Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΜΑΡΚΟΣ ΡΕΝΙΕΡΗΣ – MARCO REGNIER
(Τεργέστη 1815 – Αθήνα 1897)
Κρητικής καταγωγής, με ρίζες βενετικής ευγένειας, νομικός και συγγραφέας, αρεο-παγίτης, πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος της Εθνικής Τραπέζης και του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Μετέσχε ενεργά στην πολιτική κίνηση της εποχής του και διετέλεσε πρόεδρος της εν Αθήναις των Κρητών Επιτροπής στη Μεγάλη Επανάσταση του 1866. Χαρακτηριστική ηγεμονική μορφή του 19ου αιώνα, με οικογενειακή παράδοση και προσωπικά χαρίσματα και θεωρητική και πρακτική αντίληψη του κόσμου. Συνδυάζοντας με επιτυχία την κοινωνικοπολιτική δράση με την καλλιέργεια των ιδεών, προτείνει στο κύριο έργο του την τριαδική αντίληψη της ιστορίας, υπό την επίδραση του Βίκο και συμβάλλει στον αστικό, πολιτικό και ιδεολογικό μετασχηματισμό στην Ελλάδα της εποχής του.
Έργα: Εγχειρίδιον του ρωμαϊκού δικαίου του Μακκέλντεϋ (1838), Δοκίμιον φιλοσοφίας της ιστορίας (1841), Τι είναι η Ελλάς (1842), Ναπολέων ο Γ’ και η Ελλάς, Πως τελειώνουν αι βασιλείαι εν Ανατολή (1856), Έρευναι και εικασίαι, Κύριλλος Λούκαρης ή η ελληνική εκκλησία κατά τον τριακονταετή πόλεμο (1859), Περί του προορισμού του Ελληνικού Έθνους και της ελληνικής γλώσσης (1864), Έρευναι και εικασίαι περί Βλοσσίου και Διοφάνους (1873), Ο έλλην Πάπας Αλέξανδρος Ε, Το Βυζάντιον και η εν Βασιλεία Σύνοδος (1881).
Βιβλιογραφία: Παν. Νούτσος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Ιστορίας του Ρενιέρη, 1999, Ρωξάνη Αργυροπούλου, Μάρκος Ρενιέρης, Η ρομαντική ιστοριογραφία στη φιλοσοφική της θεώρηση, 2004, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Βικιπαίδεια.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (ΠΡΟΣΕΥΧΗ)
* * *
Στην Παλαιά Διαθήκη καταγράφεται το γνωστό τριαδικό σχήμα της ιστορίας, του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού. Ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο. Οι πρωτόπλαστοι οδηγούνται στην πτώση. Η σωτηρία τους θα έρθει από το Μεσσία. Θεός, Άνθρωπος, Μεσίας, ως θέση, αντίθεση και διαλεκτική σύνθεση. Με άλλους όρους, Δημιουργία, Καταστροφή, Σωτηρία. Ο κατακλυσμός του Νώε, η καταστροφή των Σοδόμων και ο Πύργος της Βαβέλ εικονογραφούν έντονα αυτές τις διαδοχικές φάσεις της ιστορίας του κόσμου από το ένα στα πολλά και αντίστροφα, όχι σε μία ευθύγραμμη ούτε σε μια κυκλική πορεία, αλλά σε μία σπειροειδή διαλεκτική σύνθεση.
Στην Καινή Διαθήκη τη θέση του Μεσσία παίρνει ο Χριστός. Το σχήμα συμπληρώνεται, γίνεται καθαρότερο, ολοφάνερο πια. Αγία Τριάς, Πατήρ, Υιός, Άγιο Πνεύμα. Θεός, Ανθρωπος, Θεάνθρωπος. Παράδεισος, Γη, Ουρανός. Δημιουργία ανθρώπου, ενανθρώπιση Θεού, Δευτέρα Παρουσία. Απ’ εδώ και πάμπολλες τριάδες. Σώμα, Ψυχή, Συναμφότερον. Νους, Υλη, Πνεύμα. Σώμα, Ψυχή, Πνεύμα. Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει την αντίληψη της Καθολικής Εκκλησίας, Αμάρτημα, Εξιλέωση, Σωτηρία ή Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος, για να διαπιστώσει την καθολικότητα της διαλεκτικής αρχής.
Αλλ’ ήδη ο Χριστός εξαγγέλει «ὃς γὰρ ἂν θέλῃ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σῶσαι, ἀπολέσει αὐτήν∙ ὃς δ’ ἂν ἀπολέσῃ τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν ἕνεκεν ἐμοῦ καὶ τοῦ εὐαγγελίου, οὗτος σώσει αὐτήν» (Μάρκ. Η’ 35). Αυτή η αντίθεση σωτηρίας και απώλειας, ζωής και θανάτου, άνθους και καρπού, γεφυρώνει την αρχαία και τη νεότερη διαλεκτική. Από τον Πλάτωνα ως τον Έγελο μεσολαβεί ο γνήσιος χριστιανισμός. Παρά τη δογματική ακαμψία που καλύπτει η εκκοσμίκευση της Εκκλησίας, η διαλεκτική καθαρότητα αναβλύζει από την ορθόδοξη πηγή της. Με τον ίδιο τρόπο εκφράζεται και ο σαιξπηρικός στίχος “τ’ ωραίο είν’ άσκημο, τ’ άσκημο ωραίο” (Μάκμπεθ, Πράξ. 1, Σκ. 1). Επίσης το εγελιανό παράδειγμα για το μπουμπούκι, το άνθος και τον καρπό (Vorrede zur “Phänomenologie des Geistes”, I.), καθώς και η ανάλυση του Ένγκελς για το σπυρί κριθάρι (Anti-Dühring XIII, Αρνηση της άρνησης). Πολύ αργότερα και στην καθολική δύση ο Cuzanus αναπτύσσει τη θεωρία της σύμπτωσης των αντιθέτων (De docta ignorantia, 1440).
Με άλλους όρους, από την ενότητα του εγώ – ουκ εγώ (Θεός – άνθρωπος), στη διάσπαση και υπέρβαση του ανθρώπινου εγώ με το προπατορικό αμάρτημα, και στην επάνοδο στην ενότητα εγώ – ουκ εγώ με το Χριστό (Άνθρωπος – Θεός). Θεός – Πατήρ ουκ εγώ, Χριστός εγώ, Άγιο Πνεύμα εγώ – ουκ εγώ (Ρενιέρης, Φιλοσοφία της Ιστορίας).
Η χριστιανική δογματική της Τριάδας και της λύτρωσης παρουσιάζονται έτσι ως σύμβολα της φιλοσοφικής σκέψης. Η Τριάδα εμφανίζει το Θεό σαν πνεύμα που εκδηλώνεται σε άλλο για να επανέλθει ύστερα “εις εαυτό”. Το ανθρώπινο δράμα από το αμάρτημα ως τη λύτρωση είναι η ιστορία της μεταμόρφωσης του πνεύματος, που αγαθό καθ’ εαυτό, τρέπεται σε κακό και ξένο προς το Θεό, όταν γίνεται ον πεπερασμένο και υποταγμένο στη φύση και αναγεννιέται προς αυτό με την ενσάρκωση του Χριστού. Η ενσάρκωση εκφράζει το γεγονός πως ο Θεός, το καθολικό ον επικοινωνεί με το ανθρώπινο πνεύμα. (Hegel, Φιλοσοφικό Πνεύμα).
Και η Ανάσταση, το κορυφαίο γεγονός του χριστιανισμού, δεν είναι άραγε η σύνθεση στη διαλεκτική της ζωής και του θανάτου;