Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΗΡΟΔΟΤΟΣ – HERODOTUS
(Αλικαρνασσός περ. 480 – Θούριοι περ. 421 π.Χ.)
«Πατέρας της ιστορίας», o αρχαιότερος έλληνας ιστορικός. Περιηγήθηκε ολόκληρο σχεδόν τον γνωστό κόσμο της εποχής του και συνέλεξε υλικό για το ιστορικό του έργο. Ξεκινώντας από την αντίληψη της ενιαίας θεώρησης της ιστορίας, περιέλαβε στο έργο του, σε ιωνική λογοτεχνική γλώσσα, ολόκληρη την ιστορία λυδών, αιγυπτίων, περσών, τα γεγονότα της ιωνικής επανάστασης και κυρίως την ιστορία των περσικών πολέμων, με αντικειμενικότητα, μεθοδικότητα και αμεροληψία. Η ιστορία του Ηρόδοτου φωτίζει την αντίθεση βαρβαρικού κόσμου και ελληνικού πολιτισμού και παρουσιάζει τη νομοτέλεια φύσης και ανθρώπινης ελευθερίας, που συναντώνται σε μια τραγική περιπέτεια δίκης-τίσεως, σύμφωνα με την αρχή της ανταποδόσεως σε κάθε διατάραξη της αρμονίας, φύσης και κοινωνίας. Συνδυάζοντας αρχαϊκή αφέλεια και βαθύτατη σοφία στο πρόβλημα της τραγικής μοίρας του ανθρώπου, επέδρασε καθοριστικά στους μεταγενέστερους ιστορικούς.
Έργα: Ιστορίαι, (Κλειώ, Ευτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη, Τερψιχόρη, Ερατώ, Πολύμνια, Ουρανία, Καλλιόπη).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Karl Hude, Oxford (1927), Bude Guillaume, Paris (1946), Ph. E. Legrand, Paris (1955)], Αισχύλος, Πέρσαι, Πλούταρχος, Κικέρων, De legibus I.5, Λιβάνιος, Κατά Ηροδότου, Σουΐδας, Κίρχοφ, Μπάουερ, Γιάκομπι, J. Bury, Οι αρχαίοι έλληνες ιστορικοί, 1908, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Εισαγωγή στον Ηρόδοτο, 1964, J.A.S. Evans, Herodotus, 1982, Α. Βλάχος, Στα ίχνη του Ηροδότου, 1984, Stewart Flory, The archaic smile of Herodotus, 1987, J. Roman, Ηρόδοτος, Η ζωή και το έργο του, 2004, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη).
Εικονογραφία: Προτομή, Στοά Αττάλου, Αθήνα.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Οὐδεὶς ἀνθρώπων ἀδικῶν τίσιν οὐκ ἀποτίσει» (Ἠρόδοτος, Ε 56).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΗΡΟΔΟΤΟΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΙ (ΒΙΒΛ. Α΄)
** ** **
“Κλειώ Ιστορίαν” αναφέρει το χειρόγραφο που κρατά η γνωστή μούσα στην τοιχογραφία του Ηρακλείου της Ιταλίας, παραθέτοντας έτσι την παράδοση των αρχαίων για την Κλειώ ως μούσα της ιστορίας. Η Κλειώ συνδέεται με το ρήμα κλείω, κλέω, κλεϊζω, εγκωμιάζω. Γιατί αυτή είναι η πρώτη μορφή της ιστορίας, η εξύμνηση των θεών και των ηρώων, που θα πάρει αργότερα τη γενική σημασία της γνώσης, της επιστήμης, των ανθρώπινων πράξεων, τέλος την αντικειμενική σημασία της.
Μπορεί ο Κικέρων να χαρακτηρίζει τον Ηρόδοτο pater historiae (De Legibus, 1, 5), όμως ο Όμηρος είναι ο πραγματικός πατέρας της ιστορίας. Η επική ποίηση ερευνά την αλληλεξάρτηση των γεγονότων και την προέλευσή τους και φανερώνει μια τελική λογικότητα μέσα στην πορεία τους (Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας). Η ιστορία όμως αναφέρεται πρώτη φορά στον Ηρόδοτο, που στην αρχή του έργου του δίδει και τον πρώτο ορισμό της.
“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι’ ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι”.
Η λέξη ιστορία παράγεται από το ρήμα οἶδα, το εἰδέναι, τον ἵστορα, αυτόν που γνωρίζει, τον έμπειρο, τον μάρτυρα των γεγονότων. Ένας άλλος ορισμός της ιστορίας βρίσκεται στον Ευριπίδη “ὄλβιος ὅστις τῆς ἱστορίας / ἔσχε μάθησιν / μήτε πολιτῶν ἐπὶ πημοσύνην / μήτ’ εἰς ἀδίκους πράξεις ὁρμῶν / ἀλλ’ ἀθανάτου καθορῶν φύσεως / κόσμον ἀγήρῳν / πῇ τε συνέστη / καὶ ὅπῃ καὶ ὅπως” (Fragmenta, 910). Ο Αριστοτέλης (Περί ποιητικής, 1451b) προσδίδει στην ιστορία την καθαρά επιστημονική της έννοια, που παραλαμβάνει ακολούθως ο Πολύβιος, ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, ο Διόδωρος Σικελιώτης, ο Πλούταρχος, ο Τίτος Λίβιος, ο Τάκιτος, οι αρχαίοι ιστορικοί. Ο Λουκιανός μάλιστα αφιερώνει ένα ολόκληρο έργο του, Πώς δεὶ ἱστορίαν συγγράφειν, για να διδάξει την ελευθερία της γνώμης, την αφοβία, την αντικειμενικότητα, την αμεροληψία, την παρρησία και την αλήθεια του ιστορικού.
Η ιστορία λοιπόν είναι το ξαναζωντάνεμα, η κατανόηση, η εξήγηση του παρελθόντος. Είναι τα γενόμενα, τα καθ’ έκαστον άνθρωπον συμβάντα, η συγγραφή των γενομένων, το ιστορικό γίγνεσθαι. Ο απολογισμός του παρελθόντος (Χουίζινγκα), το γνώθι σ’ αυτόν της ανθρωπότητας, η συνείδησή της (Ντρόϋζεν) η “καθολική συνείδησις της ανθρωπότητος, η υψουμένη υπεράνω του περιορισμού της ατομικότητος και του χώρου και του χρόνου” (Καρολίδης). Γνώση και ερμηνεία του παρελθόντος της ανθρωπότητας εν όψει του μέλλοντος. Η ιστορία είναι πάντοτε σύγχρονη ιστορία (Κρότσε). Αντιμετωπίζει το παρελθόν με κριτήρια του παρόντος. Είναι μια συνεχής διαδικασία αλληλεπίδρασης μεταξύ των ιστορικών και των πραγματικών δεδομένων (Καρρ).