Όπως σημειώνει ο John J. Mearsheimer, το έναυσμα ήταν η «πορτοκαλί επανάσταση» το 2004 στην Ουκρανία. Ήδη, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, οι Ρώσοι ηγέτες έχουν αντιταχθεί σθεναρά στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ και μάλιστα τα τελευταία χρόνια, έχουν ξεκαθαρίσει ότι δεν θα παραμείνουν αδιάφοροι, αφότου ο στρατηγικά σημαντικός γείτονάς τους μετατράπηκε σε ένα δυτικό προπύργιο.
Για τον Πούτιν, η παράνομη ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου και φιλορώσου προέδρου της Ουκρανίας -την οποία δικαίως χαρακτήρισε «πραξικόπημα»- ήταν η αφορμή. Απάντησε καταλαμβάνοντας την Κριμαία, μια νησίδα που φοβόταν ότι θα φιλοξενούσε ναυτική βάση του ΝΑΤΟ. Και προσπάθησε να αποσταθεροποιήσει την Ουκρανία μέχρι να εγκαταλείψει τις προσπάθειές της για να ενταχθεί στη Δύση.
Η ευθύνη ΗΠΑ και Ε.Ε για την κρίση
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι Ευρωπαίοι σύμμαχοί τους μοιράζονται το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για την κρίση. Η βασική πηγή του προβλήματος είναι η διεύρυνση του ΝΑΤΟ, το κεντρικό στοιχείο μιας ευρύτερης στρατηγικής για την απόσπαση της Ουκρανίας από την τροχιά της Ρωσίας και την ενσωμάτωσή της στη Δύση.
Η αντίδραση του Πούτιν δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη. Άλλωστε, η Δύση είχε μπει στη «πίσω αυλή» της Ρωσίας και απειλούσε τον πυρήνα της. Η ανατροπή του Ουκρανού προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς τον Φεβρουάριο του 2014 παρείχε απλώς ένα προκείμενο για την απόφαση του Πούτιν να διατάξει τις ρωσικές δυνάμεις να καταλάβουν μέρος της Ουκρανίας.
Καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος είχε φτάσει στο τέλος του, οι Σοβιετικοί ηγέτες προτίμησαν οι αμερικανικές δυνάμεις να παραμείνουν στην Ευρώπη και το ΝΑΤΟ να μείνει ανέπαφο. Μια συμφωνία που πίστευαν ότι θα κρατούσε ειρηνική την επανενωμένη Γερμανία. Αλλά αυτοί και οι Ρώσοι που τους διαδέχτηκαν δεν ήθελαν να μεγαλώσει το ΝΑΤΟ και υπέθεσαν ότι οι δυτικοί διπλωμάτες κατανοούσαν τις ανησυχίες τους.
Η κυβέρνηση Κλίντον σκέφτηκε διαφορετικά και στα μέσα της δεκαετίας του 1990 άρχισε να πιέζει για επέκταση του ΝΑΤΟ. Οι ελίτ στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη φάνηκε ότι είχαν τυφλωθεί. Έτειναν να πιστεύουν ότι η λογική του ρεαλισμού έχει μικρή σημασία στον 21ο αιώνα και ότι η Ευρώπη μπορεί να διατηρηθεί ολόκληρη και ελεύθερη βάσει τέτοιων φιλελεύθερων αρχών όπως το κράτος δικαίου, η αλληλεξάρτηση στην οικονομία και η δημοκρατία.
Ο πρώτος γύρος διεύρυνσης πραγματοποιήθηκε το 1999 και έφερε την Τσεχική Δημοκρατία, την Ουγγαρία και την Πολωνία. Ο δεύτερος συνέβη το 2004. Περιελάμβανε τη Βουλγαρία, την Εσθονία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Ρουμανία, τη Σλοβακία και τη Σλοβενία.
Οι ανησυχίες της Μόσχας
Η Μόσχα παραπονέθηκε έντονα από την αρχή. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας βομβαρδισμού του ΝΑΤΟ το 1995 κατά των Σερβοβόσνιων, για παράδειγμα, ο Ρώσος Πρόεδρος Μπόρις Γέλτσιν είπε: «Αυτό είναι το πρώτο σημάδι του τι θα μπορούσε να συμβεί όταν το ΝΑΤΟ φτάσει ακριβώς στα σύνορα της Ρωσικής Ομοσπονδίας… Ο πόλεμος θα μπορούσε να ξεσπάσει σε ολόκληρη την Ευρώπη». Αλλά οι Ρώσοι ήταν πολύ αδύναμοι εκείνη την εποχή για να «εκτροχιάσουν» την κίνηση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά – η οποία, εν πάση περιπτώσει, δεν φαινόταν τόσο απειλητική, αφού κανένα από τα νέα μέλη δεν μοιραζόταν σύνορα με τη Ρωσία, εκτός από τις μικρές χώρες της Βαλτικής.
Αλλά αυτό το μεγάλο σχέδιο στράβωσε στην Ουκρανία. Η κρίση εκεί δείχνει ότι η real politik παραμένει σχετική και τα κράτη που την αγνοούν, το κάνουν με κίνδυνο. Οι ηγέτες των ΗΠΑ και της Ευρώπης υπέπεσαν σε γκάφες στην προσπάθειά τους να μετατρέψουν την Ουκρανία σε δυτικό προπύργιο στα σύνορα της Ρωσίας. Τώρα που αποκαλύφθηκαν οι συνέπειες, θα ήταν ακόμη μεγαλύτερο λάθος να συνεχιστεί αυτή η λανθασμένη πολιτική, τόνιζε ήδη από το 2015 ο John J. Mearsheimer.
Τότε, το ΝΑΤΟ άρχισε να κοιτάζει πιο ανατολικά. Στη σύνοδο κορυφής του Απριλίου το 2008 στο Βουκουρέστι, η συμμαχία εξέτασε την αποδοχή της Γεωργίας και της Ουκρανίας.
Η κυβέρνηση του Τζορτζ Μπους το υποστήριξε, αλλά η Γαλλία και η Γερμανία αντιτάχθηκαν στην κίνηση φοβούμενοι ότι θα εναντιωνόταν η Ρωσία. Στο τέλος, τα μέλη του ΝΑΤΟ κατέληξαν σε έναν συμβιβασμό…
Η ΕΕ, επίσης, άρχισε να βαδίζει προς τα ανατολικά. Τον Μάιο του 2008, παρουσίασε την πρωτοβουλία της για την Ανατολική Εταιρική Σχέση, ένα πρόγραμμα για την προώθηση της ευημερίας σε χώρες όπως η Ουκρανία και την ενσωμάτωσή τους στην οικονομία της ΕΕ. Η Συμμαχία δεν ξεκίνησε την επίσημη διαδικασία που οδηγεί στην ένταξη, αλλά εξέδωσε μια δήλωση υποστηρίζοντας τις φιλοδοξίες της Γεωργίας και της Ουκρανίας και δηλώνοντας ευθαρσώς: «Αυτές οι χώρες θα γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ».
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Ρώσοι ηγέτες θεωρούν το σχέδιο ως εχθρικό προς τα συμφέροντα της χώρας τους. Και ήδη από τότε ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ κατηγορούσε την Ε.Ε.
Ο Πούτιν το είχε πει
Μπορεί η Συμμαχία να μην ξεκίνησε την επίσημη διαδικασία που οδηγεί στην ένταξη, η Μόσχα, ωστόσο, δεν είδε το αποτέλεσμα ως συμβιβαστική λύση. Ο Αλεξάντερ Γκρούσκο, τότε υφυπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, είπε: «Η ένταξη της Γεωργίας και της Ουκρανίας στη συμμαχία είναι ένα τεράστιο στρατηγικό λάθος που θα είχε σοβαρότερες συνέπειες για την πανευρωπαϊκή ασφάλεια». Ο Πούτιν υποστήριξε ότι η αποδοχή αυτών των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ θα αντιπροσώπευε μια «άμεση απειλή» για τη Ρωσία.
Μια ρωσική εφημερίδα ανέφερε ότι ο Πούτιν, ενώ μιλούσε με τον Μπους, άφησε να εννοηθεί σαφώς ότι «εάν η Ουκρανία γινόταν αποδεκτή στο ΝΑΤΟ, θα έπαυε να υπάρχει».
Η εισβολή της Ρωσίας στη Γεωργία τον Αύγουστο του 2008 θα έπρεπε να είχε διαλύσει κάθε αμφιβολία σχετικά με την αποφασιστικότητα του Πούτιν να εμποδίσει τη Γεωργία και την Ουκρανία να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ. Ο Πρόεδρος της Γεωργίας Μιχαήλ Σαακασβίλι, ο οποίος ήταν βαθιά αφοσιωμένος στην ένταξη της χώρας του στο ΝΑΤΟ, είχε αποφασίσει το καλοκαίρι του 2008 να ενσωματώσει εκ νέου δύο αυτονομιστικές περιοχές, την Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία. Αλλά ο Πούτιν προσπάθησε να κρατήσει τη Γεωργία αδύναμη και διχασμένη – και εκτός ΝΑΤΟ.
Αφού ξέσπασαν συμπλοκές μεταξύ της γεωργιανής κυβέρνησης και των αυτονομιστών της Νότιας Οσετίας, οι ρωσικές δυνάμεις πήραν τον έλεγχο της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας. Ωστόσο, παρά τη σαφή αυτή προειδοποίηση, το ΝΑΤΟ δεν εγκατέλειψε ποτέ δημόσια τον στόχο του να φέρει τη Γεωργία και την Ουκρανία στη συμμαχία. Και η επέκταση του ΝΑΤΟ συνέχισε με την Αλβανία και την Κροατία να γίνονται μέλη το 2009.
Η ανησυχία των Ρώσων
Όταν οι Ρώσοι ηγέτες εξετάζουν τα βήματα της Δύσης στην Ουκρανία, ανησυχούν ότι η χώρα τους μπορεί να είναι η επόμενη. Και τέτοιοι φόβοι δεν είναι σχεδόν αβάσιμοι. Τον Σεπτέμβριο του 2013, ο Γκέρσμαν έγραψε στην Washington Post: «Η επιλογή της Ουκρανίας να ενταχθεί στην Ευρώπη θα επιταχύνει την κατάρρευση της ιδεολογίας του ρωσικού ιμπεριαλισμού που εκπροσωπεί ο Πούτιν».
Ολόκληρη η ενδιαφέρουσα ομιλία του John J. Mearsheimer στο video.