαρξ. Αυτό όμως είναι δευτερεύουσας σημασίας, διότι η ουσία του καπιταλισμού είχε ήδη κατανοηθεί από τον Μαρξ.
Και αυτή η ουσία συνεχίζεται για όσο ζούμε σ’ αυτή την κοινωνία. Αυτό είναι κάτι πολύ βασικό. Ο Μαρξ το κατάλαβε από πολύ νέος. Μπορείς να βρεις τις ρίζες του μαρξισμού –από τότε που έγινε μαρξισμός– ήδη από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, 170 χρόνια πριν, το 1848. Τότε ήταν μόλις 30 ετών. Εάν διαβάσετε σήμερα το Μανιφέστο, θα βρείτε προτάσεις οι οποίες ισχύουν περισσότερο σήμερα παρά τότε.
● Ήταν μια επαναστατική εποχή…
Εκείνη την εποχή, το 1848, ο καπιταλισμός στην τελική του μορφή είχε κυριαρχήσει σ’ ένα πολύ μικρό μέρος της Ευρώπης, όπως η Αγγλία, η Γαλλία, το Βέλγιο και σ’ ένα μικρό τμήμα της Δυτικής Γερμανίας. Σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη το καπιταλιστικό σύστημα δεν είχε κυριαρχήσει πραγματικά. Ούτε καν σαν οικονομικό σύστημα και πολύ λιγότερο ως κοινωνικοπολιτικό σύστημα.
Και όμως, ο Μαρξ κατανόησε ότι αυτό το κοινωνικό πλαίσιο πρόκειται να κατακτήσει σύντομα όχι μόνο την Ευρώπη, αλλά ολόκληρο τον κόσμο. Κανένας άλλος δεν το αντιλήφθηκε αυτό εκείνη την εποχή. Όλοι νόμιζαν ότι θα υπάρχει για πολύ καιρό αυτό που ονομάστηκε φεουδαρχισμός. Ο Μαρξ ήταν ο μόνος που κατάλαβε ότι αυτό το σύστημα θα αναπτυχθεί πολύ γρήγορα.
Μετά, στο μείζον έργο του, «Το Κεφάλαιο», και κυρίως στους τόμους 1 και 2, αναλύει την ουσία του καπιταλισμού σαν έναν τρόπο παραγωγής και σαν κοινωνία. Δεν μας παρουσιάζει την ιστορία τού πώς εμφανίστηκε αυτό το σύστημα, αλλά πηγαίνει κατευθείαν στην ουσία. Και η ουσία είναι η ανακάλυψη από τον Μαρξ της θεωρίας της αξίας της εργασίας. Ότι η εργασία μετατρέπεται σε ένα εμπόρευμα. Ότι η εργατική δύναμη είναι ένα εμπόρευμα που πουλιέται. Γίνεται το μείζον πλαίσιο της εργασίας – όχι το μοναδικό, αλλά το μείζον.
● Δηλαδή, απομυστικοποιεί τις κοινωνικές σχέσεις.
Ναι, τις απομυστικοποιεί. Οι εργάτες νομίζουν ότι πουλάνε την εργασία τους, αλλά στην πραγματικότητα πουλάνε την εργατική τους δύναμη. Και αυτό είναι το μυστικό για να καταλάβουμε την υπεραξία, την εκμετάλλευση και την αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος. Κανένας δεν το κατανόησε αυτό. Ούτε πριν ούτε μετά τον Μαρξ επιχείρησε κάποιος να το κάνει.
● «Ο νεοφιλελευθερισμός βρίσκεται στο τέλος της διαδρομής του, παράγοντας τεράστια εξαθλίωση για τους περισσότερους ανθρώπους στον κόσμο, διαλύοντας την κοινωνική συνοχή, προωθώντας τον μιλιταρισμό σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά και την οικολογική καταστροφή». Αυτό έχετε γράψει πριν από λίγο καιρό. Ποια είναι η αποτίμησή σας για τη δράση της Αριστεράς να εμποδίσει αυτές τις εξελίξεις;
Πρέπει πρώτα να πούμε δυο λόγια για τον μονοπωλιακό καπιταλισμό τού σήμερα. Αυτός δεν είναι ίδιος με εκείνον του τέλους του 19ου αιώνα και μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έχει μετατοπιστεί δραστικά σε ένα νέο στάδιο μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ξεκινώντας από την [πετρελαϊκή] κρίση του 1973-75. Η κρίση ξεκίνησε τότε και όχι το 2007-8.
Η συστημική και μακρόχρονη κρίση του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός αντέδρασε σ’ αυτή την κρίση περνώντας ακόμα περισσότερο σε έναν μονοπωλιακό έλεγχο του κεφαλαίου. Και μιλώντας για έλεγχο, να πούμε ότι δεν αναφερόμαστε στον έλεγχο της ιδιοκτησίας, αλλά στον καθολικό έλεγχο του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου που υπάρχει σήμερα, κάτι που δεν συνέβαινε πριν από το 1975.
Φυσικά, τα μονοπώλια υπήρχαν και ήταν σημαντικά, αλλά δεν κυριαρχούσαν μόνα τους. Τώρα έχει πρακτικά υποταχθεί όλο το οικονομικό σύστημα στο στάδιο των υπεργολάβων. Για παράδειγμα, σήμερα οι αγρότες δεν είναι πλέον ανεξάρτητοι καπιταλιστές παραγωγοί, διότι ελέγχονται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο, το οποίο τους παρέχει πιστώσεις, υλικά, λιπάσματα, χημικά κ.λπ. Είναι εκ των πραγμάτων υπεργολάβοι του μονοπωλιακού κεφαλαίου.
● Όμως, ποια ήταν η δράση της Αριστεράς για να εμποδίσει αυτές τις εξελίξεις;
Έρχομαι και σ’ αυτό, αλλά πρώτα να καταλάβουμε ποια είναι η πρόκληση. Γιατί η Αριστερά δεν αντιλαμβάνεται ακριβώς τη φύση της πρόκλησης. Συνεχίζει να νομίζει ότι ο καπιταλιστής είναι αυτός που ήταν, ένα μέλος των καπιταλιστών ιδιοκτητών, μεταξύ αυτών και μέλος φυσικά των μονοπωλίων, και αυτό είναι όλο. Όμως όχι! Είναι πολύ περισσότερα απ’ αυτό. Υπάρχει ένας ολοκληρωτικός έλεγχος και αυτός ο έλεγχος υποβιβάζει όλους τους παραγωγούς στο επίπεδο του υπεργολάβου και παράγει πολιτικά αποτελέσματα.
Σημαίνει ότι δεν βρισκόμαστε πια σε μια δημοκρατία, ακόμα και αστική δημοκρατία, στην οποία υπήρχαν η Αριστερά και η Δεξιά και αποδεχόταν τους βασικούς κανόνες του καπιταλισμού και για τις δύο πλευρές, τουλάχιστον την πλειοψηφία τους, αλλά υπό διαφορετικές συνθήκες για την εργασία και το κεφάλαιο. Δεν συμβαίνει πια αυτό. Έχουμε ένα ολοκληρωτικό σύστημα, το οποίο έχει εξισώσει την εκλογική Αριστερά, την πλειοψηφία της, με τη Δεξιά.
Δηλαδή, μια συναίνεση που αποδέχεται τον έλεγχο του μονοπωλιακού κεφαλαίου πάνω σε ολόκληρο το οικονομικό σύστημα και άρα, και στο πολιτικό σύστημα. Δεν υπάρχει περιθώριο για διαπραγμάτευση.
Και αυτό έχει οδηγήσει την εκλογική Αριστερά στις δυτικές χώρες από τη σοσιαλδημοκρατία στον σοσιαλφιλελευθερισμό, κάτι που σημαίνει ότι δεν υπάρχει διαφορά στην αποδοχή των λεγόμενων κανόνων της αγοράς. Αντικαθίστανται οι κοινωνικές διαπραγματεύσεις ως ένας τρόπος να λειτουργεί το σύστημα οικονομικά και πολιτικά. Έτσι, αυτό καταλήγει να είναι ένα δράμα και μια πρόκληση.
● Και η Αριστερά;
Πώς αντιδρά η Αριστερά; Εάν πάρουμε τις ευρωπαϊκές χώρες –δεν μιλώ για άλλες, όπως οι ΗΠΑ, ή ο Νότος κ.λπ.– και κυρίως τις αναπτυγμένες χώρες, όπως η Βρετανία, η Γερμανία και η Γαλλία και ίσως η Ιταλία και η Ισπανία, αλλά και τις λιγότερο αναπτυγμένες, στην ανατολική και νότια Ευρώπη, θα δούμε ότι η εκλογική Αριστερά εκεί έχει αποκηρύξει όχι μόνο τον σοσιαλιστικό ορίζοντα –με την επαναστατική διαδικασία– αλλά έχουν εγκαταλείψει ακόμα και τη λεγόμενη «μεταρρυθμιστική διαδικασία».
Αυτό που χρειαζόμαστε τώρα είναι ακριβώς η επιστροφή μας σε μια ριζοσπαστική Αριστερά. Δηλαδή, μια Αριστερά που θα λέει ότι αυτό το σύστημα είναι γερασμένο. Αυτό σημαίνει ότι ο μονοπωλιακός καπιταλισμός σ’ αυτό το σημερινό στάδιο είναι ένα σύστημα του οποίου η καταστροφική πλευρά της συσσώρευσης έχει αναπτυχθεί πολύ περισσότερο από τις θετικές και προοδευτικές πλευρές.
Η ιδέα του Σουμπέτερ για τη δημιουργική καταστροφή ήταν σωστή στην εποχή του, τον 19ο αιώνα, αλλά σήμερα είναι μια ανοησία. Σήμερα, η καταστροφική πλευρά είναι πολύ μεγαλύτερη από τη δημιουργική. Η δημιουργική του πλευρά έχει περιοριστεί στη μόδα και στην ανανέωση των προϊόντων ανά δύο ημέρες, όπως η αντικατάσταση του ενός κινητού από άλλο κ.λπ.
Όλο αυτό αποτελεί σπατάλη φυσικών πόρων. Η κλιματική αλλαγή ως αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής είναι δραματική, αλλά επίσης και οι κοινωνικές καταστροφές, με τη μορφή της μόνιμης ανεργίας, της συνεχόμενης επισφάλειας στη διαχείριση της εργασίας, αλλά και των καταστροφών για τη μεγάλη πλειονότητα του παγκόσμιου Νότου: Ασία, Αφρική, Λ. Αμερική και Καραϊβική.
Δηλαδή, για το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού. Δεν θέλω να μπω σε λεπτομέρειες, αλλά αφορά εν μέρει και τη Ρωσία και την Κίνα. Χρειαζόμαστε μια ριζοσπαστικοποίηση της Αριστεράς. Αυτό θεωρήθηκε δυνατό και σε μερικές χώρες, ακόμα και στην Ευρώπη.
● Αυτή είναι η επόμενή ερώτησή μου, η οποία αφορά την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ και την αποτίμησή σας για τα τρία χρόνια διακυβέρνησής της.
Είχα μεγάλη συμπάθεια στον ΣΥΡΙΖΑ επειδή πίστευα ότι μπορεί να γίνει πρακτικά ένα κίνημα της ριζοσπαστικής Αριστεράς, με τη μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων να το υποστηρίζουν και έτσι να αναγκάσει την Ευρώπη να αρχίσει να αλλάζει, μέσω μονομερών μέτρων έστω, σε μια μικρή και ευάλωτη χώρα.
Από κάπου έπρεπε να αρχίσει. Αυτό θα αντηχούσε αμέσως στην Ισπανία με τους PODEMOS και στην Πορτογαλία με την έναρξη μικρών αλλαγών, μέσω των νέων θέσεων του Κομμουνιστικού Κόμματος και με περιορισμένη υποστήριξη της μισο-αριστερής και όχι ακραίας δεξιάς πολιτικής της λιτότητας.
Αυτό θα είχε αντίκτυπο στη Γαλλία και ίσως στη Γερμανία και σίγουρα θα άρχιζε να αλλάζει την Ευρώπη.
● Ωστόσο, δεν έγινε…
Αντί γι’ αυτό, ο ΣΥΡΙΖΑ συνθηκολόγησε τελικά. Δηλαδή, αποδέχτηκε την κατάσταση ως είχε. Γιατί; Διότι υπήρχαν αντιφάσεις από την αρχή.
Όχι μόνο στο εσωτερικό του ΣΥΡΙΖΑ, με τις διάφορες συνιστώσες, οι οποίες ήταν σαν κόμματα μέσα στο κόμμα, αλλά και στο εσωτερικό του ίδιου του ελληνικού λαού. Την ίδια στιγμή απέρριπταν τις συνέπειες της κυριαρχίας του μονοπωλιακού χρηματιστικού κεφαλαίου, δηλαδή την τρομερή λιτότητα, την αβεβαιότητα, την ανεργία κ.λπ. και ταυτόχρονα συνέχιζαν να έχουν ψευδαισθήσεις για την Ευρώπη.
Τα δύο τρίτα των Ελλήνων ήταν κατά της λιτότητας και την ίδια στιγμή αυτά τα δύο τρίτα ήταν φιλοευρωπαϊστές, με εξαίρεση κάποιους. Είχαν την ψευδαίσθηση ότι αυτή η Ευρώπη μπορεί να αλλάξει. Και αυτό οδήγησε τη δεξιά πτέρυγα του ΣΥΡΙΖΑ πίσω στη συνθηκολόγηση και στην αποδοχή της κατάστασης που είχε διαμορφώσει η Γερμανία για όλη την Ευρώπη.
Ποιος είναι
Ισως ο επιφανέστερος εκπρόσωπος των θεωριών για την Ανάπτυξη, ο Γαλλο-αιγύπτιος οικονομολόγος γεννήθηκε το 1931 στο Κάιρο, σπούδασε στο Παρίσι, όπου έγινε μέλος του γαλλικού Κ.Κ., από το οποίο αποστασιοποιήθηκε αργότερα. Είναι συγγραφέας περισσοτέρων των 30 βιβλίων, ορισμένα εκ των οποίων έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Μάλιστα ένα απ’ αυτά («Η συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα») το έχει προλογίσει ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο οποίος διατηρούσε στενή σχέση μαζί του.