Απόσπασμα από το βιβλίο της Naomi Klein «Το δόγμα του σοκ»

……………………………………………………………………………………….
Αυτή υπήρξε η τελευταία ανάμειξη του Φρίντμαν στο δημόσιο βίο. Προτού συμπληρωθεί ένας χρόνος από τη δημοσίευση του άρθρου του, στις 16 Νοεμβρίου 2006, πέθανε σε ηλικία ενενήντα τεσσάρων ετών. Η προώθηση της ιδιωτικοποίησης του σχολικού συστήματος μιας μεσαίου μεγέθους πόλης των ΗΠΑ μοιάζει ίσως με μια ταπεινή ενασχόληση για τον άνθρωπο που εξυμνήθηκε ως ο οικονομολόγος που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, ανάμεσα στους μαθητές του οποίου συγκαταλέγονται αρκετοί Πρόεδροι των ΗΠΑ, πρωθυπουργοί της Βρετανίας, Ρώσοι ολιγάρχες, υπουργοί Οικονομικών της Πολωνίας, δικτάτορες σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, γενικοί γραμματείς του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, αξιωματούχοι του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και οι τελευταίοι τρεις επικεφαλής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (Federal Reserve). Ωστόσο η αποφασιστικότητά του να εκμεταλλευτεί την κρίση στη Νέα Ορλεάνη για να προωθήσει μια φονταμενταλιστική εκδοχή του καπιταλισμού ήταν ένας αλλόκοτα αρμόζων αποχαιρετισμός από αυτό τον ανεξάντλητα ενεργητικό καθηγητή που το ανάστημά του δεν ξεπερνούσε το ενάμισι μέτρο και στην ακμή της ηλικίας του είχε περιγράψει τον εαυτό του ως έναν «παλαιών αρχών ιεροκύρηκα που εκφωνεί το κυριακάτικο κήρυγμα».

Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες ο Φρίντμαν και οι παντοδύναμοι οπαδοί του τελειοποιούσαν αυτήν ακριβώς τη στρατηγική:
την αναμονή κάποιας μείζονος κρίσης προκειμένου να εκποιήσουν τμήματα της δημόσιας σφαίρας σε ιδιώτες ενόσω οι πολίτες ήταν ακόμα ζαλισμένοι από το σοκ και να μονιμοποιήσουν στη συνέχεια τις «μεταρρυθμίσεις».

Σε ένα από τα πιο σημαντικά δοκίμιά του ο Φρίντμαν διατύπωσε τη συνταγή που συνιστά τον πυρήνα της τακτικής του σημερινού καπιταλισμού και την οποία αποκαλώ «δόγμα του σοκ». Επισήμανε ότι «μόνο μια κρίση – είτε είναι είτε απλώς εκλαμβάνεται ως πραγματική – οδηγεί σε πραγματικές αλλαγές. Όταν ξεσπάει μια κρίση, οι δράσεις που αναπτύσσονται εξαρτώνται από τις περιρρέουσες ιδέες. Πιστεύω ότι αυτή πρέπει να είναι η βασική λειτουργία μας: να αναπτύσσουμε εναλλακτικές πολιτικές που θα αντικαταστήσουν τις υπάρχουσες, να τις διατηρούμε ζωντανές και διαθέσιμες, έως ότου το πολιτικά αδύνατον καταστεί πολιτικά αναπόφευκτο». Μερικοί άνθρωποι συσσωρεύουν κονσέρβες και νερό ώστε να είναι προετοιμασμένοι για μια πιθανή μείζονα καταστροφή. Οι οπαδοί του Φρίντμαν συσσωρεύουν ιδέες οι οποίες προωθούν τις ελεύθερες αγορές. Διότι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγου ήταν πεπεισμένος ότι, όταν ξεσπάει μια κρίση, αποτελεί ζήτημα καθοριστικής σημασίας η ακαριαία δράση, η γρήγορη και αμετάκλητη επιβολή αλλαγών, πριν η συγκλονισμένη κοινωνία διολισθήσει πάλι στην «τυραννία του στάτους κβο». Εκτιμούσε ότι «μια καινούρια κυβέρνηση έχει στη διάθεσή της έξι με εννέα μήνες για να επιβάλει μείζονες αλλαγές. Αν δεν αδράξει την ευκαιρία για να δράσει αποφασιστικά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, δε θα της προσφερθεί ξανά παρόμοια ευκαιρία». Μια παραλλαγή της υπόδειξης του Μακιαβέλι ότι τα πλήγματα πρέπει να επιφέρονται «όλα μαζί», στρατηγική αυτή υπήρξε το μακροβιότερο κληροδότημα του Φρίντμαν.

Ο Φρίντμαν πρωτοέμαθε πώς να εκμεταλλεύεται ένα μεγάλης κλίμακας σοκ ή μια κρίση στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν έδρασε ως σύμβουλος του Χιλιανού δικτάτορα στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ. Οι Χιλιανοί βρέθηκαν σε κατάσταση σοκ μετά το βίαιο πραξικόπημα του Πινοτσέτ, ενώ η χώρα είχε δεχτεί βαθύτατο πλήγμα από τον υπερπληθωρισμό. Ο Φρίντμαν συμβούλεψε τον Πινοτσέτ να προχωρήσει σε έναν καταιγιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας: μείωση φόρων, ελεύθερο εμπόριο, ιδιωτικοποίηση των κοινωφελών υπηρεσιών, περιστολή των κοινωνικών δαπανών και απορρύθμιση. Τελικά, οι Χιλιανοί είδαν ακόμα και τα δημόσια σχολεία τους να αντικαθίστανται από χρηματοδοτούμενα με κουπόνια ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ήταν η πιο ακραία καπιταλιστική μεταμόρφωση που επιχειρήθηκε ποτέ και έγινε γνωστή ως «η επανάσταση της Σχολής του Σικάγου», καθώς πολλοί από τους οικονομολόγους του Πινοσέτ είχαν υπάρξει φοιτητές του Φρίντμαν στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Ο Φρίντμαν πρόβλεψε ότι η ταχύτητα, το εύρος και η αιφνιδιαστική επιβολή των οικονομικών αλλαγών θα προκαλούσαν στον πληθυσμό ψυχολογικές αντιδράσεις οι οποίες «θα διευκόλυναν την προσαρμογή». Επινόησε δε την ακόλουθη φράση για αυτή την οδυνηρή τακτική: οικονομική «θεραπεία-σοκ». Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, όποτε οι κυβερνήσεις επέβαλαν σαρωτικά προγράμματα προώθησης της ελεύθερης αγοράς, η θεραπεία-σοκ (ή αγωγή-σοκ) ήταν η μέθοδος που επέλεγαν.
Απιπλεόν, ο Πινοτσέτ διευκόλυνε τη μετάβαση αυτή με τις δικές του θεραπείες-σοκ, οι οποίες πραγματοποιούνταν στα κελιά βασανισμού του καθεστώτος, όπου εφαρμόζονταν πάνω στα σφαδάζοντα σώματα όσων θεωρούνταν πιθανά εμπόδια στον καπιταλιστικό μετασχηματισμό. Πολλοί στη Λατινική Αμερική διέκριναν μια άμεση σχέση ανάμεσα στα οικονομικά σοκ που οδήγησαν στην ανέχεια εκατομμύρια ανθρώπους και στην επιδημία των βασανιστηρίων με τα οποία τιμωρούνταν εκατοντάδες χιλιάδες άτομα τα οποία πίστευαν σε μια διαφορετική κοινωνία. Όπως έχει γράψει ο Ουρουγουανός συγγραφές Εδουάρδο Γκαλεάνο: «Υπάρχει άλλος τρόπος να διατηρηθεί μια τέτοια ανισότητα εκτός από τις συσπάσεις των ηλεκτροσόκ;»
Ακριβώς τριάντα χρόνια μετά την πρόκληση αυτών των τριών διακριτών μορφών σοκ στη Χιλή, η συνταγή εφαρμόστηκε πάλι με πολύ μεγαλύτερη βιαιότητα, στο Ιράκ. Στην αρχή ήρθε ο πόλεμος, ο οποίος, σύμφωνα με τους δημιουργούς του στρατιωτικού δόγματος «Σοκ και Δέος», αποσκοπούσε στο «να ελέγξει τη βούληση, την αντίληψη και την κατανόηση του αντιπάλου και, κυριολεκτικά, να τον καταστήσει ανίκανο να δράσει ή να αντιδράσει». Επακολούθησε μια ριζοσπαστική οικονομική θεραπεία-σοκ, η οποία επιβλήθηκε από τον εκπρόσωπο των ΗΠΑ Λιούις Πολ Μπρέμερ ενόσω η χώρα ήταν ακόμα παραδομένη στις φλόγες: μαζικές ιδιωτικοποιήσεις, καθολική επιβολή του ελεύθερου εμπορίου, ενιαίος φορολογικός συντελεστής 15%, δραματική μείωση του ρόλου του κράτους.
Ο μεταβατικός υπουργός Εμπορίου του Ιράκ Αλί Αμπντούλ-Αμίρ Αλάουι είχε πει ότι οι συμπατριώτες του «έχουν αηδιάσει και κουραστεί να είναι πειραματόζωα. Το σύστημα έχει ήδη δεχτεί πολλά σοκ, άρα δε χρειαζόμαστε αυτή τη θεραπεία-σοκ στην οικονομία». Όταν όμως οι Ιρακινοί αντιστέκονταν, συλλαμβάνονταν και οδηγούνταν σε φυλακές όπου το σώμα και το μυαλό τους υποβάλλονταν σε επιπλέον σοκ – αυτή τη φορά όχι με τη μεταφορική έννοια της λέξης.
……………………………………………………………………………………………………………