Των Κώστα Κουκουμάκα / Μάνο Φραγκιουδάκη
Αν αφήσουμε για μια στιγμή στην άκρη το λογισμικό κατασκοπίας Predator, υπάρχει κάτι χειρότερο για το οποίο ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν μπορεί να πει ότι δεν γνώριζε.
Η ευαίσθητη, όπως διατείνεται, στα εθνικά θέματα κυβέρνηση, φαίνεται ότι κακοποίησε την έννοια της «εθνικής ασφάλειας», προκειμένου να δικαιολογήσει χιλιάδες νόμιμες παρακολουθήσεις Ελλήνων πολιτών τα τελευταία τρία χρόνια.
Τόσο στην υπόθεση του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη όσο και σε αυτήν του Νίκου Ανδρουλάκη, εκτός από το Predator, τα τηλέφωνά τους ήταν παγιδευμένα από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) για λόγους «εθνικής ασφάλειας». Για να συμβεί αυτό, έπρεπε να μετατραπει η ΕΥΠ σε υπηρεσία-λάφυρο της κυβέρνησης.
Τις νόμιμες υποκλοπές στην Ελλάδα ζητά κατά κύριο λόγο η ΕΥΠ και λιγότερο η Αστυνομία, κι έπειτα οι σχετικές διατάξεις εγκρίνονται από τον αρμόδιο εισαγγελέα.
Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), το 2021 εκδόθηκαν 15.475 εισαγγελικές διατάξεις που αφορούσαν άρση απορρήτου για λόγους «εθνικής ασφάλειας». Το 2020 ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 13.751 διατάξεις, το 2019 ήταν 11.680, το 2018 ήταν 11.113 και το 2017 ήταν 7.182.
Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι μόνο την περσινή χρονιά εγκρίνονταν ημερησίως περισσότερα από 40 αιτήματα άρσης απορρήτου για αόριστους λόγους «εθνικής ασφάλειας», επομένως θεωρητικά εναντίον υπόπτων για θέματα διεθνούς τρομοκρατίας, κατασκοπείας και εν γένει αντιμετώπισης των εξωτερικών εχθρών.
Οι παραπάνω αριθμοί αφορούν το πλήθος των διατάξεων που έχουν κοινοποιηθεί στην ΑΔΑΕ και όχι τον αριθμό των τηλεφωνικών συνδέσεων που ακούει ο νόμιμος κοριός, επομένως ο πραγματικός αριθμός των ατόμων που παρακολουθούνται εκτιμάται ότι είναι πολλαπλάσιος.
Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος των 15.475 διατάξεων που εκδόθηκαν το 2021 για λόγους «εθνικής ασφάλειας», αρκεί να σημειώσουμε ότι την ίδια χρονιά εκδόθηκαν 3.097 βουλεύματα άρσης απορρήτου από δικαστικά συμβούλια (ένας εισαγγελέας προτείνει και τρεις δικαστές αποφασίζουν).
Αυτές οι νόμιμες υποκλοπές αφορούσαν σοβαρά ποινικά εγκλήματα – εγκληματικές οργανώσεις, ανθρωποκτονίες, εμπόριο ναρκωτικών κ.α. – και επιπλέον εγκρίθηκαν με αναλυτικό δικαστικό σκεπτικό.
ΜΙΑ “ΕΝΣΩΜΑΤΩΜΕΝΗ” ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ
Υπάρχει κάτι περισσότερο προβληματικό. Η ΕΥΠ, που υπάγεται τα τρία τελευταία χρόνια στον Κυριάκο Μητσοτάκη, ζητά την παρακολούθηση του στόχου. Αυτή εγκρίνεται, όχι από την Εισαγγελία Εφετών, όπως συνέβαινε παλιότερα, αλλά από τη μοναδική εισαγγελέα που εποπτεύει τις μυστικές υπηρεσίες.
Η τελευταία, επίσης με απόφαση Μητσοτάκη, έχει αποσπαστεί στην ΕΥΠ. Το πρόβλημα είναι ότι στις διατάξεις που εκδίδονται, παρότι απαιτείται μια τυπική αιτιολόγηση, στην πράξη δεν αναφέρεται ο λόγος της παρακολούθησης των στόχων, δηλαδή δεν εξηγείται ο κίνδυνος της περιβόητης «εθνικής ασφάλειας».
Οπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται στην τελευταία έκθεση της ΑΔΑΕ, «ειδικότερα, η παράλειψη αιτιολογίας αποκλείει τον δικαστικό έλεγχο ως προς την τήρηση των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας και της αρχής της αναλογικότητας, γεγονός που θέτει αυτοτελή ζητήματα σε σχέση με τις αρχές και τα minima του κράτους δικαίου».
Πιο απλά, ο ένας αποσπασμένος εισαγγελέας στην ΕΥΠ βλέπει μία λίστα με τηλεφωνικούς αριθμούς και υπογράφει σχεδόν μηχανικά τη διάταξη -ποτέ δεν μαθαίνουμε πόσα αιτήματα απορρίπτει. Ουσιαστικά κάνει μία διοικητική δουλειά.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η κυβέρνηση Μητσοτάκη τον Μάρτιο του 2021 άλλαξε τον νόμο για την άρση απορρήτου των επικοινωνιών (Αρ. Τροπολογίας: 827/146 31.3.2021).
Αυτό που προβλέπεται -ισχύει στις περιπτώσεις Κουκάκη και Ανδρουλάκη- είναι πως η ΕΥΠ μπορεί να παρακολουθεί χιλιάδες πολίτες επικαλούμενη την «εθνική ασφάλεια» της χώρας, χωρίς όμως εκείνοι να έχουν το δικαίωμα να το μάθουν, όταν λήξει η περίοδος της παρακολούθησής τους. Κάτι παρόμοιο είχαν κάνει έως τότε μόνο η Ρωσία και η Ουγγαρία.
Νομικοί είπαν στο NEWS 24/7 ότι η κατάσταση εκτραχύνθηκε μετά τον Μάρτιο του 2020 και την κρίση με τους συγκεντρωμένος μετανάστες και πρόσφυγες στον Έβρο. Έκτοτε, η έννοια του «υβριδικού πολέμου» βρίσκεται σχεδόν μόνιμα στα χείλη ανώτερων αξιωματούχων.
Θυμίζει αρκετά, όπως λένε οι ίδιες πηγές, την κατάσταση «έκτακτης ανάγκης» που ανανεώνει στην Τουρκία ο Ερντογάν κυλιόμενα μετά το καλοκαίρι του 2016 και την απόπειρα πραξικοπήματος στη γειτονική χώρα. Μόνο που στην Ελλάδα δεν έγινε πραξικόπημα.
Το NEWS 24/7 ανέτρεξε σε πρόσφατες αποφάσεις ελληνικών δικαστηρίων, στις οποίες τέθηκε το ζήτημα της «εθνικής ασφάλειας». Σε αντίθεση με τη φάμπρικα των διατάξεων της ΕΥΠ, τα δικαστήρια απέρριψαν το παραπάνω επιχείρημα.
Σταχυολογούμε: δημοτική αρχή στη Λέσβο προσέφυγε στο ΣτΕ κατά της κατασκευής καμπ προσφύγων στο Καρά Τεπέ, επικαλούμενη μεταξύ άλλων ζήτημα «εθνικής ασφάλειας». Το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο (1399/2022 ΣΤΕ) απέρριψε τον ισχυρισμό ως αόριστο.
Σε άλλες δύο περιπτώσεις, δικαστικά συμβούλια στην Αθήνα και τη Λαμία έκριναν πρόσφατα σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις αιτήματα του Ιράν για την έκδοση καταζητούμενων που συνελήφθησαν στην Ελλάδα. Το Ιράν τούς ζητούσε για λόγους «εθνικής ασφάλειας», ωστόσο οι Έλληνες δικαστές (8/2021 ΕΦ ΛΑΜ και 4/2022 ΕΦ ΑΘ) χαρακτήρισαν τον ίδιο ισχυρισμό προσχηματικό.
ΤΡΑΠΕΖΙΚΑ ΣΚΑΝΔΑΛΑ ΚΑΙ “ΞΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ”
Την περίοδο που ο δημοσιογράφος Κουκάκης ήταν στόχος της ΕΥΠ, αρθρογραφούσε σε ελληνικά και ξένα ΜΜΕ για υποθέσεις τραπεζικών σκανδάλων και διαφθοράς. Δεν είναι εύκολο αυτό να ερμηνευτεί ως ζήτημα «εθνικής ασφάλειας». Στην περίπτωση Ανδρουλάκη, η κατάσταση ήταν περισσότερο γκροτέσκ.
Μόλις έγινε γνωστή η νόμιμη παρακολούθησή του από την κυβέρνηση, η πρώτη διαρροή από το Μαξίμου ήταν πως ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ θεωρήθηκε ύποπτος διότι είχε συμμετάσχει σε επιτροπή του Ευρωκοινοβουλίου με θέμα τις εμπορικές σχέσεις με την Κίνα.
Μία δεύτερη εκδοχή ανέφερε ότι την παρακολούθηση Ανδρουλάκη «ζήτησαν οι μυστικές υπηρεσίες ξένων κρατών», πιθανόν της Ουκρανίας και της Αλγερίας. Οι πρεσβείες των δύο κρατών στην Αθήνα το διέψευσαν – “These claims are divorced from reality” («Αυτοί οι ισχυρισμοί έχουν πάρει διαζύγιο με την πραγματικότητα»), έγραψε στο Twitter ο Ουκρανός πρέσβης, Σεργκέι Σουτένκο.
ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ ΟΙ “ΣΤΟΧΟΙ”, ΑΛΛΑ ΞΕΡΕΙ Ο ΡΩΜΑΝΟΣ
Τα πράγματα έγιναν ακόμη χειρότερα το Σάββατο 6/8, όταν ο διευθυντής του Γραφείου Τύπου της ΝΔ, Νίκος Ρωμανός, υπονόησε σε ραδιοφωνική συνέντευξη στον ΣΚΑΙ ότι γνωρίζει τα στοιχεία -ή μέρος τους- που έχει συλλέξει η ΕΥΠ για τον Νίκο Ανδρουλάκη.
Ο Ρωμανός με ανακοίνωσή του την Κυριακή 7/8 κατηγόρησε όσους διερωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν να γνωρίζει τι έχει καταγραφεί από τις συνομιλίες του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ, απειλώντας μάλιστα με μηνύσεις. Ωστόσο, το ηχητικό αρχείο που παραμένει στην ιστοσελίδα του σταθμού είναι αδιάψευστος μάρτυρας.
Ο Νίκος Ρωμανός, λοιπόν, λέει κατά λέξη: «Όταν βγουν τα στοιχεία, όλα αυτά θα φανούν. Γι’ αυτό είμαστε οι πρώτοι που θέλουμε να βγουν όλα τα στοιχεία και θέλουμε και ο κ. Ανδρουλάκης – επειδή πολλά από αυτά είναι ευαίσθητα και θα τα μάθει μόνο ο ίδιος – να έχει το θάρρος να τα κοινοποιήσει».
Ο διευθυντής του Γραφείο Τύπου της ΝΔ υπονοεί σε πανελλήνια μετάδοση ότι έχει πρόσβαση στα στοιχεία που υπεκλάπησαν για λόγους «εθνικής ασφάλειας» και δύο 24ωρα αργότερα ο πρωθυπουργός δεν έχει βρει κάποιον λόγο ούτε να παρέμβει για να μάθει πώς ήξερε ο Νίκος Ρωμανός ούτε και να τον απομακρύνει από τη θέση του.
TΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ “ΕΘΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ”
Εντέλει, τι σημαίνει «εθνική ασφάλεια»; Μιλώντας στο NEWS 24/7 οι συνταγματολόγοι Κώστας Χρυσόγονος και Ξενοφών Κοντιάδης εξηγούν ότι πρόκειται για μια αόριστη νομική έννοια, η οποία είναι στενότερη από εκείνη της δημόσιας τάξης και επιπλέον περιορίζεται στην προάσπιση της χώρας έναντι εξωτερικών κινδύνων και εχθρών.
Αν ληφθεί υπόψη η γεωμετρική αύξηση του αριθμού των διατάξεων για άρση απορρήτου, εξηγούν οι συνταγματολόγοι, τότε προκύπτει ότι καθίσταται αδύνατος ο έλεγχος συνταγματικότητας σε κάθε επιμέρους περίπτωση, με γνώμονα την αναγκαιότητά της, σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας.
Κώστας Χρυσόγονος
Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Μέλος Πολιτικού Συμβουλίου ΠΑΣΟΚ/ΚΙΝΑΛ
“Το άρθρο 19 παρ.1 του Συντάγματος προστατεύει το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας με κάθε άλλο τρόπο, όπως είναι ιδίως η τηλεφωνική επικοινωνία. Προσθέτει όμως ότι νόμος ορίζει τις εγγυήσεις κάτω από τις οποίες η δικαστική αρχή δεν δεσμεύεται από το απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων. Παρόμοιες είναι και οι διατάξεις του άρθρου 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).
Ο σχετικός ν. 2225/1994 προβλέπει στο άρθρο 3 τη διαδικασία άρσης του απορρήτου (με αίτηση δημόσιας αρχής προς τον κατά τόπο αρμόδιο Εισαγγελέα Εφετών), χωρίς να διευκρινίζει περαιτέρω σε τι συνίσταται η «εθνική ασφάλεια».
Η συνταγματική έννοια της τελευταίας πάντως είναι προφανώς στενότερη από εκείνη της δημόσιας τάξης (όρος που χρησιμοποιείται στο άρθρο 18 παρ.3 Συντ. για να οριοθετήσει τις περιπτώσεις επίταξης πραγμάτων από το κράτος) ή της δημόσιας ασφάλειας (η ύπαρξη κινδύνου για την τελευταία δικαιολογεί την απαγόρευση δημόσιας συνάθροισης κατ’ άρθρο 11 παρ.2 Συντ.), περιλαμβάνοντας αποκλειστικά ό,τι αναφέρεται στην προάσπιση της χώρας έναντι εξωτερικών κινδύνων (βλ. Κ. Χρυσόγονου/ Σ. Βλαχόπουλου, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η έκδ. 2017, σ.301).
Στην πράξη όμως εκδίδεται ένας υπέρμετρος αριθμός εισαγγελικών διατάξεων άρσης του τηλεφωνικού απορρήτου (άνω των 20.0000 ετησίως, σύμφωνα με τις Εκθέσεις Πεπραγμένων της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών) ύστερα από αιτήσεις της Ε.Υ.Π προς τον ενσωματωμένο (!) σ’ αυτήν Εισαγγελέα Εφετών, ο οποίος καταντά έτσι ν’ ασκεί κατ’ ουσία διοικητικά καθήκοντα, παραβιάζοντας και την απαγόρευση του άρθρου 89 παρ. 3 Συντ.
Ο αριθμός των διατάξεων αυτών διογκώνεται τα τελευταία χρόνια ως κακοήθης όγκος, χωρίς να υφίσταται καμία απολύτως διαδικαστική εγγύηση και χωρίς να ενημερώνονται έστω και εκ των υστέρων οι στόχοι της παρακολούθησης, ακόμη και αν δεν έχει προκύψει κανένα αποτέλεσμα από εκείνη. Συντελείται έτσι διαρκής παραβίαση τόσο του Συντάγματος όσο και της ΕΣΔΑ“.
Ξενοφών Κοντιάδης
Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δικηγόρος
“Ο όρος «εθνική ασφάλεια», που χρησιμοποιείται τόσο στο άρθρο 19 του Συντάγματος, στο οποίο κατοχυρώνεται η προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών, όσο και στο άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, αποτελεί μια αόριστη νομική έννοια της οποία το περιεχόμενο καλούνται να συγκεκριμενοποιήσουν ο νομοθέτης, η διοίκηση και ο δικαστής.
Έχει επισημανθεί κατ’ επανάληψη από τη συνταγματική θεωρία ότι η επίκληση της εθνικής ασφάλειας ως λόγου άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών εγκυμονεί τον κίνδυνο καταστρατήγησης του σχετικού δικαιώματος.
Αυτό έχει αποδειχθεί και στην πράξη από το γεγονός ότι οι δικαστικές και οι εισαγγελικές αρχές αίρουν το απόρρητο των επικοινωνιών με ραγδαία αυξητικούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια, χωρίς να διευκρινίζεται στα βουλεύματα και τις εισαγγελικές διατάξεις που αίρουν το απόρρητο ποιοι ακριβώς είναι οι λόγοι εθνικής ασφάλειας που το επιτάσσουν.
Κατά συνέπεια καθίσταται αδύνατος ο έλεγχος συνταγματικότητας της άρσης του απορρήτου σε κάθε επιμέρους περίπτωση, με γνώμονα την αναγκαιότητά της, σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας.
Τί σημαίνει εθνική ασφάλεια; Ο όρος είναι ευρύτερος από την εθνική άμυνα, που αναφέρεται σε εξωτερική απειλή, επειδή συμπεριλαμβάνει και απειλές που προέρχονται από τη διεθνή τρομοκρατία.
Από την άλλη πλευρά, πρέπει να προσεγγίζεται ως στενότερος από τη δημόσια ασφάλεια, που αφορά εν γένει την εσωτερική ασφάλεια του κράτους και την ικανότητά του να εμπεδώνει αίσθημα ασφάλειας στους κατοίκους της χώρας.
Η διεύρυνση του περιεχομένου της εθνικής ασφάλειας, ώστε να καταλαμβάνει και τη διάπραξη σοβαρών εγκληματικών ενεργειών που αφορούν τη δημόσια ασφάλεια, θα ήταν αντίθετη προς το Σύνταγμα. Ο λόγος είναι ότι το Σύνταγμα προβλέπει ρητά ως αυτοτελή λόγο άρσης του απορρήτου, διαζευκτικά προς τους λόγους εθνικής ασφάλειας, τη «διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων», που απαριθμούνται στον νόμο με τον οποίο εξειδικεύεται η συνταγματική επιταγή.
Άρα η εθνική ασφάλεια πρέπει να περιορίζεται εννοιολογικά, υπό μία συσταλτική προσέγγιση, σε ζητήματα που αφορούν την απειλή κατά του κράτους από εξωτερικούς εχθρούς, την κατασκοπεία και τη διεθνή τρομοκρατία. Ζητούμενο παραμένει να προβλεφθούν περαιτέρω εγγυήσεις για την άρση του απορρήτου, όπως η εκ των υστέρων ενημέρωση των παρακολουθούμενων για τους λόγους που κρίθηκε αναγκαία η παρακολούθηση των επικοινωνιών τους“.