Το Reporters United αποκαλύπτει δεκάδες «επιβεβαιωμένες» και «πιθανολογούμενες» εστίες ρύπανσης από τις χημικές ενώσεις PFAS στην Ελλάδα. Στο φως μελέτη του Πανεπιστημίου Αθηνών την οποία η Περιφέρεια Αττικής κρατούσε μυστική για 2,5 χρόνια και η οποία καταγράφει σοβαρές υπερβάσεις των ορίων ρύπανσης από PFAS στον Ασωπό, υπερβάσεις που «υποδεικνύουν κύκλους βιομηχανικής δραστηριότητας / ρίψεις». Η διασυνοριακή έρευνα Αιώνια Χημικά (Forever Pollution) σε συνεργασία με τις εφημερίδες Monde, Süddeutsche Zeitung, Guardian και άλλα 14 ευρωπαϊκά ΜΜΕ.
Πολυάριθμες επιδημιολογικές μελέτες έχουν συνδέσει τις υπερφθοριωμένες και πολυφθοριωμένες αλκυλιομένες χημικές ενώσεις (PFAS) στις οποίες εκτέθηκε ο Ανδρέας με καρκίνους, ορμονικές διαταραχές, αναπαραγωγικά προβλήματα και δεκάδες άλλες ασθένειες. Οι ουσίες αυτές έχουν κάτι το μαγικό – βασίζονται σε έναν από τους πιο ισχυρούς δεσμούς της οργανικής χημείας, τον δεσμό του άνθρακα με το φθόριο. Η πιο πολύτιμη ιδιότητά του, η σταθερότητά του, είναι ταυτόχρονα και η πιο προβληματική, καθώς οι χημικές ενώσεις που βασίζονται σε αυτόν δεν αποδομούνται και παραμένουν στο περιβάλλον αιωνίως.Επί δεκαετίες, τα PFAS χρησιμοποιούνται σε αμέτρητες εφαρμογές, από την αδιαβροχοποίηση υφασμάτων ως την παρασκευή πυροσβεστικών αφρών και τις συσκευασίες τροφίμων ενώ δεν πρόκειται για μία ουσία αλλά για χιλιάδες. Μόλις πριν λίγες εβδομάδες, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών (ECHA) άρχισε να εξετάζει πρόταση πλήρους απαγόρευσής τους.
Η ιστορία του τοξικού PFA και PFO
Οι χημικές αυτές ουσίες επινοήθηκαν το 1940, χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από τη βιομηχανία λόγω της ικανότητάς τους να αντέχουν στο νερό και το πετρέλαιο, συναντώνται σε πράγματα που χρησιμοποιούμε και καταναλώνουμε καθημερινά, μπορούν εύκολα να μεταφερθούν μέσω του αέρα, της σκόνης, του φαγητού και του νερού, εισέρχονται στο αίμα μας και μένουν εκεί σαν μια ωρολογιακή βόμβα. Είναι ένα δηλητήριο που μπορεί να διαρκέσει για πάντα στο περιβάλλον μας και τώρα πλέον κυκλοφορεί στο αίμα σχεδόν κάθε ανθρώπινου και ζωντανού πλάσματος στον πλανήτη.
Όχι δεν είναι κατασκεύασμα της φαντασίας από κάποιο θρίλερ για την Ημέρα της Κρίσεως. Είναι γεγονός. Το απίστευτο, ίσως, είναι ότι η ομάδα ανθρώπων που τις δημιούργησε και συντόνισε τη χρήση τους, γνώριζε ότι απελευθερώνει ένα θανατηφόρο δηλητήριο, το οποίο είχε ειδικές ιδιότητες και αναπόφευκτα θα έφτανε μέχρι το αίμα των ανθρώπων σαν μια «ωρολογιακή βόμβα» που περιμένει να εκραγεί σε μια σοβαρή, ακόμη και θανατηφόρα, ασθένεια.
Ο δικηγόρος Rob Bilott με ειδίκευση σε θέματα περιβάλλοντος, έδωσε μια δεκαπενταετή δικαστική μάχη ενάντια στη χημική εταιρεία DuPont, που είχε απορρίψει εκατοντάδες τόνους αποβλήτων του τοξικού PFA και PFO, μολύνοντας τον αέρα, το νερό και τους κατοίκους στη Δυτική Βιρτζίνια των ΗΠΑ, για πολλές δεκαετίες. Το 2017, κατάφερε να πετύχει διακανονισμό με αποζημίωση ύψους 671 εκατομμυρίων δολαρίων από την DuPont για λογαριασμό περισσότερων από 3.500 εναγόντων στη Δυτική Βιρτζίνια. Το 2018, ο Bilott κατέθεσε και άλλη ομαδική αγωγή εναντίον τριών εταιρειών, μεταξύ των οποίων και η DuPont. Η διαμάχη αυτή έγινε μάλιστα και κινηματογραφική ταινία, το δικαστικό θρίλερ «Dark Waters» που πριν λίγους μήνες προβλήθηκε στις μεγάλες οθόνες.
Όπως εξηγεί λοιπόν ο Rob Bilott στο άρθρο του στον Guardian, για μεγάλο χρονικό διάστημα, τα ισχυρά εταιρικά συμφέροντα κατάφεραν να κρατήσουν αυτήν την φρικτή, και συνεχιζόμενη απειλή για τη δημόσια υγεία – τις χημικές ουσίες PFAS – κρυμμένη από τις ρυθμιστικές αρχές, από τους επιστήμονες και από το κοινό.
Τα σημεία μόλυνσης στην Κρήτη
Στην Ευρώπη υπάρχουν πάνω από 2.100 εστίες επιβεβαιωμένης σοβαρής ρύπανσης με PFAS (hotspots), όπως διαπίστωσε πολύμηνη διασυνοριακή δημοσιογραφική έρευνα της γαλλικής εφημερίδας Le Monde και άλλων ευρωπαϊκών μέσων ενημέρωσης, στην οποία συμμετέχει το Reporters United. Η έρευνα Forever Pollution Project (στα ελληνικά: Αιώνια Ρύπανση) συγκέντρωσε για πρώτη φορά σ’ έναν χάρτη όλες τις μελέτες επιστημονικών φορέων και κρατικών υπηρεσιών στην ευρωπαϊκή ήπειρο – και ανακάλυψε τα ελληνικά hotspots.
Στην Κρήτη υπάρχει μόνο μία επιβεβαιωμένη εστία σοβαρής ρύπανσης με PFAS στο βιολογικό του Ηρακλείου όμως υπάρχουν 9 πιθανολογούμενες εστίες, εκ των οποίων οι 3 στα Χανιά.
Οι ΗΠΑ είναι η χώρα στην οποία ανακαλύφθηκαν τα PFAS και η χώρα στην οποία τέθηκαν πρώτα σε ευρεία βιομηχανική χρήση, έχει άρα και την μεγαλύτερη εμπειρία ως προς την ανεπανόρθωτη περιβαλλοντική βλάβη που προκαλούν. Η μεθοδολογία που εφάρμοσε το Forever Pollution Project για τον προσδιορισμό των hotspots και των πιθανών εστιών ρύπανσης στην Ευρώπη αναπτύχθηκε από ομάδα Αμερικανών επιστημόνων, οι οποίοι πέρυσι κατήρτισαν αντίστοιχο χάρτη για τις ΗΠΑ.
Με βάση τη μεθοδολογία αυτή, πέρα από την κατηγορία των επιβεβαιωμένων εστιών ρύπανσης, υπάρχουν και οι πιθανολογούμενες («presumptive») εστίες, στις οποίες τεκμαίρεται ότι υπάρχουν PFAS, εκτός αν το διαψεύδουν υψηλής ποιότητας επιστημονικά δεδομένα. Σε αυτές περιλαμβάνεται το έδαφος και οι υδάτινοι πόροι γύρω από 31 κατηγορίες βιομηχανικών εγκαταστάσεων (βλ. πίνακα). Επίσης, τα αεροδρόμια και οι στρατιωτικές βάσεις και τα διυλιστήρια, εξαιτίας της χρήσης πυροσβεστικού αφρού για την κατάσβεση καυσίμων (AFFF), ο οποίος περιέχει υπερφθοριωμένες ενώσεις. Και τέλος οι βιολογικοί καθαρισμοί και οι χωματερές, καθώς τα απορρίμματα περιέχουν κι αυτά PFAS.
Στους υπόλοιπους νομούς τα σημεία στα οποία είναι πιθανό να υπάρχει πρόβλημα είναι:
- Ναυτική Βάση στο Παλαίκαστρο
- Αεροδρόμιο Σητείας
- Αεροδρόμιου Καστελίου
- Αεροδρόμιο Τυμπακίου
- Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων στο Ηράκλειο
- Αεροδρόμιο Ηρακλείου
Όσον αφορά τα Χανιά τώρα, στο επίκεντρο βρίσκονται οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις.
Πιο συγκεκριμένα:
- Οι Ναυτικές Βάσεις στη Σούδα
- Η Αεροπορική Βάση της Σούδας
- Οι εγκαταστάσεις διαχείρισης απορριμάτων στο Κουμπαλή
Σειρά δημοσιευμάτων στις ΗΠΑ για μόλυνση από τα χημικά στις βάσεις, απόλυτη σιωπή και σκοτάδι στα Χανιά
Σημειώνουμε ότι στις ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια υπάρχει σειρά δημοσιευμάτων για τη μόλυνση του νερού σε χιλιάδες σημεία γύρω από στρατιωτικές εγκαταστάσεις λόγω υψηλών επιπέδων Υπερφθοριοοκτανοϊκού Θειικού Οξέως, γνωστού ως PFOS και Yπερφθοριοοκτανοικο Oξέως, του γνωστού ως PFOA.
Οι συνέπειες για την υγεία από την έκθεση σε αυτά τα χημικά συμπεριλαμβάνουν αποβολές και σημαντικά προβλήματα στην κύηση. Επίσης, μολύνουν το μητρικό γάλα και αρρωσταίνουν τα μωρά, προκαλούν ζημιά στο συκώτι, καρκίνο στα νεφρά, υψηλή χοληστερίνη, μειώνουν την αποτελεσματικότητα αντιβιοτηκών ενώ αυξάνουν τον κίνδυνο θυροειδούς καρκίνου, του καρκίνου των όρχεων, και μειώνουν την ανδρική γονιμότητα. Όπως είναι ξεκάθαρο, είναι ουσίες των οποίων η χρησιμοποίησή τους δημιουργεί πολλές και πολύ αρνητικές συνέπειες.
Το Πεντάγωνο γνώριζε για τις καταστροφικές συνέπειες των συγκεκριμένων χημικών στην ανθρώπινη υγεία από το 1974 όμως συνέχισαν να τα χρησιμοποιούν.
Αρκετά χρόνια μετά, το 2001 ο Αμερικάνικος Στρατός συνειδητοποίησε τη σοβαρότητα του προβλήματος που συνιστούσε η χρήση τους. Ο αφρός που χρησιμοποιούταν για την κατάσβεση φωτιών ή σε ασκήσεις μόλυναν τους υδάτινους πόρους των γύρω περιοχών από στρατιωτικές εγκαταστάσεις, όμως ο στρατός απέκρυψε τα γεγονότα υπό τον φόβο των τεράστιων αποζημιώσεων που θα αναγκαζόταν να καταβάλλει.
Χαρακτηριστικό είναι και το ρεπορτάζ της Tara Copp για τους Military Times όπου καταγράφεται η ιστορία νεαρών γυναικών που έπιναν νερό από βάση.
Ο τίτλος του δημοσιεύματος ήταν ο εξής:
“Γιατί έλεγαν στις γυναίκες ‘Μην μείνεις έγγυος στη George Airbase‘”.
Οι αναφορές που υπάρχουν είναι πράγματι τρομακτικές αφού υπάρχουν μαρτυρίες γυναικών οι οποίες απέβαλλαν, ανέπτυξαν επικίνδυνες μορφές καρκίνου ενώ άλλες γέννησαν νεκρά παιδιά.
Ο στρατός των ΗΠΑ ακόμη και σήμερα αρνείται να δώσει στη δημοσιότητα τους ιατρικούς φακέλους των γυναικών που επηρεάστηκαν από τη χρήση των χημικών στις ΗΠΑ.
Υψηλά επίπεδα επικίνδυνων χημικών και σε βάσεις εκτός ΗΠΑ
Υψηλά επίπεδα PFOS και PFOA έχουν βρεθεί σε μετρήσεις και έξω από τις ΗΠΑ, σε χώρες που λόγω της ισχύς τους μπορούν να πιέσουν για την πραγματοποίηση ελέγχων. Τέτοια είναι η περίπτωση της αεροπορικής βάσης Spangdahlem στη Γερμανία και της αεροπορικής βάσης της Kadena στην Οκινάουα της Ιαπωνίας.
Μέχρι σήμερα, ο Αμερικάνικος στρατός έχει παραδεχθεί επικίνδυνα επίπεδα των συγκεκριμένων χημικών σε 126 στρατιωτικές εγκαταστάσεις, με θανάτους από καρκίνους, αποβολές και μεταλλάξεις.
Στοιχεία σχετικά με τη μόλυνση στις βάσεις και στα Χανιά είχαμε παρουσιάσει και στη μεγάλη έρευνα της εφημερίδας “Αγώνας της Κρήτης” για τις Βάσεις της Σούδας.
Αναφέραμε χαρακτηριστικά τα αποτελέσματα της έκθεσης της Sharon Weiner για το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασσαχουσέτης, σύμφωνα με την οποία σχεδόν κάθε στρατιωτική εγκατάσταση των ΗΠΑ είναι υπεύθυνη για κάποιου είδους περιβαλλοντική μόλυνση:
H μεγάλη πλειοψηφία της παραγωγής τοξικών αποβλήτων προέρχεται όχι από κάποιο ατύχημα αλλά απλά από την καθημερινή λειτουργία των βάσεων, όπως λ.χ., από τον καθαρισμό των αεροσκαφών. Για τον καθαρισμό χρησιμοποιούνται ειδικές ουσίες trichloroethylene (TCE), οι οποίες είναι εξαιρετικά επικίνδυνες και μετατρέπονται άμεσα σε αέρια μορφή.
Στο εσωτερικό των ΗΠΑ το Υπουργείο Άμυνας έχει αναλάβει ένα μεγάλο πρόγραμμα καθαρισμού του εδάφους και του νερού των βάσεων. Όμως στο εξωτερικό, οι ΗΠΑ κρύβονται πίσω από ελλείψεις που παρουσιάζονται στις Διακρατικές Συμφωνίες και αρνείται να καθαρίσει όποια μόλυνση παράγεται από τις δραστηριότητες.
Διαβάστε επίσης: Μεγάλο σκάνδαλο σε αμερικάνικες βάσεις με μόλυνση νερού με χημικά που προκαλούν καρκίνο – Στα Χανιά τι συμβαίνει;
Κανείς δημόσιος φορέας και καμία ιδιωτική εταιρεία στην Ελλάδα δεν απαντά
Σημειώνουμε ότι στην έρευνα που πραγματοποίησε η οργάνωση Reporters United τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με τη χρήση PFAS στους πιθανολογούμενους βιομηχανικούς χρήστες που βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια: Μεταξύ άλλων, στην Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας και τη Fraport για τα αεροδρόμια, στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας για τις στρατιωτικές βάσεις, στις εταιρείες Motor Oil και ΕΛΠΕ για τα διυλιστήρια, στην εταιρεία Ηλέκτωρ για τους βιολογικούς καθαρισμούς και στις βιομηχανίες ElvalHalcor και ΛΑΡΚΟ. Μέχρι αυτή τη στιγμή, κανείς δημόσιος φορέας και καμία ιδιωτική εταιρεία δεν έχουν απαντήσει.
Από την πλευρά της ελληνικής πολιτείας οι μετρήσεις ποιότητας των υδάτων που γίνονται από το Γενικό Χημείο του Κράτους και παραδίδονται στη Γενική Διεύθυνση Υδάτων του Υπουργείου Ενέργειας δεν δημοσιεύονται. Ούτε από την πλευρά της βιομηχανίας υπάρχουν στοιχεία για ρύπανση από PFAS. Ακόμη και οι μεγαλύτερες βιομηχανίες, που είναι υποχρεωμένες από την ΕΕ να συλλέγουν και να διαβιβάζουν στοιχεία για την ρύπανση που προξενούν οι δραστηριότητές τους, δεν υποχρεούνται να δίνουν στοιχεία για τα PFAS, καθώς τα PFAS δεν υπάγονται στην ισχύουσα ευρωπαϊκή Οδηγία για τους βιομηχανικούς ρύπους.
«Λόγω των ιδιαίτερων ιδιοτήτων που τις χαρακτηρίζουν, οι ουσίες είναι συστατικό προϊόντων διαφόρων κατηγοριών: ηλεκτρονικών, ιατροτεχνολογικών, χαλιών, πυροσβεστικών αφρών, υφασμάτων», λέει στο Reporters United o γενικός διευθυντής της Ελληνικής Ένωσης Χημικών Βιομηχανιών Πάνος Σκαρλάτος, προσθέτοντας ότι «τα προϊόντα στο τέλος του κύκλου ζωής τους σε κάποιο βαθμό μπορεί να περιέχουν PFAS. Αποτελεί αντικείμενο των νομοθετικών πρωτοβουλιών για την κυκλική οικονομία κατά πόσο και με ποιες προϋποθέσεις τα προϊόντα θα ανακυκλώνονται στο μέλλον».
Από τις συνεχείς επιστολές χημικών βιομηχανιών (ενδεικτικά εδώ και εδώ) προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στις οποίες απέκτησε πρόσβαση το Forever Pollution Project μετά από αιτήσεις κατάθεσης εγγράφων (FOIA), φαίνεται ότι η βιομηχανία προσπαθεί να αποφύγει την πλήρη απαγόρευση των PFAS. Η βιομηχανία σημειώνει ότι δεν ανήκουν όλα στην ίδια κατηγορία, ότι κάποια είναι πιο τοξικά και κάποια (τα φθοροπολυμερή) πιο αδρανή άρα – λέει η βιομηχανία – λιγότερα επικίνδυνα.
Δυστυχώς όμως, πρόσφατες εργασίες δείχνουν ότι και τα φθοροπολυμερή προκαλούν ανησυχία για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. Και τρόποι απορρύπανσης είτε δεν υπάρχουν είτε ενέχουν κόστος που υπολογίζεται σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ σε όλη την Ευρώπη.
Έως 84 δις ευρώ το κόστος ετησίως στα συστήματα υγείας της Ευρώπης λόγω ασθενειών από τα χημικά PFAS
Παράλληλα, οι ασθένειες που προξενούνται από την υψηλές συγκεντρώσεις PFAS εκτιμάται ότι κοστίζουν στα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας από 52 έως 84 δισ. ευρώ ετησίως. Το κόστος για τα συστήματα υγείας μπορεί μόνο να αυξηθεί, γιατί οι υπερφθοριωμένες ουσίες συσσωρεύονται όλο και περισσότερο στο περιβάλλον το νερό και την τροφική αλυσίδα. Πριν λίγους μήνες προξένησε παγκόσμιο σοκ έρευνα που ανίχνευσε PFAS στο νερό της βροχής στο Θιβέτ και στο χιόνι που πέφτει στην Ανταρκτική. Όταν απελευθερώνονται στο περιβάλλον εκατομμύρια τόνοι ουσιών που όχι μόνο δεν αποδομούνται αλλά μετακινούνται και συσσωρεύονται, είναι εύλογο ότι κάποια στιγμή θα ανιχνεύονται παντού.
«Ποιος πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνος γι’ αυτή την τόσο εκτεταμένη ρύπανση;» ρώτησαν οι δημοσιογράφοι του Forever Pollution Project τον Φιλιπ Γκρανζέν, καθηγητή περιβαλλοντικής υγείας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, που καταπιάνεται δεκαετίες με τις υπερφθοριωμένες ενώσεις. «Αυτό είναι ένα ερώτημα για τους νομικούς», απάντησε ο Γκρανζέν. «Πάντως, επί δεκαετίες, περίπου ως το 2000, κάποιοι παραγωγοί κρατούσαν μυστικά όσα ήξεραν για την τοξικότητα των PFAS και την διασπορά τους στο περιβάλλον. Τώρα, η 3Μ (από τους πρώτους και μεγαλύτερους παραγωγούς PFAS) αποφάσισε να σταματήσει την παραγωγή το 2025», προσέθεσε.
Το Forever Pollution Project (στα ελληνικά: Αιώνια Ρύπανση) αναπτύχθηκε αρχικά από τις εφημερίδες Le Monde (Γαλλία) Süddeutsche Zeitung (Γερμανία), τους γερμανικούς τηλεοπτικούς σταθμούς NDR και WDR, τα RADAR Magazine και Le Scienze (Ιταλία), το Investigative Desk και την εφημερίδα NRC (Ολλανδία) με την οικονομική υποστήριξη του Journalismfund.eu και του Investigative Journalism for Europe (IJ4EU). Περαιτέρω έρευνα και δημοσίευση στα μέσα Knack (Βέλγιο), Denik Referendum (Τσεχία), Politiken (Δανία), YLE (Φινλανδία), Reporters United (Ελλάδα), Latvijas Radio (Λετονία), Datadista (Ισπανία), SRF (Ελβετία), Watershed Investigations και The Guardian (Ηνωμένο Βασίλειο) υπό τον συντονισμό του Arena for Journalism in Europe για τη διασυνοριακή συνεργασία.
