Τι δομή ήταν αυτή και πώς φιλοξενούσε Γερμανό υπήκοο; Μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο επαλήθευσε την είδηση, με ημερομηνία 12.2.2004: «Ενας 15χρονος Γερμανός σκότωσε πυροβολώντας τον στο κεφάλι τον 63χρονο επίσης Γερμανό που τον φιλοξενούσε». Υστερα από μερικά τηλεφωνήματα, ήρθαν στο φως κι άλλες πληροφορίες, που αρχικά έμοιαζαν απίστευτες: Στην Ελλάδα λειτουργούν εδώ και δεκαετίες δομές φιλοξενίας ανήλικων Γερμανών που είτε έχουν παραβατική συμπεριφορά είτε προέρχονται από «προβληματικές» οικογένειες. Ενα τέτοιο είδος «δομής» ήταν κι αυτό στα Δουνέικα.
Αυτή ήταν η αφορμή για να ξεκινήσει μια έρευνα που ολοκληρώθηκε πριν από λίγες εβδομάδες και προβλήθηκε στις 18.7.2021 στην εκπομπή Weltspiegel της Γερμανικής Δημόσιας Τηλεόρασης (ARD). Τα ερωτήματα ήταν πολλά: Τι δομές είναι αυτές; Υπό ποιο καθεστώς λειτουργούν; Σύμφωνα με ποια νομοθεσία γίνεται η τοποθέτηση των ανηλίκων; Ποιος ελέγχει και ποιος είναι υπεύθυνος σε περίπτωση που συμβεί κάτι;
Η Αθανασία Συκιώτου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νομικής Σχολής στο ΔΠΘ, προχώρησε το νήμα της αναζήτησης λίγο παρακάτω.
Ως συντονίστρια στο Εργαστήριο Εγκληματολογικών Επιστημών, είχε επισκεφθεί στο παρελθόν μια τέτοια δομή στο χωριό Κοίλα του Εβρου. «Εκείνη την εποχή είχε δημοσιευθεί ένα σχετικό ρεπορτάζ στον ελληνικό Τύπο κι επειδή η δομή βρισκόταν κοντά στο Δημοκρίτειο αποφασίσαμε να ερευνήσουμε το θέμα. Μαζί με 12 φοιτήτριες και φοιτητές προσπαθήσαμε να πάρουμε άδεια για να μπούμε στη δομή.
Στην αρχή δεν μας δέχτηκαν, αλλά με διάφορα προσχήματα τα καταφέραμε. Ηταν Νοέμβριος του 2009, μέχρι το 2007 χρειαζόσουν τζιπ για να φτάσεις εκεί, ενώ δεν υπήρχε τηλέφωνο και το χωριό αποκλειόταν τον χειμώνα από τα χιόνια. Βρήκαμε τρία αγόρια, έναν 11χρονο, έναν 15χρονο κι έναν 18χρονο», διηγείται η κ. Συκιώτου. «Οι συνθήκες ήταν απαράδεκτες.
Υπήρχαν υγρασίες στους τοίχους και τα παιδιά τις είχαν καλύψει με σεντόνια. Καταλαβαίναμε ότι επικρατούσε φόβος κι όταν κάποια στιγμή απομακρύνθηκε ο ένας φροντιστής, το μεγαλύτερο παιδί μάς είπε πως θέλει να γυρίσει στη Γερμανία. Τα παιδιά ζούσαν σε απόλυτη απομόνωση. Επίσης, απασχολούνταν σε διάφορες δουλειές στην περιοχή».
Η καθηγήτρια του ΔΠΘ «κίνησε γη και ουρανό». Μετέφερε όσα είδε στις κοινωνικές υπηρεσίες της περιοχής. «Δεν ενδιαφέρθηκαν». Απευθύνθηκε στον τότε δήμαρχο Φερών. Της απάντησαν ότι «τα παιδιά δεν έχουν δημιουργήσει ποτέ πρόβλημα και ότι καμιά φορά βοηθούν στην αποκομιδή των σκουπιδιών».
Υστερα έκανε αναφορά «στον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Αλεξανδρούπολης, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, αλλά και επερώτηση στη Βουλή μέσω βουλευτή της τότε αντιπολίτευσης», καθώς έμαθε πως τέτοιες δομές υπήρχαν στη Θάσο, στη Χαλκιδική, στην Ιτέα και αλλού, χωρίς άδεια λειτουργίας. «Είχαμε λάβει και απάντηση από το ελληνικό ΥΠΕΞ, ότι δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των δύο χωρών για αυτές τις δομές». Οι προσπάθειές της έμειναν άκαρπες. «Ολες οι κυβερνήσεις που πέρασαν από τότε δεν έκαναν τίποτα. Από την πλευρά μου, το θεώρησα προσωπική αποτυχία ότι δεν μπόρεσα τελικά να κάνω κάτι για αυτά τα παιδιά».
Στις 31.5.2021 στείλαμε κι εμείς αρχικά αίτημα στον Δήμο Αλεξανδρούπολης καθώς, σύμφωνα με πληροφορίες, είχε γίνει έλεγχος στη συγκεκριμένη δομή στα Κοίλα. Η απάντηση ήρθε στις 11.6.2021: «…αναφορικά με τη λειτουργία της δομής φιλοξενίας εφήβων, που ανήκει στον γερμανικό φορέα Sozialpädagogische Projekte Leimen, σας ενημερώνουμε τα εξής. Η εταιρεία ξεκίνησε να δραστηριοποιείται το 1988 στην Κοτρωνιά Εβρου και από το 1991 στη σημερινή τοποθεσία του οικισμού των Κοίλων. Η δομή λειτουργούσε χωρίς αδειοδότηση σχετική με τη φιλοξενία ανηλίκων».
Οπως αποδεικνύεται από την επιστολή, κατόπιν εισαγγελικής εντολής, η κοινωνική σύμβουλος της Διεύθυνσης Υγείας της ΠΕ Εβρου διενήργησε αυτοψία και υπέδειξε στις 15.5.2019 στην ήδη λειτουργούσα δομή, που ήδη φιλοξενούσε ανηλίκους, να αιτηθεί χορήγηση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας. Κατόπιν «εκτενούς νομικής έρευνας και πολύμηνης επικοινωνίας με τους αρμόδιους φορείς», όπως γράφει η επιστολή, ο δήμος διαπίστωσε νομικά κενά και κατέφυγε σε μια εγκύκλιο του 1971 που προβλέπει μια εντελώς τυπική διαδικασία.
Ετσι, τη δομή επισκέφθηκε στις 11.2.2021 η δημοτική Επιτροπή Καταλληλότητας Κτιρίων. «…Κατά την αυτοψία η επιτροπή έκανε διαπιστώσεις, παρατηρήσεις και συστάσεις που αφορούν την υγιεινή, τη συντήρηση και τη βελτίωση των χώρων, μετά την ολοκλήρωση των οποίων θα επανελεγχθεί, προκειμένου […] να χορηγηθεί άδεια ίδρυσης και λειτουργίας». Η απάντηση κατέληγε ότι υπάρχουν άλλες δύο δομές φιλοξενίας εφήβων από τη Γερμανία στον δήμο, η Step Up που αδειοδοτήθηκε μ’ αυτή την τυπική διαδικασία και η Παιδί Και Ζωή που έχει κάνει αίτηση ίδρυσης και λειτουργίας, αλλά δεν την έχει λάβει ακόμα.
Το επόμενο ερώτημα που προέκυψε ήταν τι προβλέπεται για τη φιλοξενία ανηλίκων από χώρες της Ε.Ε. Στο σάιτ της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Δικαιοσύνης υπάρχουν αναλυτικές οδηγίες, καθώς στη Γερμανία υφίστανται προγράμματα που ονομάζονται «Auslandmaßnahmen» (Μέτρα εξωτερικού), σύμφωνα με τα οποία ανήλικοι που βγαίνουν εκτός συστήματος στέλνονται σε άλλες χώρες, σε δομές ή σε αναδόχους, προκειμένου να αλλάξουν περιβάλλον και να επανενταχθούν.
Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, γίνεται αναφορά στο άρθρο 56 του Ευρωπαϊκού Κανονισμού 2021/2003 που ορίζει ότι για να γίνει τοποθέτηση ανηλίκου από ένα κράτος-μέλος σε ένα άλλο θα πρέπει να υπάρχει η έγκριση του κράτους που υποδέχεται και να τηρούνται οι νόμοι που ισχύουν για τις εγχώριες δομές ή τους ανάδοχους. Επίσης, στην ίδια σελίδα υπάρχει μεταφρασμένος στα γερμανικά ο ελληνικός νόμος 4478/2017, σύμφωνα με τον οποίο το κράτος-μέλος που επιθυμεί να τοποθετήσει ανήλικο στην Ελλάδα θα πρέπει να στείλει αίτημα στην ελληνική κεντρική αρχή (Τμήμα Διεθνούς Δικαστικής Συνεργασίας του υπουργείου Δικαιοσύνης) που είναι η αρμόδια για την εφαρμογή του κανονισμού και το αίτημα να εγκριθεί από τον εισαγγελέα Ανηλίκων Αθηνών, κατόπιν έρευνας του αρμόδιου επιμελητή ανηλίκων.
Σε ερώτημα που αποστείλαμε στο Τμήμα Διεθνούς Δικαστικής Συνεργασίας στις 14.6.2021, λάβαμε την απάντηση ότι από τον Ιανουάριο του 2018 έχουν υποβληθεί 17 αιτήματα από τη Γερμανία. «Απαντα τα υποβληθέντα αιτήματα για την τοποθέτηση ανηλίκων (ως επί το πλείστον παραβατικών) είτε επεστράφησαν ανεκτέλεστα στην ξένη αρχή έκδοσης είτε διαβιβάστηκαν στον αρμόδιο εισαγγελέα Ανηλίκων Αθηνών για την ενημέρωσή του και τις δέουσες ενέργειες […]. Μέχρι τούδε, κανένα από τα υποβληθέντα αιτήματα δεν έλαβε την έγκριση του αρμόδιου εισαγγελέα, εξαιρουμένου ενός μόνο για τοποθέτηση ανηλίκου σε δομή φιλοξενίας στο Ηράκλειο Κρήτης στις 4.1.2021. Σημειώνεται, τέλος, ότι ο κανονισμός 2021/2003 και δη το άρθρο 56 […] δεν βρίσκει εφαρμογή στα μέτρα που λαμβάνονται ως αποτέλεσμα ποινικών αδικημάτων που διαπράχθηκαν από παιδιά (άρ. 1 παρ. 2 περ. ζ του κανονισμού τούτου)».
Οι πληροφορίες υπήρχαν, έπρεπε πλέον να εξακριβωθεί αν πράγματι συνεχίζουν να υφίστανται δομές στον Εβρο και αν φιλοξενούν παιδιά. Στη Μάκρη, στα Δίκελα, στη Δραγάνα, στη Χιλή, όπου κι αν ρωτήσαμε, οι κάτοικοι ήταν πρόθυμοι να απαντήσουν αμέσως: «Α, ναι, τα Γερμανάκια. Ναι, ναι, εδώ μένουν. Ησυχα παιδάκια, δεν ξέρουμε τι προβλήματα έχουν στις οικογένειές τους. Βέβαια, τα βλέπουμε. Οχι, δεν είναι με τους γονείς τους».
Ο Δ.Ν., ένας από τους δύο κατοίκους των Κοίλων τον οποίο συναντήσαμε τυχαία στις Φέρες, ήταν πολύ κατατοπιστικός: «Η δομή υπάρχει πολλά χρόνια. Εχουν ψυχολόγους, κάνουν μαθήματα. Τα βλέπω τα παιδιά, καμιά φορά έρχονται και σε μένα να βοηθήσουν ή πηγαίνουν στην Αλεξανδρούπολη, σε ένα συνεργείο αυτοκινήτων. Δεν είναι μεγάλη βοήθεια, αλλά έρχονται για να περνούν την ώρα τους. Μου κάνουν κι εμένα παρέα. Πηγαίνουν και στους ψαράδες στο ποτάμι, απ’ όσο ξέρω».
Επικοινωνήσαμε επανειλημμένα με τον αντιπεριφερειάρχη της ΠΕ Εβρου, Δημήτρη Πέτροβιτς, ο οποίος αρχικά δήλωσε άγνοια, ενώ αργότερα είπε πως δεν είναι ευθύνη της περιφέρειας και ότι δεν μπορεί να μας βοηθήσει. Ο δήμαρχος Αλεξανδρούπολης, κ. Ζαμπούκης, δεν θέλησε να δώσει συνέντευξη, με την αιτιολογία ότι λάβαμε γραπτή απάντηση και αυτή αρκεί.
Οι πόρτες στον Εβρο τις ημέρες που ήμασταν εκεί παρέμειναν κλειστές. Οχι, όμως, και η πόρτα της δομής στα Κοίλα. Φτάσαμε στο εγκαταλελειμμένο χωριό με αγωνία για το τι ακριβώς θα συναντήσουμε. Ο δρόμος μάς είχε φανεί ατελείωτος και είχαμε τη διαρκή απορία πώς γίνεται να υπάρχει δομή με στόχο την επανένταξη σε ένα τόσο απομακρυσμένο μέρος, όπου δεν κυκλοφορεί ψυχή. Στο τέλος του επαρχιακού δρόμου, τέρμα Θεού, βρήκαμε 3-4 σπιτάκια. Υστερα από μια σύντομη κουβέντα με έναν κύριο, που συστήθηκε ως παιδαγωγός, και αφού δείξαμε τις δημοσιογραφικές μας ταυτότητες, μπήκαμε στον χώρο της αυλής.
Τρεις έφηβοι περιφέρονταν στον εξωτερικό χώρο. Η συνέντευξη με τον κύριο Νίκο, όπως τον έλεγαν, έγινε on camera, με την έγκρισή του. «Τα παιδιά τα στέλνει το γερμανικό Jugendamt (υπηρεσία πρόνοιας ανηλίκων). Εκείνοι αποφασίζουν ποια και πόσα παιδιά και πού θα πάνε. Γιατί, όπως είπατε κι εσείς, δεν είμαστε η μοναδική δομή, υπάρχουν κι άλλες.
Η εταιρεία είναι στη Γερμανία, το Jugendamt τηλεφωνεί στην εταιρεία και λέει έχω ένα παιδί και αποφασίζουν να το στείλουν εδώ. Ετοιμάζουν όλα τα χαρτιά, τις άδειες και το φέρνουν. Πρόκειται για παιδιά 13-17 ετών, με οικογενειακά προβλήματα ή παιδιά που λόγω αυτών των προβλημάτων έχουν κάνει κάποια παραπτώματα. Το πρωί κάνουν μαθήματα μαζί μου και με την άλλη υπεύθυνη και μετά τα απασχολούμε σε δημιουργικές δουλειές. Για παράδειγμα, να καθαρίσουν την εκκλησία ή εδώ σε διάφορες οικοδομικές εργασίες, για να μάθουν κάτι και να ξυπνήσουμε το ενδιαφέρον τους για κάποια επαγγέλματα. Τα πλακάκια στη βεράντα τα έχουμε τοποθετήσει μαζί με τα παιδιά».
Στο ερώτημα αν έχουν άδεια λειτουργίας, άρχισε να δημιουργείται εκνευρισμός: «Ποιος σας το είπε; Ο δήμος είναι υπεύθυνος για την άδεια. Το γεγονός ότι ρίχνει την ευθύνη δεξιά κι αριστερά είναι δικό του πρόβλημα, όχι πρόβλημα της δομής. Πώς τα μάθατε αυτά; Πήγατε στον δήμο και σας είπαν ότι υπάρχει μια δομή χωρίς άδεια; Ναι, έχουμε έγκριση για να έρθουν τα παιδιά εδώ». Πώς γίνεται να έρχονται τα παιδιά όταν η δομή δεν έχει άδεια; «Αυτό δεν το ξέρω. Καλύτερα να ρωτήσετε στη Γερμανία». Οταν οι ερωτήσεις έγιναν λίγο πιο πιεστικές, μας ζητήθηκε να αποχωρήσουμε.
Ερωτήματα στείλαμε και στην εταιρεία που έχει τη δομή στις 22.6.2021 και λάβαμε απάντηση στις 28.6.2021. Σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη της, Claus-Dieter Coccius, έχουν κάνει προσπάθειες, ήδη από την αρχή της δραστηριοποίησής τους, να δοθεί άδεια, αλλά αυτό δεν ήταν εφικτό αφού στην Ελλάδα δεν υφίσταται η δυνατότητα ίδρυσης μιας τέτοιας δομής! Μέσα στις επόμενες μέρες, ωστόσο, υπολόγιζε ότι θα βρεθεί λύση, καθώς έχουν κάνει τις απαραίτητες ενέργειες.
Πάντως, μέχρι πριν από λίγους μήνες στο σάιτ της εταιρείας έγραφαν ότι έχουν την έγκριση του γερμανικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, που ισοδυναμεί με άδεια λειτουργίας! Σχετικά με τη διαδικασία που απαιτείται προκειμένου να τοποθετηθούν παιδιά στην Ελλάδα, ο κ. Coccius ισχυρίζεται ότι εδώ και έναν χρόνο οι απαντήσεις είναι αρνητικές και ότι θα κάνουν ένσταση, αλλά έχουν δηλώσει τα παιδιά στην αστυνομία! Με ποιον τρόπο δηλώνει κανείς έναν ασυνόδευτο ανήλικο Γερμανό, ο οποίος διαμένει σε δομή που τυπικά δεν υφίσταται, στην αστυνομία;
Σε ό,τι αφορά τον έλεγχο της δομής, απαντά ότι την επισκέπτονται ο ίδιος, ειδικοί ψυχοθεραπευτές, αλλά και οι υπεύθυνοι του Jugendamt. Δηλαδή, αν ισχύει αυτό, μια γερμανική υπηρεσία κάνει έλεγχο σε μια δομή στην Ελλάδα η οποία τουλάχιστον μέχρι και τις 28.6.2021 δεν είχε άδεια λειτουργίας.
Ο κ. Νικολαΐδης, που γνωρίζει καλά τα θέματα των δομών στην ελληνική επικράτεια, σχολιάζει: «Σύμφωνα με την υφιστάμενη νομοθεσία στη χώρα μας κάθε ανήλικος ημεδαπός ή αλλοδαπός που δεν διαβιοί με τους γονείς του βρίσκεται στην ευθύνη και υπό την προστασία των εισαγγελικών αρχών. Είναι αδιανόητο το ότι υπάρχουν δομές που φιλοξενούν ανηλίκους στη χώρα μας, που λειτουργούν κυριολεκτικά στη σκιά του νόμου και στις οποίες δεν ασκείται καμία εποπτεία από τις αρμόδιες αρχές για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών που ζουν εκεί. Είναι αδιανόητο το ότι σε μια ευνομούμενη πολιτεία μιας κυρίαρχης χώρας συνεχίζουν για δεκαετίες να ζουν παιδιά που τοποθετήθηκαν εκεί με απόφαση υπηρεσιών άλλων χωρών, σε δομές που δεν εγγράφονται σε κανένα μητρώο δομών ανηλίκων, δεν υπόκεινται σε κανέναν έλεγχο απέναντι στον ελληνικό νόμο».
Στο ερώτημα που στείλαμε στο γραφείο της υφυπουργού Πρόνοιας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Δόμνας Μιχαηλίδου στις 11.6.2021, αν γνωρίζουν την ύπαρξη αυτών των δομών, δεν ήρθε ποτέ απάντηση.
Αντίθετα, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Δικαιοσύνης, με έδρα τη Βόνη, απάντησε ότι έχουν σταλεί στην Ελλάδα 42 αιτήματα από το 2009 ώς και το 2016 και 25 αιτήματα από το 2017 ώς το 2020, αλλά ότι δεν γνωρίζουν πόσα έχουν εγκριθεί. Επισημαίνουν μάλιστα ότι «η τοποθέτηση ανηλίκου στην Ελλάδα προϋποθέτει αναγκαστικά την εκ των προτέρων έγκριση των αρμόδιων ελληνικών αρχών. Επομένως, η τοποθέτηση χωρίς αυτή την έγκριση δεν είναι νόμιμη. Οι αρμόδιες ελληνικές αρχές έχουν πάντως τη δυνατότητα να εγκρίνουν εκ των υστέρων μια τοποθέτηση ανηλίκου. Σύμφωνα με τη μέχρι τώρα εμπειρία ωστόσο, η ελληνική κεντρική αρχή απορρίπτει σε αυτές τις περιπτώσεις τα αιτήματα χωρίς περαιτέρω έλεγχο».
Τις ημέρες που μείναμε στον Εβρο, ζήτησε να επικοινωνήσει μαζί μας κι ένας κύριος που συστήθηκε ως μεσάζων. Ο Κρίστιαν Βολφ εκπροσωπεί την εταιρεία ConexX που επίσης φέρνει παιδιά στην Ελλάδα. Δεν αντιλαμβανόταν τις ερωτήσεις περί ελληνικής έγκρισης, αφού, όπως είπε: «Πρόκειται για γερμανικές δομές, με Γερμανούς παιδαγωγούς και παιδιά από τη Γερμανία». Είπε ότι εδώ και χρόνια προσπαθούν να βγάλουν άδειες, αλλά σε τοπικό επίπεδο η απάντηση είναι ότι, αφού είναι Γερμανοί, δεν υπάρχει λόγος να εμπλακούν οι Ελληνες! «Αυτό δεν σημαίνει Ευρωπαϊκή Ενωση;», μας ρώτησε. «Με ενδιαφέρει το καλό των παιδιών. Η εναλλακτική σε πολλές περιπτώσεις είναι να κλειστούν σε ψυχιατρική κλινική στη Γερμανία». Ο κ. Βολφ συνεργάζεται, μεταξύ άλλων, με τη δομή Step Up, που κατόπιν του τυπικού ελέγχου για τις κτιριακές υποδομές, έχει λάβει άδεια λειτουργίας για το ένα από τα δύο κτίρια που έχει.
Κανείς δεν γνωρίζει πόσες τέτοιες δομές λειτουργούν στην Ελλάδα, ούτε είναι εφικτό να διασταυρωθεί αυτή η πληροφορία. Είναι ΜΚΟ; Είναι απλές εταιρείες; Πόσα παιδιά από τη Γερμανία φιλοξενούνται σε αυτές ή σε διαμερίσματα και για πόσο διάστημα; Επίσης, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν τα παιδιά που βρίσκονται εδώ πράγματι ωφελούνται. Δεν υπάρχουν στοιχεία στην Ελλάδα για τις συνθήκες διαβίωσής τους.
Κατά καιρούς έχουν αποκαλυφθεί σκάνδαλα σχετικά με παρόμοια προγράμματα σε άλλες χώρες, όπως η Πορτογαλία και η Ρουμανία. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του γερμανικού Τύπου για αντίστοιχες περιπτώσεις, τα χρήματα που δαπανώνται για κάθε παιδί φτάνουν τα 5.000 ευρώ τον μήνα. Ο ευρωπαϊκός κανονισμός και ο ελληνικός νόμος, πάντως, είναι σαφείς. Και θα πρέπει να διερευνηθεί ποιος και γιατί δρα επί δεκαετίες στη «σκιά του νόμου», όταν μάλιστα πρόκειται για ανηλίκους που χρήζουν προστασίας.
■ Το παρόν κείμενο βασίζεται σε στοιχεία από ρεπορτάζ της Δημόσιας Γερμανικής Τηλεόρασης. Γράφτηκε για την «Εφ.Συν.» και οι απόψεις που εκφράζονται είναι προσωπικές. Το σχόλιο του κ. Νικολαΐδη γράφτηκε επίσης για την «Εφ.Συν.».