Γράφοντας με τις ψηφίδες της πόλης: Για μια ποίηση της αστικής εμπειρίας στα Χανιά

Γράφει η Κωνσταντίνα Γεωργαντά *

Και τα Χανιά στη θάλασσα την ανεμοδαρμένη

σα γλώσσα απλώνουνε παχειά

το κάστρο τους, περίπαιγμα, θαρρείς στην τρικυμία

και καταφρόνια τα στοιχειά.

Κ. Καρυωτάκης, «Ζουγραφιές»

Η πόλη γράφεται και γράφει την ιστορία της στους τοίχους, στα στενά της και τις πλατείες, στα αστικά χαρακώματα και σε σύγχρονους πάπυρους που όμορφα καίγονται. Ένα κάλεσμα, μια εξομολόγηση, ένα κοινωνικό σχόλιο, μια παραδοχή∙ και η πόλη, ζωντανή, στα καλύτερά της, να δίνεται απλόχερα σε εφήμερο μελάνι. Έτσι συνομιλούν, θαρρείς το «Δυνατές βροχές παίρνουνε μαζί τους / τα παλιά σου χρώματα και μένεις / γυμνή από μνήμες» της Ελένης Μαρινάκη (από τη συλλογή Περνώντας βάφεσαι μπλε, 1987) με το ‘Κλούβες Κλουβιά Κλούβια Ιδανικά’ σε τοίχο των Νεωρίων στο λιμάνι Χανίων. Το παιχνίδι με τις λέξεις δίνει ζωή στην αμνησία της αστικής ζωής και οι κάτοικοι γίνονται κοινωνοί ενός ιδιόμορφου σταυρόλεξου για δυνατούς λύτες. Μια πόλη, έγραφε ο Κέβιν Λυντς το 1960, μπορεί να παραμένει σταθερή στη γενική της διάρθρωση αλλά αλλάζει συνεχώς στα πιο λεπτομερή της στοιχεία. Κατά συνέπεια, μόνο μερικός έλεγχος μπορεί να υπάρξει στην ανάπτυξη και μορφή της, και έτσι δεν υπάρχει τελικό προϊόν παρά μόνο μια συνεχής ακολουθία από διαφορετικά στάδια.

«Η πόλη δεν είναι μόνο ένα αντικείμενο που προσλαμβάνουν (και πιθανόν απολαμβάνουν) εκατομμύρια άνθρωποι, εντελώς διαφορετικών τάξεων και χαρακτήρων, αλλά επίσης το προϊόν πολλών οικοδόμων που τροποποιούν συνεχώς τη δομή της για δικούς τους λόγους. Παρότι λοιπόν μπορεί να είναι σε γενικές γραμμές σταθερή για ένα διάστημα, οι λεπτομέρειές της μεταβάλλονται διαρκώς. Η ανάπτυξη και η μορφή της μόνο εν μέρει μπορούν να ελεγχθούν. Δεν υπάρχει τελικό αποτέλεσμα, παρά μόνο μια συνεχής διαδοχή διαφορετικών φάσεων».

Kevin Lynch, Image of the City, MIT Press, Καίμπριτζ Μασσ. 1960, σ. 2.

Η αφαιρετικότητα της ποίησης μοιάζει να αγγίζει τον τρόπο ζωής στην πόλη καθώς αντανακλά την ανάγκη για συμπύκνωση ενός κάποιου νοήματος μέσα στις πάμπολλες διάσπαρτες εικόνες που περιτριγυρίζουν τον κάτοικό της. Ζητήματα γλωσσικά, υπαρξιακά, κοινωνικά, καθημερινά, επαναστατικά, όλα ψάχνουν να δημιουργηθούν μέσα στο συνοθύλευμα ανθρώπων και πολιτισμών που πασχίζουν να επικοινωνήσουν μέσα στην πόλη. Όχι μια χοάνη, λοιπόν, αλλά ένα αποστακτήριο ποικίλων δομών γνώσης και επικοινωνίας, κοινώς, μιας ολοένα μεταλλασσόμενης κουλτούρας που συνεχώς κριτικάρεται και αυτοαξιολογείται (ή τουλάχιστον θα έπρεπε). Την ίδια στιγμή, η τέχνη του δρόμου ή τα γκράφιτι σε τοίχους της πόλης είναι μια ποίηση της αστικής εμπειρίας καθώς είναι δημιουργήματα ενεργών κατοίκων ή επισκεπτών της πόλης οι οποίοι με τον τρόπο τους επηρεάζουν την εικόνα της. «Μια πόλη», γράφει σε ένα έργο του ο Μιχαήλ Μήτρας, «δεν είναι πάντα το σημείο που δείχνει ο χάρτης».

Η ποίηση βάζει σε τάξη την εμπειρία της καθημερινότητάς μας που, αργά γοργά, γίνεται ζωή. Μια ποίηση της αστικής εμπειρίας δεν εκφράζει την μία και αληθινή πόλη αλλά την υποκειμενική πόλη μέσα από εμπειρίες και αισθήσεις έτσι όπως έχουν βιωθεί και αφομοιωθεί από τον γράφοντα ή τον πρωταγωνιστή του κειμένου.

Κι έπειτα τα χρόνια θα περάσουν

όγκοι βουνών και πέτρας θα παρεμβληθούν

θα ξεχαστούνε όλα

όπως ξεχνιέται το καθημερινό φαΐ

που μας κρατάει ορθούς.

Όλα, έξω από εκείνη τη στιγμή

που μέσα στο συνωστισμό του υπόγειου τρένου

κρατήθηκες στο μπράτσο μου.

Παρίσι, Μάης 1960

Τίτος Πατρίκιος, «Υπόγειο τρένο», Θάλασσα επαγγελίας, 1977.

«Για να υπάρχουμε έχουμε ανάγκη / όχι μόνο ψωμί», έγραφε το 1972 ο Λευτέρης Πούλιος, κι έτσι η ποίηση, όπως και «ό,τι το καλό / σ’ αυτόν τον άγριο κόσμο / [που] κινδυνεύει» (Μίλτος Σαχτούρης, «Ο συλλέκτης», 1971), μας είναι απαραίτητη. Η αστική εμπειρία είναι η εν δυνάμει μοντέρνα εμπειρία αφού πλέον το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού κάθε χώρας έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις (περισσότερο από το μισό του πληθυσμού της γης). Έτσι και η ποίηση της αστικής εμπειρίας εκφράζει το πώς βιώνεται ανθρωπινά αυτή η μετοίκηση: «Στο ζεστό φως / της τηλεοράσεως κάθομαι και δέχομαι τις πληγές μου / απ’ αυτό με βλοσυρή ευχαρίστηση / στο κέντρο της παγκόσμιας μοναξιάς.» (Λευτέρης Πούλιος, «Χυδαία ωδή», Τα επουσιώδη, 1988)

Τι τάχα να γυρεύω σε τούτη τη ζωή;

Τα πιο σπουδαία πράγματα άλλοι τα ‘χουν κάνει

Η ιστορία δε στάθηκε γενναιόδωρη σ’ εμάς

Μονάχοι πορευόμαστε στην αγωνία του αύριο

Χωρίς καμιά μεγάλη έκρηξη

Μια αλλαγή να μας ταράξει.

Κάποιος όμως θα έλεγε:

«Τι ευτυχείς που είστε!

Μεγαλωμένοι στην ευδαιμονία

Με την αγωνία σας να εξαντλείται

Να μοιάσετε τα μοντέλα των εξωφύλλων».

Κι όταν πια δεν τα καταφέρνεις

Αρχίζει η κατάθλιψη

Τα φάρμακα και η παραίτηση.

Τουλάχιστον οι προηγούμενοι

-όσοι γλύτωσαν-

Έπαθαν κατάθλιψη στα ερείπια του Τείχους

Στην απεραντοσύνη της Τασκένδης

Στα μολυβένια χρόνια του ‘70

Κι όχι μπροστά στις γόβες του Manolo Blahnki

Που δεν μπορούν να αγοράσουν.

Αντώνης Γιανακός, «Οι γόβες του Manolo Blahnik», Η μνήμη του σώματος, 2010.

Πρωτίστως, η ποίηση είναι ένα εργαλείο που μας έρχεται από τα παλιά με σκοπό

 

1. να μας ωθήσει να δούμε πίσω από αυτό που βλέπουμε αφού ευνοεί τη δομημένη ανάγνωση

2. να μετατρέψει σε λόγο και εικόνες αυτό που δεν μπορούμε να εκφράσουμε

3. να αποτυπώσει το ρυθμό μιας γλώσσας και να προωθήσει τον πειραματισμό μας με τις λέξεις

4. να βάλει σε μια τάξη την ανάγκη μας για νόημα

5. να δώσει διάρκεια στο εφήμερο

6. να οξύνει τη φαντασία μας αφού μας δίνει τη δυνατότητα να φανταστούμε την εκδοχή μιας ιστορίας

7. να μας θυμίσει την αξία της αφήγησης και πώς να τη δομούμε

8. να μας θυμίσει την αξία του διαλόγου και πώς να ακούμε

9. να μας παρουσιάσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια του άλλου

10. να μας θυμίσει ότι είμαστε και δεν είμαστε μόνοι οπότε και η εμπειρία του άλλου έχει κάτι να μας πει

11. να επαναφέρει παλαιούς κόσμους (λέξεις, εικόνες), δημιουργώντας αναλογίες με το παρόν, και έτσι να μας θυμίσει την αξία της ιστορικής συνείδησης

12. να μας υπενθυμίσει να αναλογιζόμαστε την καθημερινότητά μας.

Η ποίηση μας μαθαίνει να μιλάμε με εικόνες («με παραμύθια και παραβολές» κατά τον Σεφέρη) και να μεταφράζουμε έτσι ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Ένα καρέ εδώ, ένα καρέ εκεί· κι έτσι, συμπληρώνεται το άλμπουμ. Η ποιητική εικόνα, σημειώνει ο Γκαστόν Μπασελάρντ (The Poetics of Space, 1958), είναι γλώσσα στη νεανική της μορφή (“youthful language”), η οποία μας προσφέρεται και γίνεται δική μας όταν διαβάσουμε ένα ποίημα. Μολονότι μας έχει δοθεί από κάποιον άλλοv, έχουμε την εντύπωση ότι η εικόνα αυτή θα μπορούσε ή θα έπρεπε να είχε δημιουργηθεί από εμάς. Μέσω αυτής της επεξεργασίας, η εικόνα αυτή γίνεται μία νέα οντότητα που υπάρχει μέσα στη δική μας γλώσσα εκφράζοντάς μας με το να μας κάνει εμάς τους ίδιους αυτό το οποίο η εικόνα θέλει να εκφράσει (“it becomes a new being in our language, expressing us by making us what it expresses”). Με λίγα λόγια, η εικόνα γίνεται την ίδια στιγμή έκφραση και έκφραση της οντότητάς μας (“it is at once a becoming of expression, and a becoming of our being”)∙ σε αυτήν την περίπτωση, η έκφραση δημιουργεί μια οντότητα (“Here expression creates being”). Μέσα από την ποίηση, θα έλεγε κανείς, υπάρχουμε, και έτσι, ως κάτοικοι πόλεων, στρεφόμαστε στην ποίηση γιατί αυτή ικανοποιεί την, συχνά χαμένη, ανάγκη μας για σύνθεση κάποιου νοήματος στην ύπαρξή μας εντός του λόγου (του ποιήματος που εν συνεχεία δημιουργεί την ύπαρξή μας εκτός ποιήματος). Ένας στίχος μπορεί να επαναφέρει εικόνες που είχαν ξεχαστεί επιβεβαιώνοντας την ίδια στιγμή την απρόβλεπτη φύση του λόγου και, εάν έχουμε τη δύναμη να κάνουμε το λόγο απρόβλεπτο, δεν είναι αυτό μια μαθητεία στην ελευθερία; (The Poetics of Space, xxvii)

Επανερχόμενοι στον τοίχο που ξεκίνησε ετούτη την κουβέντα περι γλώσσας και δυναμικής των λέξεων μέσα και έξω από την ποίηση, βρίσκουμε μια φράση διόλου «γυμνή από μνήμες» στο κοντινό 2013: «Ελεύθερος δεν είναι ούτε αυτός που είναι φυλακισμένος μέσα στο κλουβί, ούτε αυτός που φυλακίζει, ούτε όποιος και όποια συναινεί. Κι όσο πιο φυσιολογικά του/της φαίνονται τα κάγκελα, τόσο πιο βαθιά τα έχει καταπιεί, τα έχει χωνέψει, και μάλλον πιο δύσκολα τα αποχωρίζεται.» Η συνέχεια στο blog της ομάδας Αλογόμυγες.

Εάν υποθέσουμε ότι ένα ζητούμενο της ζωής μέσα στην πόλη είναι η εύρεση ελευθερίας – εν μέσω της θορυβώδους και γρήγορης καθημερινότητας – τότε η ποίηση που εκφράζει αυτήν την εμπειρία είναι μία έκφραση ελευθερίας, ιδίως όταν η ίδια η δομή του ποιήματος είναι ελεύθερη. Όποτε βλέπουμε ένα στίχο γραμμένο στον τοίχο μιας πόλης, η ελευθερία που έχει εκφράσει το ποίημα έχει βρει την ιδανική του μορφή.

 

94721834627384728378153
6583948 η χλόη 964783914
73526194841456378297387
26346278193748194783556
8657 πρασινίζει 176389436
16534526794758483745197
54367198761673928715681
86473894 κάθε 1957738387
45678975675439817651432
89765781 άνοιξη 76859831
54673823647193475831948
17865476432987654987194

Μιχαήλ Μήτρας, «Μαγική εικόνα», Διακριτικές Μεταβολές, ποιήματα 1982-2002, Απόπειρα, 2004.

Τα ποιήματα ήταν ανέκαθεν μνημονικά βοηθήματα για τη μεταφορά ιστοριών και εμπειριών στις επερχόμενες γενεές με τη συνδρομή χωροστατικών τεχνικών μνημόνευσης, εξού και η κρυφή δύναμη του βάρδου ή ραψωδού. Ο χώρος είχε πάντοτε μία ιδιαίτερη σχέση με το μνημονικό μας, φτάνει να σκεφτεί κανείς πόσο στενά συνδέει συγκεκριμένες εμπειρίες με τον τόπο στον οποίο διαδραματίστηκαν. Η ποιητική παραγωγή έχει, λοιπόν, μια αποστολή∙ να βρει τι είναι ακριβώς αυτό που βιώνουμε, να τοποθετήσει τις καθημερινές μας αναζητήσεις μέσα στο πλαίσιο στο οποίο βιώνονται για να αξιολογήσουμε την αλληλεπίδραση χώρου-εμπειρίας. Η ποίηση είναι λοιπόν – και μπορεί να είναι ακόμη περισσότερο – μια πράξη επαναστατική γιατί είναι ένα από τα μέσα που δίνει φωνή στο εφήμερο και «μετουσιώνει σε ομορφιά τον πόνο του ανθρώπου». Όπως έγραφε ο Νίκος Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο (1961): «Πιότερο από το κρασί κι από τον έρωτα, πιο ύπουλα και από την ιδέα, η τέχνη μπορεί να μαυλίσει τον άνθρωπο και να τον κάμει να ξεχάσει. Μετατοπίζει το χρέος, μάχεται να μετατρέψει το εφήμερο σ’ αιώνιο και να μετουσιώσει σε ομορφιά τον πόνο του ανθρώπου.» Την επόμενη φορά που σταματήσει ο χρόνος μέσα στην πόλη, σκεφτείτε:

 

Πολλές πολυκατοικίες, πολλοί άνθρωποι.

Πολλά κορμιά, πολλές πληγές, πολλά τσιγάρα.

Πολλοί καημοί.

Εσείς στο φως καταλήξτε.

Για το φως

Κοιτάω εγώ.

Γιάννης Πατίλης, «Μεσημέρια της Αττικής», Ζεστό μεσημέρι, 1984.

* kgeorganta@athensinapoem.com

"google ad"