του Δημήτρη Δαμασκηνού, φιλόλογου-ιστορικού,
negreponte2004@yahoo.gr
Ίσως δεν είναι ευρύτερα γνωστό, αλλά ένας από τους πρώτους νεκρούς – θύματα της εφαρμογής του “Ιδιώνυμου” το 1929 [1], ήταν ο εξόριστος Παναγιώτης Καραντεμίρης [2]. Ο Μυτιληνιός αγωνιστής, εξασθενημένος από την πείνα και τις κακουχίες, χτυπημένος από τις αρρώστιες και τον πυρετό, άφησε την τελευταία του πνοή το Σάββατο, 20 Αυγούστου του 1932 στο μεσαιωνικό μπουντρούμι [3] των Σφακίων, που ούτε κτήνη δεν θα μπορούσαν να ζήσουν…
Ο Παν. Καραντεμίρης ήταν από το 1931 εκτοπισμένος στη Γαύδο, σ’ αυτό το έρημο, ορεινό και άγονο νησί, όπου σπάνιζαν οι άνθρωποι, τα δέντρα και τα ζα [4], σ’ αυτό το ξερονήσι που παρήγαγε μόνο θανατηφόρους σκορπιούς, σ’ έναν τόπο θανάτου για τους εξόριστους αγωνιστές.
Η περίπτωση της δολοφονίας του δεν ήταν, φυσικά, η μόνη εκδήλωση ωμής βίας που σημειώθηκε το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1930 στην Ελλάδα εναντίον του ανερχόμενου -τότε- εργατικού και επαναστατικού κινήματος. Αντίθετα ήταν εκατοντάδες οι περιπτώσεις εργατών, νεολαίων, επαγγελματιών και βιοτεχνών, φτωχών αγροτών και διανοουμένων που συνελήφθησαν, φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, βασανίστηκαν, τραυματίστηκαν ή δολοφονήθηκαν ακόμα από τις δυνάμεις της κρατικής καταστολής και τις παρακρατικές-φασιστικές συμμορίες. Αποκορύφωμα, βέβαια, σ’ αυτόν τον αντιδραστικό παροξυσμό αποτέλεσε η αιματηρή καταστολή της πανεργατικής απεργίας στη Θεσσαλονίκη, όταν στις 9 Μαΐου του 1936 οι αποχαλινωμένες αστυνομικές ορδές εκτέλεσαν εν ψυχρώ και βάσει σχεδίου 9 άοπλους εργάτες και τραυμάτισαν εκατοντάδες άλλους με εντολή του τότε πρωθυπουργού Ι. Μεταξά. Αυτά τα επεισόδια αποτέλεσαν, άλλωστε, και το πρόσχημα για την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου [5].
Κλείνοντας αυτήν την παρένθεση από το κύριο θέμα αυτού του άρθρου και ξαναπιάνοντας το νήμα της ιστορικής αφηγήσης, θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια μέσα από ντοκουμέντα να δούμε ποιά ήταν η κατάσταση στους τόπους εξορίας και ιδιαίτερα στη Γαύδο στις αρχές της δεκαετίας του ’30, ώστε να σχηματίσει ο αναγνώστης μια εικόνα για το πώς οδηγήθηκε ο Καραντεμίρης στον θάνατο και γιατί οι σύντροφοί του έκαναν λόγο για προσχεδιασμένη δολοφονία στην ερημιά της εξορίας…
Γαύδος, το “νησί του θανάτου”
Η Γαύδος βρίσκεται 26 ναυτικά μίλια νότια της Χώρας Σφακίων στην Περιφέρεια Κρήτης. Έχει έκταση 27 τ. χλμ. και πρόκειται για το νοτιότερο άκρο της Ελλάδας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Δίκαια στον Μεσοπόλεμο είχε τη φήμη πως ήταν το «νησί του θανάτου» [6], αφού εκεί λειτούργησε, από το 1929 έως το 1941, η πιο σκληρή εκτόπιση [7].
Σε κανένα άλλο νησί η απομόνωση από τον έξω κόσμο δεν ήταν τόσο ολοκληρωτική. Η έλλειψη τροφής και η απουσία μιας στοιχειώδους υγειονομικής υποδομής συνέθεταν το αποτύπωμα της κρατικής βαρβαρότητας που άφηνε τραχιά τα σημάδια της πάνω στα σώματα των εκτοπισμένων, οι οποίοι με την εφαρμογή του «ιδιώνυμου» το 1929 [8] άρχισαν να πληθαίνουν.
Τα χόρτα ήταν η κύρια τροφή. Πέντε φορές τη βδομάδα με τρία δράμια [11] λάδι, δύο φορές 18 δράμια όσπρια και κριθαρόψωμο, που συμπληρωνόταν με κεδρόκουκα, που ’χουν μια ξυλώδη ουσία ξινή και μυρουδιά ρετσινιού.
Επίσης, οι εξόριστοι, εάν τους έδινε την άδεια η χωροφυλακή, δούλευαν στα λιγοστά κτήματα των ντόπιων και η αμοιβή τους ήταν λίγο κριθάρι, που άλεθαν στο χειρόμυλο που οι ίδιοι είχαν φτιάξει [12]. Το αλεύρι απ’ αυτό το δημητριακό «που γίνεται το σανό [13] για τα άλογα», -είπε στον Μπέρτ Μπερτς ο Μιχάλης Τυρίμος –«έπρεπε να το φτιάχνουν στον χειρόμυλο με πολύ πρωτόγονο τρόπο. «Στο νησί δεν υπήρχε ανεμόμυλος. Έπρεπε να σπάνε και να αλέθουν τους κόκκους ανάμεσα στις δύο πέτρες που είχαν λειάνει. Έβαζαν τη μια στο χώμα και γυρνούσαν την άλλη με το χέρι. Έτρωγαν αυτό το φαγητό, αλλά δεν χόρταιναν. Σε όλους ανεξαιρέτως προκαλούσε στομαχόπονους. Κανονικά, η διατροφή τους αποτελούνταν από μακαρόνια ή φασόλια και ψωμί» [14].
Το κρέας ήταν σπάνιο, οι εξόριστοι το γεύονταν μόνο τα Χριστούγεννα και το Πάσχα: «Μια φορά στην ομάδα συμβίωσης έγινε τρικούβερτο γλέντι», είπε στον Μπερτ Μπερνς γελώντας ο Μιχάλης Τυρίμος. «Ένας χωρικός μας είπε ότι η αγελάδα του ήταν μεγάλη και δεν της έμενε πολύ καιρός. Καθώς ήταν το μόνο καλό φαγητό που τρωγόταν, ήθελε να την πουλήσει. Μας έτρεχαν τα σάλια για λίγο κρέας. Έτσι αποφασίσαμε να αγοράσουμε την αγελάδα έναντι πεντακοσίων δραχμών. Στέψαμε την αγελάδα με φύλλα και αγριολούλουδα και την οδηγήσαμε στο παλάτι εν είδει θρησκευτικής πομπής. Μας έβγαλε εξήντα οκάδες και τρώγαμε για μια βδομάδα. Δεν αφήσαμε κοκαλάκι, παρ’ όλο που προς το τέλος της βδομάδας το κρέας είχε μπαγιατέψει. Τη γλεντήσαμε αυτή την αγελάδα» [15].
Οι αγελάδες που υπήρχαν στο νησί ήταν βέβαια πολύ μικρές: «σαν τις ελληνικές κατσίκες. Και πεινασμένες! Οι σύντροφοι δεν τολμούσαν ν’ απλώσουν ένα πουκάμισο για στέγνωμα χωρίς κάποιον να το προσέχει – τόσο πεινασμένες ήταν οι αγελάδες. Τα καημένα τα ζωντανά έτρωγαν πουκάμισα, εφημερίδες, τα πάντα. Το ίδιο πεινασμένα ήταν και τα σκυλιά. Ποτέ δεν έτρωγαν κρέας. Οι σύντροφοι τα εύρισκαν πάνω σε αγριαχλαδιές, όταν είχαν ωριμάσει τα αχλάδια» [16].
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του γιατρού Γιάννη Αντωνιάδη [17], που είχε εξοριστεί τον Αύγουστο του 1935, επί πρωθυπουργίας Τσαλδάρη στη Γαύδο μόνο για τέσσερις μήνες [18], ωστόσο, ως αποτέλεσμα της κακής διατροφής, παρέμεινε στο κρεβάτι για έναν μήνα μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, με 39 πυρετό και πεσμένα όλα τα νύχια του από τις ρίζες.
«Η όψη του ήταν απαίσια, απαίσια…», θα πει στον Αυστραλό δημοσιογράφο η γυναίκα του, μια λεπτοκαμωμένη, γοητευτική και κατά κάποιον τρόπο νευρική, Γαλλίδα. «Τα μάγουλά του είχαν βουλιάξει, ενώ στο πρόσωπό του και γύρω από τα μάτια του υπήρχαν ρυτίδες» προφανώς από την έλλειψη τροφής, αφού έλειπαν στο καθημερινό… «διαιτολόγιο» των εξόριστων οι απαραίτητες βιταμίνες: «Κι αυτό ακριβώς ήταν το πρόβλημα. Το μόνο τους πρόγευμα ήταν μαύρο ψωμί και φασκόμηλο. Τίποτε άλλο. Ούτε τυρί, ούτε βούτυρο, ούτε αυγά, τίποτε απ’ όλα αυτά. Μερικές φορές έτρωγαν λίγο μέλι, μάλιστα, λίγο μέλι, αυτό ήταν όλο, μέλι που αγόραζαν από τους χωρικούς. Αλλά ακόμα και όσοι διέθεταν χρήματα δεν μπορούσαν να αγοράσουν κάτι άλλο, ήταν αδύνατον, επειδή δεν υπήρχε τίποτε για να αγοράσουν στο νησί. Και τα δέματα με τα τρόφιμα που τους στέλνονταν –έστειλα κι εγώ και άλλοι άνθρωποι– τα έκλεβαν οι αστυνομικοί του νησιού, άκουσον-άκουσον, ούτε και οι αστυνομικοί τρέφονταν καλά και έπαιρναν αυτά που στέλνονταν στους εξόριστους» [19].
Τα προβλήματα που προκαλούσαν στους εξορίστους η έλλειψη βασικών υλικών αγαθών, όπως παπούτσια και ρούχα, τα οποία καταστρέφονταν και δεν μπορούσαν να αντικατασταθούν, έκαναν ακόμα πιο δύσκολη τη ζωή των εκτοπισμένων αγωνιστών.
Στη δεκαετία του ’30 έφτανε εκεί πλοίο μια φορά τη βδομάδα, αν οι καιροί επέτρεπαν στον «πολιτισμό» να ταξιδέψει. Με το όνομα αυτό, οι εξόριστοι είχαν βαφτίσει το καΐκι, που συνέδεε τη Γαύδο με τα Σφακιά [20]. Το χειμώνα συνήθως το καΐκι ερχόταν μια φορά το μήνα. Ως εκ τούτου ήταν απαραίτητο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μιχάλη Τυρίμου που είχε μείνει έναν χρόνο εξόριστος στη Γαύδο χωρίς να τον βαραίνει καμία κατηγορία, να υπάρχουν διαθέσιμες προμήθειες τουλάχιστον για ένα μήνα, αλλά η ομάδα συμβίωσης δε διέθετε αρκετά χρήματα για να τις αγοράσει προκαταβολικά για μια τόσο μεγάλη περίοδο. Αυτό δυσκόλευε ιδιαίτερα τα πράγματα. Μερικές φορές που το καΐκι δεν μπορούσε να πλησιάσει, οι εξόριστοι ξέμεναν και από ψωμί. Πέντε ή έξι μέρες χωρίς ψωμί [21].
Γι’ αυτό την είπαν «νησί του θανάτου», αυτοί που ’χαν δοκιμάσει στο πετσί τους τα «καλά» της Γαύδου. Τροπικό το κλίμα, τροπικές και οι αρρώστιες. Όσοι εξόριστοι πέρασαν απ’ το νησί, «πήραν» υποχρεωτικά και κάτι. Κάποιο κουσούρι [26], κύρια τη γαυδιώτικη ελονοσία, μια αρρώστια που βασάνισε όσους «πέρασαν» από εκεί, αφού ο οργανισμός τους πάλευε νηστικός, χωρίς φάρμακα, χωρίς γιατρό.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μιχάλη Τυρίμου στον Μπερτ Μπέρνς το 1932 υπήρχαν μαζί του στη Γαύδο άλλοι τριάντα δύο εξόριστοι, συμπεριλαμβανομένης μιας νεαρής γυναίκας και του τρίχρονου παιδιού της. Όλοι, πλην τριών, υπόφεραν από κάποια ασθένεια όπως η ελονοσία. Δύο πέθαναν στο νησί και ένας πέντε μέρες μετά την απελευθέρωσή του. Το παιδί πέθανε επίσης λίγο μετά την επιστροφή του από το νησί, σαν συνέπεια του πυρετού που το είχε προσβάλει [27].
Ας παρακολουθήσουμε, όμως, από ένα πιο κοντινό πλάνο την εξέλιξη των γεγονότων που οδήγησαν στο θάνατο του Καραντεμίρη έχοντας σαν οδηγό τα δημοσιεύματα της εφημερίδας “Ο Νέος Ριζοσπάστης” που για πρώτη φορά έπειτα από 85 χρόνια βλέπουν ξανά το φως της δημοσιότητας…
Η πρώτη επιστολή των σαράντα επτά εξόριστων της Γαύδου είδε το φως της δημοσιότητας την Παρασκευή 12 Αυγούστου 1932 στην τρίτη σελίδα της εφημερίδας, στη ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ. Σ’ αυτήν οι εξόριστοι, αφού περιγράφουν με τα πιο μελανά χρώματα την απελπιστική τους κατάσταση, απευθύνουν δραματική έκκληση στους συντρόφους τους της Εργατικής Βοήθειας Ελλάδας [28] να τους βοηθήσουν άμεσα δυναμώνοντας το πατρονάζ [29] και ενισχύοντας απευθείας τις κολεχτίβες – αγωνιζόμενοι για το βασικό τους αίτημα, τη γενική αμνηστεία:
Η ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ [30]
ΟΙ ΕΞΟΡΙΣΤΟΙ ΤΗΣ ΓΑΥΔΟΥ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ.
ΑΣ ΚΙΝΗΘΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥΣ
Τώρα και 1 1/2 μήνα η κατάστασή μας γίνεται χειρότερη, ολοένα πιο τραγική και απελπιστική.
Από μας όλους δε λείπει ούτε το θάρρος, ούτε η αυτοθυσία. Αντιμετωπίζουμε την κατάσταση ψύχραιμα. Μα έχουμε και ένα παράπονο: Και το παράπονό μας αυτό θα το πούμε ξάστερα: Η κατάστασή μας αυτή διαρκεί τώρα 1 1/2 μήνα. Παρά τα τηλεγραφήματα και τα γράμματα που στείλαμε στην ΕΒΕ δεν έγινε όσο έπρεπε στην εργατική τάξη, καμιά φωνή δεν ακούστηκε από πουθενά ενάντια στην άτιμη μαζική δολοφονία 47 επαναστατών.
Με την ανταπόκρισή μας αυτή σήμερα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε στα ταξικά μας αδέλφια μια εικόνα της εδώ κατάστασής μας.
Στις 16 Ιουνίου ένας σύντροφος έπεφτε στο κρεβάτι άρρωστος μ’ ένα πυρετό 40ο. Σε 2-3 μέρες άλλοι 4-5 σύντροφοι με τις ίδιες εκδηλώσεις για να γίνουν σε μια βδομάδα 11. Μη ξέροντας εμείς τί αρρώστεια είναι και βλέποντας τον μεγάλο πυρετό, είχαμε σχεδόν τρομοκρατηθεί. Ο πιο μεγάλος πυρετός είχε φθάσει στο 41,2ο. Την πρώτη εκείνη περίοδο δεν είχαμε όχι κινίνο [31] ή οποιοδήποτε άλλο φάρμακο, αλλά ούτε λίγο ξύδι για τον τρομακτικό πυρετό. Έτσι, δίχως καμμιά περίθαλψη, δίχως κινίνο, δίχως μια στοιχειώδη δίαιτα τροφής η αρρώστεια προχωρούσε ανενόχλητα για να μας τσακίσει σε λίγο διάστημα όλους.
Η κολλεχτίβα μας [32] από την πρώτη στιγμή έκανε όλες τις δυνατές ενέργειες για την άμεση αποστολή γιατρού. Η αίτησή μας όμως απορρίφθηκε για να εγκριθεί μονάχα ύστερ’ απ’ τις έντονες τηλεγραφικές διαμαρτυρίες που δηλώναμε πως αν δεν έρθει γιατρός θα πάμε μόνοι μας να τον βρούμε.
Ο γιατρός δεν μας έκανε απολύτως τίποτα παρά ήρθε, είδε και απήλθε.
Η κατάστασή μας πάει προς το χειρότερο. Μέσα σε 1 1/2 μήνα από τους 47, οι 40 προσβλήθηκαν από κακοήθη ελονοσία. Η αρρώστεια, παρ’ όλες τις μικρές υφέσεις της, που παρουσίασε, γενικά τραβάει μπροστά με πιότερη ένταση. Οξύτατη σε πιο μεγάλη έκταση. Σήμερα που γράφουμε συγκεκριμένα ή κατάστασή μας είναι πιο χειρότερη.
Στρωμένοι στο κρεβάτι 22 σύντροφοί μας, με έναν μεγάλο πυρετό, με φωνές, βογγητά, πόνους, κλάμματα, παραληρήματα κλπ. όλα αυτά δίνουν στην όλη εδώ κατάσταση μια τραγική όψη.
Μη έχοντας τα μέσα ν’ αντιδράσουμε στην αρρώστεια, την έχουμε αφήσει να προχωρεί ανενόχλητα.
Θέλουμε κινίνο χιλιάδες κόκκους. Αυτό το κινίνο μόνο η εργατική τάξη μπορεί να μας το προμηθέψει. Δεν έχουμε πάρει παρά μόνο 40 σωληνάρια κινίνης που τάστειλε ο Όμιλος Διανοουμένων, δεν πήγε παρά 2 μέρες μόνο. Είναι ντροπή να υπάρχουν σύντροφοι εδώ άρρωστοι που τους προσέβαλε ο πυρετός 18 φορές και το κινίνο που πήραν όλο – όλο να είναι 15 κουφέτα.
Στους αρρώστους η κολλεχτίβα μας δεν μπορεί να τους κάνει και την πιο στοιχειώδη δίαιτα. Πρώτα δεν έχουμε λεφτά, ύστερα δεν υπάρχουν εδώ σχεδόν τίποτα να αγοράσεις κι ακόμα κι ακόμα ό,τι κι’ αν βρεις δεν φτάνει, γιατί οι ασθενείς είναι δεκάδες. Περιμένουμε να τους πέσει ο πυρετός για να τους δώσουμε λίγο τσάι.
Η ελονοσία θα μας δέρνει εδώ πέρα όλους, ως τον Νοέμβρη. Εξαντλημένοι, υποσιτιζόμενοι, δίχως οικήματα, ασφαλώς θα γίνουμε όλοι φυματικοί, άλλως τε κάμποσοι είναι προφυματικοί, όπως είπε ο γιατρός. Πού θα πάει αυτή η κατάσταση; Μετά τον ερχομό του γιατρού υποβάλλαμε κι άλλο υπόμνημα στο Γ. Δ. Κρήτης [33] και στη Κυβέρνηση. Ζητάμε:
1) Την αποστολή 5000 κόκκων κινίνης.
2) Μεταφορά των φυματικών και των βαρέως ασθενούντων σε νοσοκομείο.
3) Την μεταφορά μας σ’ άλλο νησί.
Ασφαλώς η κυβέρνηση των “εντιμοτάτων” [34] δεν θα ενδιαφερθεί για τη ζωή μας. Την θετική απάντηση την περιμένουμε κεραυνοβόλα απ’ το προλεταριάτο [35], απ’ τους καταπιεζόμενους γενικά.
Πρέπει να σπεύσουν να βοηθήσουν το μεγάλο έργο της στοργικής μας μητέρας της ΕΒΕ.
Να την ενισχύσουν υλικά και ηθικά.
Να δυναμώσουν το πατρονάζ – ενισχύοντας απευθείας τις κολλεχτίβες – αγωνιζόμενοι στην πρώτη γραμμή της επαναστατικής πάλης για το βασικό μας αίτημα, τη γενική αμνηστεία.
31/8/1932
Οι σαράντα επτά εξόριστοι Γαύδου [36]
Άμεση ήταν η ανταπόκριση στην επιστολή των 47 εξόριστων της Γαύδου, αφού η Περιφερειακή Οργάνωση της Εργατικής Βοήθειας Αθήνας, μέσα από τις στήλες του “Νέου Ριζοσπάστη” την Πέμπτη 18 Αυγούστου 1932 απευθύνει έκκληση προς όλους τους ομίλους που ανήκουν στη δύναμή της να ενισχύσουν άμεσα την κολεχτίβα Γαύδου και να απαιτήσουν από το υπουργείο Δικαιοσύνης την κατάργηση της Γαύδου και την άμεση μεταφορά των εξόριστων σε σανατόρια:
Η ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ
ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΘΗΝΑΣ
ΠΡΟΣ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΟΜΙΛΟΥΣ
Σύντροφοι,
Στο ξερονήσι Γαύδο 46 σύντροφοί μας, και από αυτούς 2 φυματικοί και 10 προφυματικοί, κιντυνεύουν άμεσα να πεθάνουν από τις στερήσεις και χωρίς καμμιά ιατρική περίθαλψη, οι δε άλλοι είναι κατάκοιτοι από ελώδεις πυρετούς. Η ΕΒΕ αντιμετωπίζει μεγάλες ανάγκες και δεν μπορεί να τους ενισχύσει. Οι αγωνιστές μας πρέπει να σωθούν. Το καθήκον αυτό μπαίνει επιταχτικά και άμεσα μπροστά μας. Η Εργατική Βοήθεια καλεί όλους τους ομίλους να ενισχύσουν άμεσα την κολλεχτίβα Γαύδου με κουτιά γάλα, κινίνο κλπ. και ειδικά οι όμιλοι τραμβαγιέρηδων [38], ανωνύμων εταιρειών και διανοουμένων να αναλάβουν υπεύθυνα το πατρονάρισμα της κολλεχτίβας Γαύδου. Επίσης καλεί όλους τους ομίλους να καλέσουν συγκεντρώσεις και, καταγγέλλοντας τα μέτρα που παίρνει η κυβέρνηση για τη φυσική εξόντωση των αγωνιστών μας στους εργάτες, να βγάλουν μαζικές επιτροπές, να πάνε στο υπουργείο Δικαιοσύνης και να απαιτήσουνε την κατάργηση της Γαύδου και την άμεση μεταφορά των συντρόφων μας σε σανατόρια [39].
Η ΠΕ ΤΗΣ ΕΒΑ [40]
ΗΡΘΕ ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ
Ο ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ ΚΑΡΑΤΕΜΙΡΗΣ ΠΕΘΑΝΕ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ!
ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΚΙΝΗΘΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ
ΓΑΥΔΟΣ: ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΦΡΙΚΗΣ
ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ
“ΝΕΟΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΝ”
ΑΘΗΝΑΣ
Εξόριστος Γαύδου Παναγιώτης Καρατεμίρης, απέθανε σήμερον, πάσχων κοιλιακόν τύφον και ελονοσία.
ΓΙΑΤΡΑΚΗΣ
“Σήμερα που γράφουμε συγκεκριμένα η κατάστασή μας είνε πιο χειρότερη.
Στρωμένοι στο κρεββάτι 22 σύντροφοί μας, μ’ έναν μεγάλο πυρετό, με φωνές, βογγητά, πόνους κλάμματα, παραληρήματα κλπ. όλα αυτά δίνουν στην όλη εδώ κατάσταση μια τραγική όψη.
Μη έχοντας τα μέσα ν’ αντιδράσουμε στην αρρώστεια, την έχουμε αφήσει να προχωρεί ανενόχλητα.
Αυτά έγραφαν οι εξόριστοι τότε εδώ και 20 μέρες σε γράμμα τους που δημοσίεψε ο “Ριζοσπάστης”.
Εργατική Βοήθεια Ελλάδας
Σ’ ολόκληρη την εργατική τάξη σε κάθε τίμιο άνθρωπο.
Από το νησί της φρίκης και του μαρτυρίου – την απαίσια Γαύδο – μας ήρθε το πρώτο μαύρο μήνυμα του θανάτου. Ο σ. Παν. Καραντεμίρης, πέθανε από τις αρρώστειες και τις στερήσεις. Η κυβέρνηση του αίματος τραβάει γοργά στη μαζική εξόντωση των πρωτοπόρων αγωνιστών της εργατιάς και της φτωχής αγροτιάς. Ο τελευταίος σκοτωμός του Σταμπουλίδη [41], το αίμα που χύθηκε στη Θεσσαλονίκη, το μαρτυράνε ζωντανά. Οι εκλογές του ’32 βάφονται αράδα με εργατικό αίμα. Πρέπει να ξεσηκωθούμε να τσακίσουμε το δολοφόνο χέρι της κυβέρνησης του Βενιζέλου. Άμεσα και κεραυνοβόλα με μαζικές εκδηλώσεις πρέπει να αξιώσουμε: Την άμεση κατάργηση της Γαύδου, την αποστολή των αρρώστων σε νοσοκομείο. Τη δίωξη του γιατρού, ο οποίος δήλωσε πως δεν έχουν τίποτα οι εξόριστοι τη Γαύδου. Τη γενική αμνηστεία.
Κ.Ε. της Ε.Β.Ε. [42]
ΑΣ ΣΩΣΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΜΑΣ!
ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΗΚΕ
ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΡΙΑΣ
ΠΩΣ ΠΕΘΑΝΕ Ο ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ ΜΑΣ σ. ΚΑΡΑΝΤΕΜΙΡΗΣ – ΔΕΝ ΜΑΣ ΚΛΟΝΙΖΕΙ ΟΥΤΕ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ, ΟΥΤΕ ΤΑ ΑΛΛΑ ΚΑΤΑΠΙΕΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ
ΕΝΑ ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑ ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ
Εξόριστος στο απομακρυσμένο νησί της φρίκης, τη Γαύδο, καταβασανισμένος από τα μαρτύρια της εξορίας και της αρρώστειας, πέθανε, όπως γράψαμε τις προάλλες, ο σ. Καραντεμίρης. Χθες μόλις πήραμε και δημοσιεύουμε ένα γράμμα εξόριστου της Γαύδου, που περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του συντρόφου μας. Κάθε εργατική καρδιά πρέπει να συγκινηθεί και να κινηθεί για τη σωτηρία των άλλων εξορίστων της Γαύδου, που κινδυνεύουν κι αυτοί.
Σφακιά Κρήτης, 19/8/1932.
Στη Γαύδο μένανε 42 αγωνιστές της εργατικής τάξης, απ’ τους οποίους μόνο εγώ κρατιόμουνα στα πόδια και γι’ αυτό η κολλεχτίβα μου ανέθεσε να μεταφέρω τον βαρειά άρρωστο σύντροφο Καραντεμίρη στο νοσοκομείο. Επί 40 μέρες είχε συνεχώς πυρετό, τις τελευταίες όμως 15 μέρες ήταν σε αφασία, ούτε έτρωγε τίποτα, ούτε μιλούσε και τον μεταφέραμε στα Σφακιά για το νοσοκομείο Χανίων, ύστερα από χίλιες δυο διατυπώσεις και φασαρίες. Τον βάλαμε στην μπενζίνα [43] και τον μεταφέραμε στα Σφακιά, όπου τυχαίως βρέθηκε εκεί ο γιατρός σ. Πετράκης, που είνε εξόριστος στην Αγία Ρουμέλη και με βοήθησε. Τον μεταφέραμε στο μεσαιωνικό μπουντρούμι Σφακίων που ούτε κτήνη δεν μπορούν να ζήσουν. Ο γιατρός μας είπε πως είνε σε τέτοια κατάσταση, ώστε απαραίτητα θα έπρεπε να μεταφερθεί στο νοσοκομείο Χανίων. Τότες πήγα στον αστυνόμο και του ζήτησα λεφτά έναντι των επιδομάτων. Αντίς όμως να δώσει λεφτά έκλεισε το σ. γιατρό στο κρατητήριο. Ζητήσαμε τηλεγραφικώς το γιατρό Μαράκη – που παραθερίζει σ’ ένα χωριό Ασκίφο – να έρθει να φέρει και φάρμακα, δεν ήρθε. Αποτανθήκαμε επίσης τηλεγραφικώς στην Εργατική Βοήθεια Χανίων, η οποία μας έστειλε φάρμακα, αλλά λόγω της αποστάσεως ήρθαν την ώρα που ψυχορραγούσε ο σύντροφός μας. Ο αστυνόμος όταν είδε πως δεν είχε ζωή ο σύντροφός μας ήθελε να δώσει λεφτά να κάνουμε τη μεταφορά, μα αυτό το έκανε την τελευταία στιγμή, όταν ήταν βέβαιος πως δεν υπήρχε καμιά ελπίδα διάσωσης του συντρόφου μας. Σήμερα κατά τις 10 π.μ. σκάψαμε μαζί με τους συντρόφους Τουφεξή και Σπυριδωνίδη και θάψαμε τον σύντροφό μας.
Ο θάνατος – δολοφονία του συντρόφου μας Καραντεμίρη, που έπεσε αγωνιζόμενος στις γραμμές του επαναστατικού μας κινήματος δείχνει τον τρόμο της πλουτοκρατίας μπροστά σ’ αυτό το κίνημα. Μα ούτε ο θάνατος αυτός, ούτε άλλα καταπιεστικά μέτρα θα κλονίσουν την πίστη στον αγώνα μας. Θα δώσουμε στον αγώνα και την τελευταία σταλαγματιά του αίματός μας. Καλούμε τους εργάτες της χώρας μας να δυναμώσουν την πάλη τους κατά του φασισμού και για τη σωτηρία των αγωνιστών μας. Θα είναι η καλύτερη εκδίκηση για το θάνατο του συντρόφου Καραντεμίρη.
Για την ιστορία ας ειπωθεί πως η Γαύδος ως τόπος εξορίας λειτούργησε μέχρι τις 30 του Μάη του 1941. Εκείνη τη μέρα, παρά την αυστηρή επιτήρηση δραπέτευσαν 7 εξόριστοι, μεταξύ των οποίων οι Λ. Στρίγγος, Μάρκος Βαφειάδης, Μήτσος Βλαντάς, Πολ. Δανιηλίδης [45]. Μετά από δραματική πάλη με τα κύματα, ο καιρός έβγαλε τους επτά εξόριστους στη Γαυδοπούλα και μετά δύο μέρες αποβιβάστηκαν στην Κρήτη, για να φτάσουν, ύστερα από πολλές καθυστερήσεις, το φθινόπωρο, στην Αθήνα. Πιο γρήγορα έφτασαν στον προορισμό τους οι υπόλοιποι εξόριστοι της Γαύδου, που δραπέτευσαν ύστερα από μερικές μέρες. Ορισμένοι πιάστηκαν κι εκτελέστηκαν απ’ τους Γερμανούς, όπως ο Γρηγ. Γρηγοριάδης, στέλεχος της ΟΚΝΕ [46].
Το νησί, ωστόσο, συνέχισε να είναι τόπος εξορίας και τα χρόνια του Εμφυλίου [47]. Το 1951, σύμφωνα με στοιχεία, έπαψαν πλέον να υπάρχουν κρατούμενοι στο νησί…
Σημειώσεις:
[1] Το πρώτο άρθρο του νομοσχεδίου που κατατέθηκε από την κυβέρνηση το 1928 είχε τίτλο «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Προέβλεπε ποινή φυλάκισης εναντίον οποιουδήποτε οργάνωνε ή κατεύθυνε κομμουνιστική ή παρόμοια κίνηση, που απέβλεπε στην ανατροπή με βίαια μέσα του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή στην επικράτηση, με τη βία μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Το δεύτερο άρθρο, τιμωρούσε οποιονδήποτε δημόσια υποστήριζε τον κομμουνισμό ή έκανε σχετικό προσηλυτισμό. Το τέταρτο και πέμπτο άρθρο απαγόρευαν όλες τις κομμουνιστικές συγκεντρώσεις, χαρακτηρίζοντας τες, εκ προοιμίου, ως «επικίνδυνες» για τη δημόσια ασφάλεια, καθώς και κάθε ένωση φυσικών προσώπων που διακήρυσσαν κομμουνιστική ή παρόμοια ιδεολογία. Αυτές ήταν οι διατάξεις του διαβόητου νόμου που έμεινε γνωστός ως «ΙΔΙΩΝΥΜΟ», τιθέμενος σε ισχύ το 1929. Εφαρμόστηκε με αυστηρότητα μέχρι το 1936, οπότε και αντικαταστάθηκε από έναν ακόμη πιο σκληρό νόμο της δικτατορίας Μεταξά.
[2] Ο Παναγιώτη Καραντεμίρης ήταν Μυτιληνιός που καταγόταν από την Αγιάσο. Η Γαύδος, άλλωστε, αποτελούσε την περίοδο εκείνη ένα συνηθισμένο τόπο εξορίας Μυτιληνιών αγωνιστών και αρκετά συχνά σε τοπικά φύλλα εφημερίδων του νησιού του Β.Α. Αιγαίου μπορούσε κανείς να διαβάσει σχετικές αποφάσεις εκτόπισης (βλ. Σεβαστός Μοιρασγέντης, Πολιχνιάτες εξόριστοι στο “νησί του θανάτου”, κείμενο αναρτημένο στο blog Ο Πολυχνίτος Λέσβου, Κυριακή 17 Ιανουαρίου 2016).
[3] μπουντρούμι το: 1. α. (μειωτ.) χαρακτηρισμός για κάθε κλειστό χώρο, στενό και σκοτεινό, συνήθ. υπόγειο β. (εδώ) για κρατητήριο ή για φυλακή, συνήθως υπόγεια. [αντδ. < τουρκ. bodrum -ι ( [o > u] από επίδρ. του χειλ. [b] ) < μσν. ιππόδρομος < ελνστ. ἱππόδρομος (επειδή είχε υπόγεια για τα θηρία)].
[4] Γκριτζώνας Κώστας, Ομάδες Συμβίωσης, εκδόσεις Φιλίστωρ, 2000, σελ. 32.
[5] Είναι γνωστό πως η εργατική εξέγερση στη Θεσσαλονίκη έδωσε στον Ι. Μεταξά “την πρώτη δικαιολογίαν διά την κατάλυσιν του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος”, όπως σημείωσε και ο ιστορικός Γρ. Δαφνής. Ο ίδιος συγγραφέας πρόσθεσε πως στις 10 Μαΐου ο Μεταξάς συζήτησε και συμφώνησε με τον Γεώργιο Γλύξμπουργκ για την επιβολή της δικτατορίας (βλ. Γρηγορίου Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, εκδόσεις Ίκαρος 1955, τόμος Β΄, σελ. 422-423).
[6] Γκριτζώνας Κώστας, ο.π. σελ. 34-35.
[7] Δημήτρης Δαμασκηνός, Εξόριστοι στο “νησί του θανάτου”!, εφημερίδα “Χανιώτικα Νέα”, ένθετο “Διαδρομές”, Σάββατο 24 Μαΐου 2014.
[8] Βλ. Κούνδουρου Ρ.Σ., Η ασφάλεια του Καθεστώτος, Πολιτικοί κρατούμενοι, εκτοπίσεις και τάξεις στην Ελλάδα 1924-74, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1978, σελ. 74.
[9] Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Γαύδος: Το “νησί του διαβόλου” τόπος εξορίας των αλύγιστων της ταξικής πάλης, εφημερίδα Ριζοσπάστης, Κυριακή 28 Αυγούστου 2016, σελ. 14.
[10] Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1974 (ΕΔΙΑ) – Υπουργείο Αιγαίου, Αιγαίο. Αρχιπέλαγος Μαρτυρίων, έκδοση: Υπουργείο Αιγαίου – Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1974, Αθήνα 2004, σελ. 161.
[11] δράμι το: παλαιότερη μονάδα βάρους, το ένα τετρακοσιοστό (1/400) της οκάς.
[12] Σέρβος Δημήτρης (κείμενα – φωτογραφίες), Γαύδος, Το «νησί του διαβόλου» για τους εξόριστους κομμουνιστές! εφημερίδα Ριζοσπάστης, Κυριακή 29 Οχτώβρη 2000, σελ. 16.
[13] σανός ο πληθ. τα σανά & σανό το: αποξηραμένο χόρτο το οποίο συνήθ. έχουν θερίσει πριν ωριμάσει τελείως και το οποίο προορίζεται για τροφή των ζώων.
[14] Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο. Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος, μετάφραση: Γιάννης Καστανάρας, πρόλογος-εισαγωγή: Ντέιβιντ Κλόουζ – ‘Αλκης Ρήγος, εκδόσεις Φιλίστωρ, 2002, σελ. 343.
[15] Μπερτλς Μπερτ, «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ο.π., σελ. 343.
[16] Μπερτλς Μπερτ, «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ο.π., σελ. 343.
[17] Ο γιατρός – υγειονολόγος Γιάννης Αντωνιάδης τιμωρήθηκε με εκτόπιση, γιατί μετά τις δημοτικές εκλογές της 11ης Φεβρουαρίου 1934, που σημαδεύτηκαν από τη νίκη του «Ενιαίου Μετώπου Εργατών – Αγροτών» (ΕΜΕΑ) και την εκλογή του Μήτσου Παρτσαλίδη ως Δήμαρχου στην πόλη της Καβάλας, ως κομμουνιστής επιστήμονας είχε πάει στην Καβάλα, για να στηρίξει στο έργο της τη δημοτική αρχή (βλ. Γκερκελκτσής Φάνης, Μήτσος Παρτσαλίδης, ο πρώτος κόκκινος δήμαρχος, εφημερίδα Μνήμη του Συλλόγου Μικρασιατών Ν. Καβάλας, φύλλο 5 (Ιανουάριος 2011). Όταν συναντήθηκε με τον Μπερτ Μπέρτς- έδωσε την εντύπωση ενός ήσυχου ευγενικού άνδρα γύρω στα 40. Ο Γιάννης Αντωνιάδης συμμετείχε στις εκλογές ως υποψήφιος του Παλλαϊκού Μετώπου στις εκλογές του 1936 (βλ. σημείωση του μεταφραστή στο βιβλίο του Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο, ο.π., σελ. 364).
[18] Το έγκλημά του ήταν ότι «είχε επισκεφθεί τη Ρωσία»! Επίσης, ότι είχε γράψει ένα ή περισσότερα βιβλία «για τη Ρωσία». Δεν είχε σημασία το γεγονός ότι τα βιβλία αυτά είχαν εκδοθεί από ένα μέχρι πέντε χρόνια προτού κατηγορηθεί. Ανάμεσα στα βιβλία του περιλαμβάνονταν: Η Ζωή Όπως την Είδα στη Σοβιετική Γη, Κοινωνική Ασφάλιση στη Σοβιετική Ένωση, Σοσιαλισμός στην Πράξη και ένα είδος ουτοπικού μυθιστορήματος σχετικά με το μέλλον του ιατρικού επαγγέλματος το οποίο είχε θεωρηθεί ως εγκωμιαστικό του επαγγέλματος στη Σοβιετική Ρωσία (βλ. υποσημείωση στο βιβλίο του Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο, σελ. 365).
[19] Μπερτλς Μπερτ, «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ο.π., σελ. 364-365.
[20] Σέρβος Δημήτρης (κείμενα – φωτογραφίες), Γαύδος, Το «νησί του διαβόλου» για τους εξόριστους κομμουνιστές! ο.π., Κυριακή 29 Οχτώβρη 2000, σελ. 16.
[21] Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο, ο.π., σελ. 343.
[22] Έπειτα από δύο χρόνια απομόνωσης, ωστόσο, αποφάσισε να συνεργαστεί με τον διαβόητο υπουργό και εμπνευστή της μεταξικής αστυνομίας, Μανιαδάκη και τέθηκε επικεφαλής στην πλαστή «Προσωρινή Διοίκηση» του ΚΚΕ που δημιούργησε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου τον Ιανουάριο του 1940, χρησιμοποιώντας πρώην κομμουνιστές (Γιάννης Μιχαηλίδης κ.α.) με στόχο την καταπολέμηση του κομμουνισμού. Ο Τυρίμος το καλοκαίρι του 1944 κλήθηκε από αξιωματικούς της Ασφάλειας στην Εύβοια, όπου συμμετείχε στη συγκρότηση των τοπικών Ταγμάτων Ασφαλείας. Αμέσως μετά την Απελευθέρωση συνελήφθη από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ, και οδηγήθηκε στην καθοδήγηση του ΚΚΕ. Εκεί έγραψε λεπτομερείς εκθέσεις για τη στάση του την περίοδο 1936-1944. Τον Γενάρη του 1945, λίγο πριν τη Συνθήκη της Βάρκιζας, εκτελέστηκε από την Ο.Π.Λ.Α. (Ομάδες Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) ως δοσίλογος και προδότης του ΚΚΕ (βλ. σημείωση του μεταφραστή στο βιβλίο του Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο. Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος, μετάφραση: Γιάννης Καστανάρας, πρόλογος-εισαγωγή Ντέιβιντ Κλόουζ – Άλκης Ρήγος, Φιλίστωρ, 2002, σελ. 339-340 & Φαράκος Γρηγόρης, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Σχέσεις ΚΚΕ και Διεθνούς Κομμουνιστικού Κέντρου, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σελ 319-320).
[23] Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1974 (ΕΔΙΑ) – Υπουργείο Αιγαίου, Αιγαίο. Αρχιπέλαγος Μαρτυρίων, ο.π., σελ. 161.
[24] φυματίωση η: λοιμώδης, μεταδοτική και παλαιότερα θανατηφόρα συχνά ασθένεια ανθρώπων και ζώων, που οφείλεται σε βακτηρίδιο και προσβάλλει διάφορα όργανα· φθίση.
[25] ελονοσία η: λοιμώδης ενδημική νόσος που οφείλεται στην παρουσία στα ερυθρά αιμοσφαίρια ορισμένων παρασίτων (πλασμώδια της ελονοσίας), μεταδίδεται στον άνθρωπο από τον ανωφελή κώνωπα και χαρακτηρίζεται από πυρετικούς παροξυσμούς· (πρβ. θέρμες, μαλάρια).
[26] κουσούρι το: (οικ.) (εδώ) μικρή σωματική αναπηρία.
[27] Αυτή την πληροφορία και για μια άλλη περίπτωση θανάτου εξόριστου στη Γαύδο από ασθένεια που του μεταδόθηκε στο νησί επιβεβαίωσαν στον Μπερτλς Μπερτ και οι εξόριστοι της Ανάφης. Ήταν ο Παναγιώτης Λάμπρου από τη Μυτιλήνη. Ο τελευταίος στάλθηκε να πεθάνει σπίτι του, όπως και συνέβη μετά την απελευθέρωσή του”. (Μπερτλς Μπερτ, «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ο.π., σελ. 342).
[28] Η Εργατική Βοήθεια (ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Εργατικής Βοήθειας/ΜΟΠΡ) συγκροτήθηκε το Δεκέμβρη του 1924. Βασικός της στόχος ήταν η με κάθε τρόπο ενίσχυση των φυλακισμένων και εξόριστων αγωνιστών καθώς και των οικογενειών τους. Παράλληλα όμως με την άμεση στήριξη των θυμάτων, μέσω της Εργατικής Βοήθειας και των Τοπικών της Επιτροπών επιδιώχθηκε η καταγραφή και δημοσιοποίηση όλων των κρουσμάτων κρατικής τρομοκρατίας (κακοποιήσεις, συλλήψεις κ.λπ.) σε μια εποχή που η επικοινωνία και ο συντονισμός σε πανελλαδικό επίπεδο ήταν ούτως ή άλλως δύσκολος. (Βλ. Κώστας Ευθυμίου, “Εργατική Βοήθεια” και “Κοινωνική Αλληλεγγύη”. Δύο παραδείγματα ταξικής αλληλέγγυας δράσης στην Ελλάδα του Μεσποπολέμου, πρόλογος: Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΔΕΛΦΩΝ, σελ. 19, 21).
[29] Με την ένταση της τρομοκρατίας και την αύξηση του αριθμού των φυλακισμένων και εξορίστων υιοθετηθηκε και η μέθοδος του “πατρονάζ”. Δηλαδή όμιλοι της Ε.Β. ή και μεμονωμένοι αγωνιστές αναλάμβαναν την στήριξη των εξορίστων ενός συγκεκριμένου νησιού ή της κολεχτίβας των κρατουμένων μιας φυλακής. Αυτό προϋπέθετε αποστολή χρημάτων αλλά και βιβλίων, ρούχων, φαρμάκων και οποιουδήποτε άλλου υλικού είχαν ανάγκη. Η μέθοδος αυτή φαίνεται να υιοθετείται το καλοκαίρι του 1929, όταν οι κολεχτίβες των εξορίστων στα διάφορα νησιά της χώρας διαμαρτύρονταν για την πρακτική της κυβέρνησης να μην αναγνωρίζει ως απόρους πολλούς από τους εξόριστους, με αποτέλεσμα να μη δικαιούνται την ημερήσια αποζημίωση, όπως επίσης και να καθυστερεί συστηματικά την καταβολή του επιδόματος σε όσους το δικαιούνταν. (Βλ. Κώστας Ευθυμίου, “Εργατική Βοήθεια” και “Κοινωνική Αλληλεγγύη”…, ο.π., σελ. 61-62).
[30] Στη βιβλιογραφία αναφέρεται λανθασμένα ότι η Εργατική Βοήθεια διαλύθηκε το 1930, πληροφορία που δεν είναι φυσικά σωστή. Πέρα από την αναφορά του Θέμου Κορνάρου στο βιβλίο του Θεσσαλονίκη 9-11 Μάη 1936 (Οι αγώνες του λαού), εκδόσεις Χρόνος, Αθήνα 1981. που κάνει λόγο για τη δράση της το 1936 βλ. και Άγγελος Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, εκδόσεις Θεμέλιο, 3η έκδοση, Αθήνα 1999, σελ. 300 & Μπερτλς Μπερτ, Εξόριστοι στο Αιγαίο, Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος, μετάφραση Γιάννης Καστανάρας, πρόλογος-εισαγωγή Ντέιβιντ Κλόουζ-Άλκης Ρήγος, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2002, σελ 161 (σημείωμα του μεταφραστή).
[31] κινίνο το: χαπάκι από κινίνη, από μια φαρμακευτική ουσία εξαιρετικά πικρή, που παράγεται από φυτό των θερμών χωρών, και η οποία χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για την καταπολέμηση της ελονοσίας. [ιταλ. chinina θηλ. εν. που θεωρήθηκε ουδ. πληθ. (από γλ. των Ινδιάνων της Aμερικής)].
[32] Στις εξορίες οι εκτοπισμένοι αγωνιστές οργανώνονταν σε συλλογικές οργανώσεις, τις Ομάδες Συμβίωσης, γνωστότερες ως Κολεκτίβες (βλ. Κώστας Γκριτζώνας. Ομάδες Συμβίωσης – Η συντροφική απάντηση στη βία και στον εγκλεισμό, εκδόσεις Φιλίστωρ 2001), ο χαρακτήρας των οποίων είχε καθαρά σοσιαλιστική μορφή (βλ. David Close. Πρόλογος στο βιβλίο του Μπερτ Μπερτλς, Εξόριστοι στο Αιγαίο – Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος, εκδόσεις Φιλίστωρ, 2002). Όλοι ανεξάρτητα από τη μόρφωση, από το επάγγελμα ή από το φύλο, ήταν ίσοι μεταξύ τους, συμμετείχαν στις αποφάσεις και μοιράζονταν τις εργασίες. Ταυτόχρονα παρακολουθούσαν μαθήματα ποικίλης φύσης που παρέδιδαν οι πιο μορφωμένοι προς τους υπολοίπους, ενισχύοντας το θεωρητικό τους υπόβαθρο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι περισσότεροι κατάφεραν όχι μόνο να επιζήσουν αλλά και να βελτιώσουν τη ζωή των μόνιμων κατοίκων των νησιών. Στη Γαύδο από πολύ νωρίς λειτούργησε η Κολεκτίβα Εξόριστων Κομμουνιστών Γαύδου, που αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για την οργάνωση της ζωής στην εξορία, την αντιμετώπιση του φοβερού εχθρού της πείνας, των αυθαιρεσιών των αρχών, κλπ.
[33] Γ. Δ. Κρήτης: Γενικός Διοικητής Κρήτης.
[34] Οι εξόριστοι σ’ αυτό το σημείο αναφέρονται ειρωνικά στην κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου που ανέλαβε στις 5 Ιουνίου 1932 μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Παπαναστασίου. Η τελευταία είχε ζωή μόλις 6 ημερών. Στις 26 Μαΐου 1932 είχε διαδεχθεί την προηγούμενη κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου που βρισκόταν στην αρχή από το 1929, όταν αυτή έπεσε εξαιτίας της πτώχευσης του 1932. Παρέμεινε στην εξουσία μέχρι τις 3 Νοεμβρίου 1932, όταν τη διαδέχτηκε η κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη.
[35] προλεταριάτο το: η κοινωνική τάξη των μισθωτών εργατών, που δεν έχουν δικά τους μέσα παραγωγής και που το εισόδημά τους προέρχεται αποκλειστικά από την πώληση της εργατικής τους δύναμης, η εργατική τάξη. [λόγ. < ιταλ. proletariato < γαλλ. prolétariat].
[36] Επιστολή των σαράντα επτά εξόριστων της Γαύδου, Οι εξόριστοι της Γαύδου κινδυνεύουν. Ας κινηθούμε για τη σωτηρία τους, εφημερίδα Νέος Ριζοσπάστης, Παρασκευή 12 Αυγούστου 1932, σελ. 3.
[37] Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Γαύδος: Το “νησί του διαβόλου” τόπος εξορίας των αλύγιστων της ταξικής πάλης, ο.π., σελ. 14.
[38] τραμβαγιέρης ο: οδηγός τράμ, μηχανοδηγός.
[39] σανατόριο το: θεραπευτήριο σε ορεινή περιοχή με ξηρό κλίμα, όπου νοσηλεύονταν ασθενείς με παθήσεις του θώρακα και κυρίως φυματικοί. [λόγ. < αγγλ. sanatori(um) -ον (< υστλατ. sanatorius “θεραπευτικός”) κατά το λατ. πρότυπο].
[40] ΠΕ της ΕΒΑ, Προς όλους τους ομίλους, εφημερίδα “Ο Νέος Ριζοσπάστης”, Πέμπτη 18 Αυγούστου 1932, σελ. 3.
[41] Στη Θεσσαλονίκη στις 17 Αυγούστου του 1932, η ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις «Ελλάς», η σημαντικότερη αντισημιτική και φασιστική οργάνωση της Β. Ελλάδας στον Μεσοπόλεμο), πραγματοποίησε ένοπλη επιδρομή στο σωματείο οικοδόμων Θεσσαλονίκης, τραυματίζοντας βαριά το γραμματέα του Χρ. Παπαδόπουλο, καθώς και τον οικοδόμο Χ. Σταμπουλίδη, ο οποίος ξεψύχησε την επόμενη μέρα. Σε ανακοίνωσή της, η Ενωτική ΓΣΕΕ τόνισε: «Η εργατιά της Θεσσαλονίκης από μέρες τώρα αντιμετωπίζει αλλεπάλληλες ένοπλες επιδρομές, σκοτωμούς και τραυματισμούς από τις εξοπλισμένες φασιστικές ορδές που εμπνέονται και καθοδηγούνται από τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας και την κυβέρνηση Βενιζέλου. Ο εργάτης οικοδόμος σ. Σταμπουλίδης έπεσε νεκρός. Μια δεκάδα εργάτες είναι τραυματισμένοι. Για την κυρίαρχη τάξη δεν είναι αρκετές οι συλλήψεις, οι δαρμοί, οι εξορίες, οι διαλύσεις των ταξικών οργανώσεων, η απαγόρευση του Ενωτικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, η αφαίρεση και των τελευταίων υπολειμμάτων των συνδικαλιστικών και πολιτικών ελευθεριών της εργατικής τάξης. Περνάει στις χωρίς προσχήματα δολοφονίες, στην εξόντωση του επαναστατικού συνδικαλιστικού κινήματος, ενώ τα σοσιαλφασιστικά συνδικάτα απολαμβάνουν την αμέριστη υποστήριξή της. Τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη Θεσσαλονίκη έχουν μεγάλη πολιτική σημασία για το επαναστατικό συνδικαλιστικό κίνημα, βρίσκονται σε αδιάσπαστη συνοχή με την επίθεση του κεφαλαίου και την αντίσταση των εργατών». (Βλ. Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Η Ενωτική Γενική Συνομοσπονδία των εργατών της Ελλάδος καλεί την εργατική τάξη να υπερασπιστεί το προλεταριάτο της Θεσσαλονίκης, εφημερίδα “Ο Νέος Ριζοσπάστης”, 20 Αυγούστου 1932, σελ. 1).
[42] Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Ήρθε το μήνυμα του θανάτου. Ο εξόριστος Καρατεμίρης πέθανε στη Γαύδο! Εργαζόμενοι κινηθείτε για τη σωτηρία των υπολοίπων!, εφημερίδα “Ο Νέος Ριζοσπάστης”, Κυριακή 21 Αυγούστου 1932, σελ. 1.
[43] μπενζίνα η: (εδώ, λαϊκότρ.) η βενζινάκατος. [ιταλ. benzina < γερμ. Benzin ( [dz > z] ίσως από επίδρ. του λόγ. βενζίνη)].
[44] Μπερτλς Μπερτ, «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ο.π., σελ. 162-163.
[45] Γκριτζώνας Κώστας, «Ομάδες Συμβίωσης», Φιλίστωρ, 2000, σελ. 33.
[46] Δημήτρης Σέρβος, Γαύδος: Το “νησί του διαβόλου” για τους εξόριστους κομμουνιστές! (Ιστορικά στοιχεία από αφηγήσεις Αύρας Παρτσαλίδου και Βάσου Γεωργίου), εφημερίδα Ριζοσπάστης, Σάββατο 28 Οχτώβρη 2000 – Κυριακή 29 Οχτώβρη 2000, σελ. 16.
[47] Ήδη από τον Ιούνη του ’46 υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη πολιτικών εξορίστων στο νησί. Σύμφωνα με δημοσίευμα του «Ριζοσπάστη» στις 20 Νοέμβρη του 1946, στο νησί υπάρχουν 97 εξόριστοι, των οποίων οι συνθήκες διαβίωσης είναι άθλιες. Τον επόμενο χρόνο ο αριθμός τους ανέρχεται στους 60. Το Σεπτέμβρη του 1947 οι κρατούμενοι διαμαρτύρονται μέσω ανταποκρίσεων στον «Ριζοσπάστη» για τη δημιουργία 2 στρατοπέδων σε 2 απομονωμένους και αποκλεισμένους μεταξύ τους χώρους. Στα στρατόπεδα αυτά δεν υπήρχε επικοινωνία των κρατουμένων, τόσο με το υπόλοιπο νησί, όσο και με τους κρατουμένους του άλλου στρατοπέδου. Οι συνθήκες ζωής τους ήταν πολύ δύσκολες γι’ αυτό και αναγκάζονται να καλέσουν σε βοήθεια. Παρ’ όλες τις εκκλήσεις των κρατουμένων και το κύμα διαμαρτυρίας του λαού, εξόριστοι παρέμειναν στο νησί μέχρι και το τέλος του εμφυλίου πολέμου. (βλ. Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Γαύδος: Το “νησί του διαβόλου” τόπος εξορίας των αλύγιστων της ταξικής πάλης, ο.π., σελ. 14).
Σε εξέλιξη βρίσκονται οι έρευνες της αστυνομίας για το ξήλωμα των «58 καρφιών» του εικαστικού Γιώργου Κόφτη…
Του Μανώλη Καπετανάκη * Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι…
Η Ιστορική, Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης (Ι.Λ.Α.Ε.Κ.) ολοκληρώνει το 2024 τις επισκέψεις στις γειτονιές…
Χάρη στο μεγαλείο ψυχής της οικογένειας της άτυχης 33χρονης η οποία σεβάστηκε την επιθυμία της,…
Ο Αστέριος Φανίκος, συνταξιούχος καθηγητής, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην εκπαίδευση και την προσφορά. Μετά τη…
Η φετινή χρονιά κλείνει με ένα νέο ρεκόρ για τον τουρισμό, τόσο στα έσοδα- τα οποία…
This website uses cookies.
