Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΣΕΝΕΚΑΣ – LUCIUS ANNAEUS SENECA
(Κορδούη περ. 4 π.Χ. – Ρώμη 65 μ.Χ.)
Σενέκας ο νεώτερος, ονομαστός ρωμαίος ποιητής, τραγωδός, ρήτορας και φιλόσοφος. Δικηγόρησε στη Ρώμη και μετά από ζωηρή ανάμειξη στην πολιτική καταδιώχθηκε από τον Καλιγούλα και τη Μεσσαλίνα και έζησε μια περίοδο της ζωής του ασκητικά. Μετέπειτα όμως, ως διδάσκαλος του Νέρωνα, μετέβαλε τρόπο ζωής και επηρέασε αρχικά τη διακυβέρνηση του κράτους, μέχρις ότου κατηγορήθηκε για συνωμοσία και αναγκάστηκε τελικά να αυτοκτονήσει. Τα δράματά του είναι επηρεασμένα από τον Ευριπίδη και τον Βιργίλιο. Η στωική, ουμανιστική του διδασκαλία, υπό την επίδραση του Πλάτωνα, των κυνικών και του Επικούρου, που εστιάζεται στα θέματα του Θεού, της αμαρτίας και του καθήκοντος προς τον πλησίον, συγγενεύει προς τον χριστιανισμό και είχε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους.
Έργα: Διάλογοι, Φυσικά ζητήματα (Περί γαλήνης της ψυχής, Περί προνοίας, Περί ευτυχούς ζωής, Περί ασκητικής ζωής, Περί συντομίας του βίου, Παρηγορία εις Ελβίαν, Πολύβιον, Μαρκίαν, Αι αγαθοεργίαι), Τραγωδίαι (Ηρακλής, Τρωάδες, Φοίνισαι, Φαίδρα, Μήδεια, Θυέστης, Αγαμέμνων, Οιδίπους), Divi Claudii Apotheosis per Saturam (Αποκολοκύνθωσις), Επιστολαί προς Λουκίλιον.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Loeb Classical Library, 10 τόμ., Latin Library at Ad Fontes Academy, Senecca], Τάκιτος, Annales XV 62, Moses Hadas, The stoic philosophy of Seneca, 1958, A.L. Motto, Seneca on trial, The case of the opulent stoic, 1966, J. Cunnaly, Nero, Seneca and the medalist of the roman emperors, 1986, J. Fitch, Seneca, 2008, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ν. Κορκοφίγκα), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Προτομή από το Ηράκλειον, Εθνικό Μουσείο Νεαπόλεως, Μπούστο Σενέκα και Σωκράτη, Αρχαιολογική Συλλογή Βερολίνου, Μουσείο Περγάμου, Ο θάνατος του Σενέκα, πίνακας, Τζιορντάνο, 1684, Λούβρο, Παρίσι.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Homo sacra res homine» (Seneca, Epistulae Morales, XIV, 33).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΣΕΝΕΚΑΣ, ΔΙΑΛΟΓΟΙ (Ε’ ΠΕΡΙ ΕΥΤΥΧΟΥΣ ΖΩΗΣ)
* * *
Η λογική είναι μέρος της φιλοσοφίας, της γνωσιολογίας. Είναι η επιστήμη των μορφών και των νόμων της νόησης. Εξετάζει τα λογικά αξιώματα και τα στοιχεία της νόησης, τις έννοιες, τις κρίσεις, τους συλλογισμούς. Περιλαμβάνει τη διδασκαλία για τον ορισμό, την απόδειξη και τη μέθοδο. Μελετά το περιεχόμενο της νόησης, της σκέψης, βάζει τάξη στην ομιλία, ενοποιεί και διευκρινίζει τις έννοιες. Ο Αριστοτέλης είναι ο πατέρας της λογικής, ο Σπινόζα, ο Λάϊμπνιτς, ο Κάντιος, ο Εγελος, τα τέκνα της.
Ωστόσο, πρώτος ο Πλάτων ανάγει όλες τις έννοιες σε πέντε φιλοσοφικές κατηγορίες, Είναι, Ταυτότητα, Διαφορά, Μεταβολή, Εμμονή, ή Ον, Ταυτόν, Έτερον, Κίνησις, Στάσις (Θεαίτητος, Σοφιστής). Ο Αριστοτέλης διακρίνει ύλη και μορφή του Είναι. Χωρίζει τους πιο βασικούς προσδιορισμούς για τα είδη σε δέκα κατηγορίες. Ουσία, Ποσόν, Σχέσεις, Τόπος, Χρόνος, Θέσις, Έχειν, Πράττειν, Πάσχειν (Κατηγορίαι). Και αναφέρεται έτσι στα αίτια του Είναι (υλικό, τυπικό, κινητικό, τελολογικό). Ο Κάντιος διακρίνει δώδεκα κατηγορίες. Ποσού (ενότης, πολλαπλότης, ολότης), Ποιού (άρνησις, βεβαίωσις, περιορισμός), Σχέσεως (ουσιώτης, αιτιότης, κοινότης), Τρόπου (πραγματικότης, δυνατότης, αναγκαιότης) (Κριτική του Καθαρού Λόγου). Ο Έγελος προβάλλει ένα ολόκληρο σύστημα κατηγοριών που η μια διαδέχεται την άλλη μέσα στην κίνηση της Ιδέας. Είναι, Γίγνεσθαι, Ποιότης, Ποσότης, Ουσία…
Ο μαρξισμός διακρίνει από την τυπική λογική την υλιστική, διαλεκτική λογική. Θεωρεί τα πράγματα και τους νόμους της νόησης σαν αντανάκλαση της αντικειμενικής πραγματικότητας. Εξετάζει τους νόμους της ανάπτυξης όλων των υλικών φυσικών και πραγματικών πραγμάτων, δηλαδή τους νόμους που διέπουν το γίγνεσθαι όλου του περιεχομένου του κόσμου και τη γνώση του. Οι νόμοι της λογικής είναι η αντανάκλαση του αντικειμενικού κόσμου στη συνείδηση του ανθρώπου (Lenin, Φιλοσοφικά τετράδια).
Από άλλη κατεύθυνση, κατά τα τελευταία χρόνια, η αναλυτική φιλοσοφία αρνείται να χρησιμοποιήσει την τυπική λογική αφού περιλαμβάνει μόνο ένα ορισμένο τύπο προτάσεων και δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως καθολικό κριτήριο. Είναι η φιλοσοφία της γλώσσας, της ανάλυσης των ηθικών εννοιών, της ύπαρξης, της σκέψης, του αντικειμένου (Ayer, Frege, Schlick, Russel, Wittgenstein, Ryle, Strawson, Chomski).
Η αριστοτελική λογική βασίζεται στη γλώσσα ως έκφραση της σκέψεως και με τις γλωσσικές κατηγορίες ανευρίσκει τους τρόπους και τη μορφή της σκέψεως. Στη σχέση του νου με το αντικείμενο, ο νους ενώνει τα κοινά γνωρίσματα των πραγμάτων σε κατηγορίες, συγκρίνει και διακρίνει τα αισθητά αντικείμενα και τα κατατάσσει από μια κατώτατη σε μια ανώτατη κατηγορία, σύμφωνα με τις ιδιότητές τους. Έτσι σχηματίζει έννοιες, περιλήψεις των κύριων γνωρισμάτων του πράγματος. Κάθε κατηγορία από αισθητά αντικείμενα έχει μια ανώτατη έννοια, το γένος με γνωρίσματα κοινά σε όλα τα είδη. Η έννοια έτσι δεν είναι κάτι διαφορετικό από το πράγμα. Αυτή η τυπικότητα αναδείχθηκε στη μεσαιωνική λογική, που μολονότι έχει το αριστοτελικό σχήμα, στερείται της μεταφυσικής του Αριστοτέλη και είναι εξ ολοκλήρου τυπική. Κατά τη νεώτερη εποχή η λογική στρέφεται από τη γλώσσα στα νοήματα, στο συγκεκριμένο περιεχόμενο των νοημάτων με τα οποία η επιστήμη προσδιορίζει τα πράγματα. Η επιστημονική γνώση δεν είναι απλά η αφαίρεση των κύριων γνωρισμάτων της πείρας, αλλά κάτι πολύ ουσιαστικότερο. Στην κορυφή της πυραμίδας των εννοιών της τυπικής λογικής, όπου βρίσκεται το Είναι, δεν υπάρχει κανένα ουσιαστικό περιεχόμενο, έχει χαθεί ο σύνδεσμος με τα πράγματα. Για να ξαναβρεθεί, για να δημιουργηθεί μια γόνιμη σχέση με τον κόσμο χρειάζονται ουσιαστικές έννοιες. Από τις περιγραφικές αριστοτελικές έννοιες περάσαμε έτσι στις μαθηματικές έννοιες, στη διατύπωση μαθηματικών σχέσεων και συναρτήσεων. Έτσι τα δεδομένα της αισθήσεως μεταβάλλονται σε πνευματικά φαινόμενα με μαθηματικό περιεχόμενο. Αλλά και μετά την εμπράγματη νεώτερη λογική ζητούμενο είναι η ανεύρεση λογικών μορφών της καθαρής σκέψης. Μια λογική ανεξάρτητη όχι μόνο από τη γλώσσα, αλλά και από το περιεχόμενο της σκέψεως. Ωστόσο, με τη νεώτερη λογική η επιστήμη κατακτά το αντικείμενό της. Κάθε πραγματικό είναι και θεωρητικό (Γκαίτε). Η εξίσωση πράγματος και πνεύματος ως όρων μιας συναρτήσεως και όχι ως χωριστών οντοτήτων, ή adaequatio rei et intellectus, οδηγεί σε μια ισορροπία πνεύματος και ύλης και στην επιστήμη αλλά και στην ηθική και στην τέχνη.