Στην εκδήλωση που διοργανώθηκε στις 8-7-2017, από την Αντιπεριφέρεια Χανίων, το Δήμο Καντάνου – Σελίνου και το Σύλλογο Επιστημόνων Σελίνου, στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης, η κ. Ιωάννα (Νανά) Χαλκιαδάκη, φιλόλογος, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της ΙΛΑΕΚ, έκανε την παρακάτω ομιλία:
Βρισκόμαστε κοντά στην είσοδο του Φαραγγιού της Αγίας Ειρήνης, ενός από τους πλέον ιστορικούς τόπους στο νομό Χανίων, ο οποίος παρουσίασε αξιόλογη επαναστατική δράση κατά τις διάφορες ιστορικές περιόδους. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο από το 1770 μέχρι το 1828, το Φαράγγι αυτό έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στους αγώνες κατά των Τούρκων κατακτητών της περιοχής.
Το ιστορικό Φαράγγι του Λάκκου Ζγουράφου βρίσκεται κάτω από το χωριό Αγία Ειρήνη. Λάκκος Ζγουράφος ονομάζονταν με μια λέξη, τα χωριά Αγία Ειρήνη Επανωχώρι, Πρινές και Τσισκιανά.
Το Φαράγγι το χωρίζει ο χείμαρρος της Αγίας Ειρήνης σε δύο μέρη. Αρχίζει από το κάτω μέρος του χωριού της Αγίας Ειρήνης και καταλήγει στη θέση Κάστελλος. Έχει τρείς εισόδους. Η μία είναι στο κάτω μέρος της Αγίας Ειρήνης, η άλλη στη θέση Κάστελλος και η τρίτη στη θέση Γαϊδουρόπορος. Χωρίζεται ανατολικά από τα απόκρημνα βουνά των Λευκών Ορέων και δυτικά από την οροσειρά του χωριού Επανωχώρι, η οποία στο μέρος αυτό είναι απόκρημνη.
Πρόκειται για ένα φυσικό οχυρό και η εισβολή των εχθρικών δυνάμεων ήταν πολύ δύσκολη εφόσον φυλασσόντουσαν οι είσοδοί του από τους επαναστάτες
Μετά την πρώτη επανάσταση των Κρητικών κατά των Τούρκων το 1770 από το Δασκαλογιάννη , κατά την οποία συγκαταστράφηκε(1) και το ανατολικό Σέλινο, η πάλη μεταξύ των Χριστιανών και των Τούρκων εντάθηκε σε μεγάλο βαθμό. Τότε μερικοί Σελινιώτες τράπηκαν στον αρματωλικό βίο, έχοντας ως ορμητήριο το Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης και διεξήγαγαν συνεχή πλέον αγώνα κατά των οθωμανών.
Μεταξύ των αρματολών αυτών περιλαμβάνονται οι Σταμπούζος, Πεντάρης, Ντιγριντής, Τσισκοβασίλης, Ξανίγης, Κουμής, Παπαμαρκάκης, Αντ. Μπασιάς και πολλοί άλλοι.
Ο τελευταίος σκοτώθηκε σε ενέδρα που του είχαν στήσει οι Τούρκοι, το 1817. Σύμφωνα με τον Κριάρη(2),ήταν εγγονός του εις τα Σφαικά πεσόντος Σταμάτη και δράσας ως αρματωλός επί οκταετία είχε εξοντώσει μερικούς από τους φοβερώτερους γενιτσάρους της επαρχίας του. Ενας από αυτούς ήταν από τους περιβόητους Βεργέρηδες(3), που τόσα δεινά είχαν προκαλέσει στους κατοίκους της περιοχής. Άλλους Βεργέρηδες είχαν σκοτώσει ο Θοδωρομανώλης , ο Γιώργιακας, ο Ιωάννης Χαλακατεβάκης(4) και ο Ιωάν. Καλογεράκης(5) από τα Σφακιά.
Από το 1821 μέχρι το 1828, οι Τούρκοι(6), εκτός των μεγάλων φρουρών, που είχαν εγκαταστήσει στα μεγάλα κέντρα του νησιού για να τα ελέγχουν, είχαν κάνει και άλλες φρουρές, μικρές και διαρκείς, σε άλλα δευτερεύοντα σημεία.
Στο Σέλινο, που οι Τούρκοι είχαν κέντρο τους την Κάντανο, σύμφωνα με τον Κριάρη μια τέτοια φρουρά κατά το 1826, αποτελούμενη από 70-80 στρατιώτες, ήταν εγκατεστημένη στη θέση Αποπηγάδι, σε μικρά κτίσματα βοσκών. Από εκεί οι Τούρκοι κατέβαιναν αιφνιδιαστικά με μικρές ομάδες των 9-10 ανδρών στα γειτονικά χωριά, Αργαστήρι, Τσισκιανά, Πρινέ, Επανωχώρι και Αγ. Ειρήνη και έβλαπταν με κάθε τρόπο τους Χριστιανούς κατοίκους τους.
Άρπαζαν τα πράγματα τους και σκότωναν όποιους έβρισκαν. Ετσι οι περισσότεροι από τα χωριά αυτά, αναγκάστηκαν να αποστείλουν τις οικογένειες τους στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης. Αυτοί που είχαν όπλα, δημιούργησαν ομάδες για να αντιμετωπίσουν τους κατακτητές.
Επειδή παρόμοιες επιθέσεις κατά των κατοίκων των χωριών της περιοχής γίνονταν από το 1821, ο ίδιος ιστορικός γράφει πως στο Φαράγγι της Αγίας Ειρήνης οι οικογένειες και οι γέροντες που κατέφευγαν εκεί, έκτισαν σπιτάκια(7) στα οποία και διέμεναν, φυλασσόμενοι από τολμηρούς και γενναίους οπλοφόρους.
Επίσης, αναφέρει ότι για όσο χρονικό διάστημα οι Τούρκοι είχαν σαν κέντρο τους την Κάντανο, διενεργούσαν συχνές εφόδους εναντίον του Φαραγγιού, με σκοπό να το καταλάβουν, αλλά ουδέποτε το πέτυχαν. Μόνο μια φορά κατόρθωσαν να μπουν μέσα στο φαράγγι και να προβούν σε βιαιοπραγίες, αλλά τελικά τράπηκαν σε άτακτη φυγή από τους επαναστάτες. Για τα γεγονότα αυτά θα μιλήσομε στη συνέχεια.
Πρωταγωνιστής αυτής της επίθεσης στο φαράγγι της Αγίας Ειρήνης ήταν ο αρχιγενίτσαρος και διακεκριμένος οπλαρχηγός των Τούρκων στο Σέλινο, ο Αζίζ Καούρης.
Προκειμένου να καταστεί γνωστός ο χαρακτήρας του παραπάνω, αναφέρουμε ότι σύμφωνα με τον Κριάρη(8) ήταν ένας από τους πλέον γνωστούς γενίτσαρους τουρκοκρήτες, που έδρασαν με κάθε κακουργία. Αυτός και οι αδελφοί του είχαν πολλά κτήματα στην επαρχία, ιδιαίτερα μάλιστα στο χωριό Αζωγυρές, στο οποίο είχε κτίσει ένα πύργο για να μπορεί να προστατεύεται αυτός και οι δικοί του.
Σύμφωνα με την παράδοση(9), στα 1820, όταν έκτιζε το πύργο του, εζήτησε εργάτες για αγγαρία από τα γύρω μέρη. Από το γειτονικό χωριό Ασφεντυλές, που εκατοικείτο μόνο από Χριστιανούς προσήλθε ένας κάτοικος με τους 5 γιούς του και άλλους, για να εργαστούν, πιστεύοντας ότι προσφέροντας αυτή την εργασία θα εξευμένιζαν τον άγριο αυτό Γενίτσαρο.
Όμως αυτός μόλις τελείωσαν την εργασία, συνέλαβε τους εργάτες του και τους έκλεισε στα υπόγεια του κτιρίου και για μια εβδομάδα τους προέτρεπε να αλλαξοπιστήσουν. Αυτοί δεν δέχθηκαν και τους εκτέλεσε όλους, πετώντας τα πτώματα τους στο ρυάκι Σισαμιά. Ακολούθως , κατέσφαξαν και τα γυναικόπαιδα, των έτσι θηριωδώς φονευθέντων χριστιανών, στο χωριό Ασφεντυλές.
Ακολούθησαν και πλείστες άλλες βιαιοπραγίες σε βάρος των κατοίκων του Σελίνου, όπως το παρακάτω περιστατικό που έχει σχέση με το ιστορικό χωριό της Αγίας Ειρήνης και δείχνει την αγριότητα των κατακτητών(10)και του Καούρη.
Αφορά τη σύλληψη και τη θανάτωση του καταγόμενου από το χωριό αυτό, Νικολάου η Παπανικόλα Παναγιωτάκη.
Αυτός ήταν μυημένος φιλικός και είχε δραστήρια εργαστεί υπέρ της επαναστάσεως και είχε πολλές φορές μεταβεί στα Σφακιά και αλλού για συνεννοήσεις. Ο θάνατος του επροξένησε μεγάλη θλίψη στους Σελινιώτες και ιδιαίτερα στους Λάκκο Ζγουραφιώτες.
Τον συνέλαβε ο Καούρης ,ξαφνικά, και τον οδήγησε δέσμιο στον Αζωγυρέ στον Πύργο του και εκεί τον έδεσε σε έναν πλάτανο. Τον εβασάνιζε για να μαρτυρήσει τους σκοπούς και τα μυστικά της Φιλικής εταιρείας. Επειδή αυτός αρνιόταν, διέταξε και τον απαγχόνισαν .
Σύμφωνα με την παράδοση, ο απαγχονισμός του Παπά Νικόλα Παναγιωτάκη έγινε στο ίδιο δένδρο που είχαν κρεμάσει οι Τούρκοι και τον παππού του, το 1750 για τα πατριωτικά του αισθήματα.
Αλλά και ο πατέρας του, ο επίσης ιερέας Εμμανουήλ Παναγιωτάκης, είχε βρει και αυτός το θάνατο από τους Τούρκους. Είχε σκοτωθεί στην Ανώπολη κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, στην οποία με τον αδελφό του Ιωάννη είχαν λάβει μέρος με το Σταμάτη Μπασιά.
Να σημειώσομε ότι ένας κλάδος των αναφερομένων Παναγιωτάκηδων ,έλαβε το επώνυμο Παπαγιαννάκης και κατοικούσαν στα επόμενα χρόνια στην ευρύτερη περιοχή.
Μελετώντας τις Κρητικές ιστορίες, που αναφέρουν τα γεγονότα που τότε συνέβησαν, θα βρει κάποιος πολλές περιπτώσεις με τις μάχες, διώξεις και τις θανατώσεις που προκάλεσε ο Καούρης κατά των Χριστιανών την εποχή εκείνη.
Σχετικά με το περιστατικό της μοναδικής εισβολής στο Φαράγγι, που έγινε από τους Τούρκους του Καούρη, που θα περιγράψουμε στη συνέχεια, τα στοιχεία ελήφθησαν από το προαναφερθέν κείμενο του παπά Φιωτάκη αλλά κυρίως από το αρχείο του Κωσταντίνου Μπασιά, που βρίσκεται στο Ιστορικό αρχείο Κρήτης και περιέχει πολλές λεπτομέρειες.
Κατά το 1823 (και κατά τον παπά Φιωτάκη το 1822), οι επαναστάτες του Λάκκου Ζγουράφου δεν είχαν αρκετά πολεμοφόδια. Τότε ήλθαν στο Κουστογέρακο Σφακιανοί έμποροι και έφεραν πυρίτιδα και μολύβι για να τα πουλήσουν. Αυτό το έμαθαν οι επαναστάτες του Λάκκου Ζγουράφου και μετέβησαν εκεί για να αγοράσουν πολεμοφόδια. Οι Κουστογερακιώτες τους υποδέχθηκαν με μεγάλη χαρά και προς τιμή τους, παρέθεσαν πλουσιότατο γεύμα.
Κατά το γεύμα, άρχισαν σύμφωνα με το Κρητικό έθιμο, να ρίχνουν στο σημάδι πυροβολισμούς.
Τους πυροβολισμούς αυτούς, άκουσαν οι Τούρκοι οπλαρχηγοί του χωριού Μονής, οι Βεντουρής και Στούλιος και ερώτησαν τι συμβαίνει και κάποιος προδότης τους πληροφόρησε ότι οι φαραγγίτες διασκεδάζουν στο Κουστογέρακο …….
“Φαραγγίτες λεγόταν οι κάτοικοι του Λάκκου Ζγουράφου”
Αμέσως αυτοί ειδοποίησαν τον ονομαστό οπλαρχηγό Καούρη και του είπαν ότι τώρα είναι καιρός να εξοντώσουν τις οικογένειες των επαναστατών του Λάκκου Ζγουράφου.
Ο Καούρης χωρίς να χάσει καιρό συγκέντρωσε αρκετή δύναμη Τούρκων και εκστράτευσε . Διαίρεσε τη δύναμη του σε τρία μέρη(11).
Το ένα μέρος, το οδήγησε ο ίδιος από το Αποπηγάδι – Προσέλια και κατέλαβε τη θέση Φυγού Φράκτη, για να μη μπορέσουν τα γυναικόπαιδα να φύγουν στον Ομαλό καθώς και οι λίγοι επαναστάτες, ως επί το πλείστον γέροντες.
Το άλλο μέρος πήγε από τη θέση Σκάφη – Καμπανού – Πρινέ και κατέλαβε το χωριό Επανωχώρι και το τρίτο μέρος κατέλαβε τη θέση Γαϊδουρόπορος. Έτσι, ήταν βέβαιος για την εξόντωση των οικογενειών των επαναστατών.
Θα πετύχαινε πλήρως το σχέδιο του Καούρη και θα κατέστρεφε τα πάντα, αν οι ευρισκόμενοι στο Κουστογέρακο επαναστάτες δεν ειδοποιούντο εγκαίρως να σπεύσουν σε βοήθεια των οικογενειών τους. Και το πληροφορήθηκαν, όταν κάποιες γυναίκες, που μάζευαν χόρτα εις την θέση Βρούλια της Μαδάρας του χωρίου Αγίας Ειρήνης, είδαν μαυρίλα στο Αποπηγάδι.
Άλλες έλεγαν ότι είναι ζώα και άλλες πως είναι άνθρωποι. Η σύζυγος όμως του Ιωάννη Καλαϊτζή και η Παπαντώναινα υποπτεύθηκαν πως είναι Τούρκοι και έρχονταν τώρα, που λείπουν οι άνδρες τους.
Όταν διαπίστωσαν ότι πραγματικά είναι έτσι, έστειλαν τον 14χρονο Βασίλη Καλαϊτζάκη για να ειδοποιήσει τους άνδρες.
Ο Βασίλης έτρεξε, έφθασε στην τοποθεσία Ασπαλαθροπεζούλα, αμέσως άρχισε να φωνάζει δυνατά ρίχνοντας ταυτόχρονα τρείς πιστολιές.
Κατά καλή τύχη ένας από τους ευρισκόμενους στο Κουστογέρακο επαναστάτες , άκουσε τις φωνές και τους πυροβολισμούς και έτρεξε στο χωριό, όπου και ενημέρωσε ότι έγινε επίθεση. Εκείνοι χωρίς να χάσουν καιρό, έφυγαν αμέσως και από τη θέση Βρυσιά, έριξαν πολλούς πυροβολισμούς προς εκφοβισμό των Τούρκων. Πράγματι οι Τούρκοι άκουσαν τους πυροβολισμούς και άρχισαν να φεύγουν.
Μέχρις ότου όμως αποχωρίσουν, επέδειξαν αγριότητα σε βάρος των γυναικόπαιδων, αιχμαλώτισαν πολλά και εφόνευσαν άνδρες και γυναίκες μεταξύ των οποίων τους Καλαμάρη, Πεντάρη, Μαραγκάκη και άλλους και αφαίρεσαν όλα σχεδόν τα ζώα των επαναστατών.
Αν οι λίγοι ευρισκόμενοι στο φαράγγι άνδρες, ως επί το πλείστον γέροντες δεν προέβαλλαν γενναία άμυνα, οι Τούρκοι θα είχαν καταστρέψει τα πάντα. Με την αντίσταση όμως που προβλήθηκε, δόθηκε καιρός στα γυναικόπαιδα να κρυφθούν μέσα στο Φαράγγι. Και μπήκαν οι Τούρκοι στο Φαράγγι, όμως στη συνέχεια, αφού αντιληφθήκανε ότι οι ευρισκόμενοι στο Κουστογέρακο επαναστάτες ερχόντουσαν, δεν παρέμειναν για πολύ μέσα σε αυτό. Έφυγαν, παίρνοντας μαζί τους και αιχμαλώτους.
Όταν οι επαναστάτες έφθασαν, οι Τούρκοι είχαν απομακρυνθεί πολύ. Τους κατεδίωξαν(12) όμως οι υπό τους Σταμ. και Νικ Μπασιά, Β, Τσίσκο, Β. Ξανίγη, Ιωάν. Χαλακατέβα, και άλλους μέχρι του Σταυρού της Κανδάνου και μπόρεσαν να απελευθερώσουν τους περισσοτέρους από τους αιχμαλώτους και να αναγκάσουν τους Τούρκους να εγκαταλείψουν τα περισσότερα από τα λάφυρα που είχαν πάρει.
Αξίζει όμως να αναφερθούν μερικές λεπτομέρειες των όσων διαδραματίστηκαν μέσα στο φαράγγι και έχουν διασωθεί.
Η τοποθεσία Ερικοπεζούλα είναι το μέρος, στο οποίο καταδιώχθηκαν κατά τα παραπάνω γεγονότα, οι αδελφές Παρασκευή και Εργίνα Παλαβρατζή. Και η μεν Εργίνα συνελήφθει αμέσως, η δε Παρασκευή, έχοντας στην αγκαλιά της τα δύο παιδιά της, τρέχοντας βρέθηκε μπροστά σε γκρεμνό 50 μέτρων. Προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων χωρίς να δειλιάσει έπεσε προς τα κάτω. Πράξη ηρωική που θυμίζει το Σούλι και το Ζάλογγο. Παρά την πτώση της και αυτή και τα παιδιά της σώθηκαν. Εν τω μεταξύ έφθασαν οι επαναστάτες και έτρεψαν τους Τούρκους σε φυγή.
Η είσοδος του Φαραγγιού λέγεται Ξυλόπορτα. Εκεί συνελήφθη κατά την εισβολή των Τούρκων στο Φαράγγι, ο Ιωσήφ Βασιλάκης. Σύμφωνα με τον παπά Φιωτάκη, οι Τούρκοι συνέλαβαν και τη σύζυγο του και τους αποκεφάλισαν και τους δύο. Η σύζυγος του ήταν αδελφή των ονομαστών πολεμιστών Γεωργίου και Μπαργιώτη.
Στην τοποθεσία Φυγού Φράκτη, βρέθηκαν κατά την εισβολή των Τούρκων στο φαράγγι, ο Ιωάννης Μαραγκάκης και ο Ματθαίος Πεντάρης. Ο πρώτος επολέμησε και έπειτα κατέφυγε στη θέση Χοιρότρυπα, όπου οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά και τον έκαψαν. Ο δεύτερος πολεμούσε μέχρις ότου έσπασε το όπλο του και φονεύθηκε. Ο Παπά Φιωτάκης είναι περισσότερο αναλυτικός σε αυτά που συνέβησαν. Γραφεί δηλαδή ότι στην αριστερή είσοδο, δηλαδή τη Φυγού, ευρέθησαν δύο μόνο άνδρες. Ο Ιωάννης Μαραγγάκης και ο Ματθαίος Πεντάρης. Κατέλαβαν λοιπόν κατάλληλες θέσεις, ο μεν προς την δεξιά είσοδο, ο δε προς την αριστερή, αντικρούοντες τη μανιώδη έφοδο του εχθρού. Αλλά δυστυχώς, τι να κάνουν δύο κατά πλήθους εχθρών. Του Ματθαίου Πεντάρη, που πολεμούσε μέχρις εσχάτων, κάποια εχθρική σφαίρα του έκοψε το κερεφίλι (όπλον) από τη μέση και έτσι έγινε άχρηστο. Ακολούθως αφού το πέταξε στους εχθρούς του, τους φώναξε να το πάρουν , αλλά στιγμιαία άλλη σφαίρα του έκοψε το μηρό, και έτσι έμεινε ακίνητος, οι δε εχθροί ορμήσαντες εναντίον του τον εκρεούργησαν.
Ο Μαραγκάκης η Θεοδωράκης, που ήταν αδελφός του ονομαστού Μαραγκομανώλη η Θεοδωρομανώλη που σκότωσε τον Γενιτσαραγά Βέργερη, πληγωμένος βαριά από εχθρική σφαίρα, μπήκε σε μια μεγάλη οπή που λέγεται «Χοιρότρυπα». Οι εχθροί μην τολμώντας να εισέλθουν σε αυτή, μάζεψαν ξύλα πολλά και άναψαν φωτιά στην είσοδο. Από τον καπνό και τη φωτιά πέθανε ο γενναίος ίσως από ασφυξία.
Μέσα στο φαράγγι υπάρχει ένας μεγάλος βράχος σε σχήμα εκκλησίας, τον οποίο ονόμασαν Άγιο Ιωάννη. Στην εκκλησία αυτή λειτουργούσαν επτά ιερείς. Ο Παπαντώνης, ο Παπανικόλας από την Αγία Ειρήνη, ο Παπαντώνης Πρωτόπαπας, ο Παπαγιάννης Μαραγκός, ο Παπασταμάτης Μπασιάς, ο Λουπασόπαπας από το Επανωχώρι και ο Παπά Μάρκος Σταμπούζος από τον Καμπανό.
Ο βράχος (εκκλησία) βρίσκεται στο χείλος του ποταμού και όταν ο ποταμός έτρεχε πολύ, λόγω των βροχών η λειτουργία γινόταν στο εκεί κοντά ευρισκόμενο σπήλαιο.
Στη θέση Σκοτεινόχορτο, υπάρχει σπήλαιο που τρέχει νερό από σταλακτήτες. Εκεί κατά την αναφερόμενη επίθεση οι γέροντες Παπαντώνης Παναγιωτάκης, Νικ. Καλαϊτζής , Μάρκος Μπασιάς(13) και άλλοι πολιορκήθηκαν από τους Τούρκους. Κατά την πολιορκία οι γυναίκες γέμιζαν τα όπλα των ανδρών για να ρίχνουν διαρκώς και να φαίνονται πολλοί. Κάθε άνδρας εκτός του όπλου του είχε και μία πιστόλα.
Η περιοχή της Αγίας Ειρήνης και του Φαραγγιού έχει να παρουσιάσει αξιόλογη δράση κατά τις πρώτες επαναστάσεις κατά των Τούρκων, πράγμα που επαναλήφθηκε και στους επόμενους αγώνες. Έτσι, το Δεκέμβριο του 1866 που ο Μουσταφά πασάς είχε εισβάλει στο Σέλινο, προκλήθηκαν μεγάλες καταστροφές στην περιοχή, για να υποστεί και ο εχθρικός στρατός μεγάλες απώλειες από τους επαναστάτες.
Η ιστορία του Σελίνου δείχνει ότι οι άνθρωποί του, γαλουχημένοι σε ένα ηρωικό περιβάλλον, πίστεψαν ότι θα καταφέρουν να ανατρέψουν τη δουλεία και αγωνίστηκαν για αυτό. Έτσι συναντάμε την κάθε γενιά να είναι έτοιμη να αποτελέσει το λιθαράκι, για την επόμενη επανάσταση, μέχρι να επιτευχθεί η ελευθερία.
Με τον τρόπο που κάθε φορά ορίζει η ιστορία, είναι χρέος των λαών όλων των εποχών να επαγρυπνούν, για να παραδώσουν κοινωνίες ελεύθερες, με αρχές και αξίες.
Παραπομπές:
2) Βλέπε σελίδα 151 σε συνδυασμό με την σελίδα 52 των προσθηκών.
3) Βλέπε Σταμάτη Αποστολάκη «Γνωρίστε το ανατολικό Σέλινο» σελίδα 27, καθώς και Μιχ. Μπασιά «Ο γιός του Σπιθόλιοντα», σελ. 314-315.
4) Βλέπε ιστορία Ψιλάκη, σελίδα 1512, τόμος Γ, έκδοση Μινώταυρος
5) Βλέπε ιστορία Ψιλάκη, σελίδα 1561, τόμος Γ, έκδοση Μινώταυρος
6) σελίδα 562 Κριάρη
7) στη σελίδα 203
8) Ιστορία Κριάρη, σελίδα 196 του Β τόμου, 1931
10) Ιστορία Κριάρη σελίδα 198
12) Ο παπά Φιωτάκης γράφει πως οι αφιχθέντες επετέθησαν κατά των εχθρών, τους έτρεψαν σε φυγή, οι δε γενναίοι πολεμιστές διώκοντες μέχρι Αποπηγαδίου, διέκοψεν την μάχην η νύξ.
13)Στο υπάρχον στο ΙΑΚ κείμενο για τον τελευταίο αναγράφεται μόνο το μικρό όνομα. Σε ένα χειρόγραφο αντίγραφο όμως του ίδιου κειμένου, που κρατήθηκε για το αρχείο των συγγενικών του προσώπων, αναγράφεται και το επώνυμο.