Του Απόστολου Δ. Καραμπά
Ο ελληνικός όρος εμβόλιο ετυμολογείται από τις λέξεις εν (μέσα) και βάλλω, ο αντίστοιχος αγγλικός όρος vaccine προέρχεται από την λατινική λέξη vacca (αγελάδα). Στην ελληνική ιατρική ορολογία, ο εμβολιασμός κατά της ευλογιάς καθιερώθηκε ως δαμαλισμός (δαμάλι, νεαρή αγελάδα). Αργότερα ο Pasteur χρησιμοποίησε τη λέξη vaccine για όλα τα εμβόλια.
Το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία της ιατρικής το χρησιμοποίησε ο Βρετανός γιατρός Edward Jenner (1749-1823). Παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν αγελάδες, οι οποίες νοσούσαν από ευλογιά (των βοοειδών) δεν παρουσίαζαν συμπτώματα της νόσου, χρησιμοποιώντας λοιπόν υγρό από τις φυσσαλίδες που παρουσιάζονταν στα χέρια των αρμεκτριών ‘’εμβολίασε’’ ένα μικρό αγόρι, το οποίο δεν αρρώστησε ερχόμενο σε επαφή με νοσούντα άτομα.
Οι Έλληνες γιατροί, Εμμαν. Τιμόνης από την Χίο (1669-1720), γιατρός της Υψηλής Πύλης με σπουδές σε Πάντοβα και Οξφόρδη και Ιακ. Πυλαρινός από την Κεφαλλονιά (1669-1715), με σπουδές επίσης στην Πάντοβα, ο οποίος είχε διατελέσει και γιατρός του Τσάρου, είχαν προηγηθεί σε μελέτες και πρακτικές εφαρμογές στην καταπολέμηση της νόσου. Ο Ιακ. Πυλαρινός αναφέρεται σε πρακτικές και εμπειρικές ιατρικές των κολλήγων της Θεσσαλίας. Είχε παρατηρήσει, όπως περιγράφει σε εργασία του, μια χωρική του κάμπου που έτριβε την πληγή μολυσμένου προβάτου από ευλογιά στα γδαρμένα χέρια παιδιών τα οποία στη συνέχεια, με αυτόν τον τρόπο αποκτούσαν ανοσία. Από το 1701, όπως σημειώνει ο γιατρός, είχε εφαρμόσει πειραματικούς εμβολιασμούς σε παιδιά της Κωνσταντινούπολης.
Αναμφίβολα ο Βρετανός γιατρός Edward Jenner είχε υπόψη του τις πρωτοποριακές τους μελέτες και ιατρικές τους δημοσιεύσεις.
Στην Κωνσταντινούπολη, το 1716-1717 η Mary Montagu, η γυναίκα του Άγγλου πρέσβη, διανοούμενη με κλασσική μόρφωση, γράφει πώς αντιμετώπιζαν οι Έλληνες εκεί την ευλογιά. Σε επιστολές της αναφέρει πως, η νόσος , η οποία ήταν μάστιγα στην Ευρώπη, στην Κωνσταντινούπολη ήταν ακίνδυνη. Εμβολιασμοί, γράφει, γίνονταν κάθε Σεπτέμβριο, σχηματίζονταν ομάδες 15-20 ατόμων σε σπίτια όπου καλούσαν κάποιες γριές που έσπευδαν με καρυδότσουφλα γεμάτα πύο από φλύκταινες της ασθένειας. Με μία βελόνα χάραζαν στο δέρμα 3-4 αμυχές και απόθεταν πύο όσο η μύτη της βελόνας, από δεισιδαιμονία κάνουν σταυρωτά το μπόλι, στο μέτωπο, στα μπράτσα και στο στήθος. Η Μ. Montagu μπόλιασε τον γιό της και, όταν γύρισε στο Λονδίνο και την κόρη της. Χάρη στην Αγγλίδα περιηγήτρια η Δύση θα γνωρίσει τη σωτήρια αυτή μέθοδο προστασίας από αυτήν την αρρώστια. Ακόμη στις Κυκλάδες, οι μανάδες μπόλιαζαν μόνες τους τα παιδιά τους, όπως αναφέρει στο χρονικό του ο γιατρός Marc Fhilippe Zallony, που έζησε στην Τήνο.
Να σημειώσουμε ότι η Κίνα γνωρίζει και εφαρμόζει ήδη από τον 11 αιώνα προηγμένη μέθοδο εμβολιασμού κατά της ευλογιάς, με εμφύσημα στα ρουθούνια των ασθενών ξερής κρούστας φλύκταινας υπό μορφήν σκόνης.
Μία φοβερή ασθένεια που αποδεκάτισε πληθυσμούς με εκατομμύρια νεκρούς και άφησε πίσω της εκατ. επιζώντες παραμορφωμένους (βλογιοκομμένοι) και τυφλούς, αντιμετωπίσθηκε αποτελεσματικά. Μετά από χρόνια συστηματικού εμβολιασμού ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δήλωσε την πλήρη εξάλειψη της ευλογιάς το 1980 και διέκοψε τον εμβολιασμό. Χαρακτηριστικό των εμβολιασμένων το σημάδι (βατσίνα) στο μπράτσο που άφηνε το εμβόλιο. Ο εμβολιασμός προστάτευε το άτομο μειώνοντας τον κίνδυνο εξάπλωσης της νόσου στα μέλη της κοινότητας, οδηγώντας σταδιακά στην συλλογική ανοσία (ανοσία αγέλης).
Στην Ελλάδα το εμβόλιο του δαμαλισμού έγινε υποχρεωτικό με νόμο το 1936.
Οι επιδημίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην καθημερινότητα, στην πολιτική και οικονομική ζωή των κοινωνιών από την αρχαιότητα. Eπιδημία ευλογιάς αναφέρεται στην αρχαία Αίγυπτο, ήδη από τον 14αι πχ. Σημάδια της νόσου έχουν διαπιστωθεί στην μούμια του Φαραώ Ραμσή του 5ου.
Ο φρικτός λοιμός της Αθήνας (430-425 πχ), όπως τον καταγράφει ο ιστορικός Θουκυδίδης στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου, σκότωσε το ένα τρίτο των κατοίκων της πολιορκημένης πόλης.
Ακόμη ο λοιμός του Ιουστινιανού, μια επιδημία πανώλης το 541-542 μχ, κατά την οποία ο σημαντικός Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος υποστηρίζει ότι σημειώνονταν 5.000 θάνατοι ημερησίως αφανίζοντας σχεδόν τους μισούς κατοίκους της Κωνσταντινούπολης.
Η μαύρη πανώλη στην Ευρώπη (1348-1353) εξόντωσε το ένα τρίτο του πληθυσμού, περίπου 25 εκατ. Οι μεγάλες απώλειες αποδυνάμωσαν την φεουδαρχική συγκρότηση των κοινωνιών της εποχής. Για να μειωθεί ο κίνδυνος μετάδοσης τα πληρώματα των καραβιών, όταν προσέγγιζαν λιμάνι, ετίθεντο σε καθεστώς απομόνωσης 40 ημερών (Καραντίνα), Quaranta giorne, όπως απαντάται στην Βενετία.
Στον Νέο Κόσμο οι Ισπανοί conquistadors (κατακτητές) τον 16ο αι. μετέφεραν μια επιδημία ευλογιάς που αποδεκάτισε τους πληθυσμούς των Αζτέκων και ‘Ινκας. Αργότερα, Βρετανοί και άλλοι Ευρωπαίοι φορείς ασθενειών μόλυναν και οδήγησαν στην εξόντωση τους αυτόχθονες πληθυσμούς της Β. Αμερικής.
Ο συγγραφέας Daniel Defoe στο βιβλίο του ‘’Η πανούκλα στο Λονδίνο’’, περιγράφει την τελευταία μεγάλη αυτή επιδημία το 1665-1666 με πάνω από εκατό χιλ. νεκρούς.
Κλείνουμε αυτή την μικρή αναφορά γιατί το θέμα δεν εξαντλείται βεβαίως, με τις φοβερές επιδημίες γρίπης. Η πρώτη αναφέρεται ως Ασιατική-Ρωσική το 1889. Η καλούμενη Ισπανική γρίπη κατά το τέλος του Α΄ παγκοσμίου πολέμου το 1918, δεν ήταν γνωστή λόγω της λογοκρισίας που επέβαλαν οι εμπλεκόμενοι στον πόλεμο. Πήρε την ονομασία Ισπανική από τις δημοσιεύσεις ισπανικών εφημερίδων. Τα θύματα της νόσου πού δεν επιβίωσαν, υπολογίσθηκαν πάνω από 50 εκατ. παγκοσμίως. Ακόμη δύο επιδημίες, η Ασιατική 1957-1958 και η γρίπη του Hong-Kong το 1968, αφάνισαν εκατ. ανθρώπους.
Με την επιδημία χολέρας το 1854, που μεταδόθηκε από τον Γαλλικό και Βρετανικό πολεμικό στόλο, που είχαν αποκλείσει Πειραιά και Αθήνα κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου, η πρωτεύουσα της χώρας έχασε το ένα δέκατο του πληθυσμού της. Και μια ακόμη μεγάλη επιδημία στην Ελλάδα, αυτή του Δάγκειου πυρετού, όπως καταγράφηκε την διετία 1927 -1928, που πρόσβαλε ενάμιση εκατ. άτομα και άφησε πάνω από 3.000 νεκρούς. Την περίοδο αυτή το προσδόκιμο επιβίωσης στη χώρα ήταν από τα χαμηλότερα στην Ευρώπη, λαμβάνοντας βεβαίως υπ΄ όψιν και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των Μικρασιατών προσφύγων που τους θέριζαν η φυματίωση, η γρίπη , ο τύφος.
Στο τέλος του 19ου και καθ΄ όλη την διάρκεια του 20ουαι. η δημιουργία αποτελεσματικών εμβολίων και φαρμάκων απήλλαξε την ανθρωπότητα από τρομερές ασθένειες όπως λύσσα, πανώλη, χολέρα, κοκίτη, φυματίωση, λέπρα, τέτανο, γρίπη, κίτρινο πυρετό, ιλαρά, ηπατίτιδα, πνευμονιόκοκκο κ.α. Από την δεκαετία του ΄50 η έρευνα και η δημιουργία εμβολίων γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από πανεπιστήμια, οργανισμούς και φαρμακοβιομηχανίες. Δεν θα πρέπει ασφαλώς να μας διαφεύγει ότι το ένα τρίτο από τον παγκόσμιο πληθυσμό των 6,5 δις, ζει κάτω από το όριο της φτώχειας με ένα κατωτέρου επιπέδου σύστημα Υγείας, έλλειψη εμβολίων και φαρμάκων, και χαμηλό προσδόκιμο επιβίωσης.
Φροντίδα της Πολιτείας λοιπόν, θα πρέπει να είναι ένα δημόσιο αξιόπιστο συλλογικό σύστημα Υγείας των πολιτών χωρίς ρωγμές, ώστε οι προαναφερθείσες φοβερές αρρώστιες να παραμείνουν για πάντα μόνο σαν ονόματα στην ιστορία της ιατρικής. Ένα σύστημα Υγείας Ανθρωποκεντρικό, στην υπηρεσία και τις ανάγκες της κοινωνίας, ικανό να αντιμετωπίσει σήμερα τις ασθένειες που προκαλούνται από μια ομάδα ιών, οι οποίοι έχουν καταγραφεί ως Κορωνοιοί (COVΙD-19), όπως επίσης και κάθε μελλοντική ζοφερή απειλή κατά της υγείας .
Και τέλος, ΕΠΑΓΡΥΠΝΗΣΗ! στο τρόπο διαχείρισης και αντιμετώπισης της τωρινής πανδημίας, από τις Κυβερνήσεις και Κρατικούς θεσμικούς φορείς, ώστε αυτή να μην χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο και πρόσχημα, στην δημιουργία μορφών εξουσίας, που θα στοχεύουν ευθέως στον περιορισμό της ελευθερίας, την υπονόμευση και παραβίαση των δημοκρατικών δικαιωμάτων των πολιτών.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1700-1800 ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ. ΕΚΔ. ΣΤΑΧΥ, ΑΘΗΝΑ 2001.
- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΙΩΑΝ. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ PUBLISHERS LTD, 2012
- ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΜΒΟΛΙΩΝ 1796-2011 ΚΕΙΜ. ΕΠΙΜ. ΔΡ Ν. ΠΕΡΣΙΔΗΣ ΠΑΙΔΙΑΤΡΟΣ , ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2011.