Εισαγωγή με θέση καθολικής αποδοχής: Το χρήμα και οι γνώσεις ήταν ανέκαθεν συνθήκες εξουσίας. Σε παλαιότερες εποχές, οι προσπάθειες απόκτησης χρήματος και γνώσεων μπορούσαν να είναι μεταξύ τους ανεξάρτητες. Εγκρατείς φιλόσοφοι, καλλιεργημένοι μοναχοί σε ασκητικά μοναστήρια, επίμονοι που κινδύνευαν να γίνουν αποδιοπομπαίοι τράγοι ως αγύρτες ή μάγισσες, έψαχναν τον κόσμο ανέξοδα και αφιλοκερδώς. Στην άλλη όχθη, οι ισχυροί μπορούσαν να είναι είτε πολυμήχανοι είτε αδαείς και άξεστοι, ελέω κοινού αίματος ή θεών.
Δεν αποτελούσε κανόνα αυτή η ανεξαρτησία. Στην αιτιακή αλυσίδα συνηθέστερο ήταν να προηγούνται η ιδιοκτησία και το χρήμα, φέρνοντας ως επακόλουθα τις γνώσεις. Ήδη στις αρχαίες κοινωνίες η εκμετάλλευση δούλων και γυναικών άφηνε τον ελεύθερο χρόνο για πολιτισμό και για παιδεία στους δυνάστες. Απλά πράγματα: οι εύποροι διέθεταν τα μέσα ώστε να στηρίζουν τα δικά τους παιδιά να μαθαίνουν γράμματα, επιστήμες, τέχνες.
Σταδιακά ιδίως οι μεγάλες εφευρέσεις ανατίμησαν την πρακτική αξία των γνώσεων. Κατάλαβαν καλά και οι ασκούντες εξουσία (ακόμη και οι άξεστοι) τη σημασία του ελέγχου των πληροφοριών. Καθιερώθηκαν οι χαφιέδες των μοναρχών και των δικτατόρων ως πάροχοι πληροφοριών, αναδείχθηκαν οι επιτήδειοι της πανεποπτικής επιτήρησης, οργανώθηκαν οι υπηρεσίες πληροφοριών και κατασκοπείας, και αναπτύχθηκαν εξοπλισμοί παρακολούθησης. Οικογενειακά καταρτισμένος ο Πρωθυπουργός μας, έσπευσε ευθύς αμέσως με την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας να υπαγάγει την ΕΥΠ στην άμεση αρμοδιότητά του.
Για το σημείωμα αυτό οι υποθέσεις του δημοσιογράφου Θ. Κουκάκη και του προέδρου του ΠΑΣΟΚ/ΚΙΝΑΛ Ν. Ανδρουλάκη είναι μόνο η -πολύ σοβαρή- αφορμή γραφής. Το ίδιο το θέμα μας είναι άλλο, ευρύτερο: Αφορά την υποστήριξη της αντιστροφής της σειράς μεταξύ χρήματος και γνώσης. Χωρίς να έχουν ανατραπεί οι συνθήκες της καπιταλιστικής οικονομίας, σταδιακά η γνώση ανάγεται σε πρωτεύον εργαλείο για την απόκτηση και αναπαραγωγή της εξουσίας.
Πρόχειρες και διάσημες ενδείξεις για του λόγου το αληθές οι περιουσίες των μεγάλων τεχνολογικών επιχειρήσεων παροχής ψηφιακών υπηρεσιών, που σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνούν κρατικούς προϋπολογισμούς, ενώ επίσης και οι χορηγίες τους επηρεάζουν εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς και λειτουργίες παρέχοντας σημαντικά έργα. Άλλη αδιάψευστη ένδειξη της νέας εξουσιαστικής υπεραξίας της γνώσης αποτελεί η προσπάθεια της ιδιωτικής αγοράς να υφαρπάσει τα απομένοντα πεδία της δημόσιας ανώτατης εκπαίδευσης.
Όποιος επιχειρεί να καταγράψει τις συμβολές των νέων τεχνολογιών στην στατιστική, στην συλλογή και επεξεργασία νέων γνώσεων και γενικά στην πρόοδο των επιστημών χάνεται σε ένα έργο απέραντο και ατελείωτο. Ας αρκεστούμε εδώ στο κορυφαίο: Τα μεγάλα προβλήματα (περιβάλλον, υγεία, διατροφή, ειρήνη) έχουν παγκοσμιοποιηθεί: Επομένως και η βιώσιμη αντιμετώπισή τους μόνο με αναζήτηση παγκόσμιων πολιτικών, εργαλείων (όπως οι αλγόριθμοι) και λύσεων μπορεί να επιδιώκεται.
Το θέμα μας όμως είναι ότι όσο χρήσιμες είναι οι «έξυπνες» λύσεις, τόσο επικίνδυνες είναι οι «υπερέξυπνες». Στις τελευταίες κατεξοχήν υπάγονται οι παρακολουθήσεις, όχι μόνο οι παραδοσιακές στις οποίες αναφερόμαστε τώρα, αλλά και οι στηριγμένες στη συλλογή απειράριθμων («μεγάλων») δεδομένων που μπορούν να οδηγούν σε καθοριστικές παγίδες: Η σάρωση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και οι παραγωγές προβλέψεων που θα οδηγούν σε κοινωνική, οικονομική και πολιτική χειραγώγηση είναι οι κυριότερες ανάμεσα σ’ αυτές. Ευνόητο, ότι όποιος μπορεί να προβλέπει, μπορεί και να αλλάζει πράγματα, συμπεριφορές και συνέπειες.
Τα πρωτεία της γνώσης επί του χρήματος, επομένως, δεν εξαφανίζουν από μόνα τους τα προβλήματα. Τα ηθικά και πολιτικά προτάγματα (φιλλαληλία, ελευθερία σκέψης, ισότητα, δημοκρατία) συνεχίζουν να έχουν κορυφαία σημασία για την ανθρωπότητα.
* Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ, πρώην υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.