ΕΠΙΚΑΙΡΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ: Όταν λείπει το θεμέλιο

Γράφει ο Αρχιμανδρίτης
Ιγνάτιος Θ. Χατζηνικολάου
Θεολόγος, τ. Λυκειάρχης

Το ότι ο πολιτισμός μας χρεωκόπησε δεν χωρεί καμμιά αμφιβολία. Άλλα έταζε. Άλλα προκλητικά λάνσαρε. Για άλλα εκόπτετο. Άλλωστε, η τραγική ιδιομορφία της εποχής μας με τις αλλοπρόσαλλες ενέργειες της, αυτό επιμαρτυρούν.

Όσο και να φαντάζει θαυμαστός και υπέρλαμπρος ο τεχνικός πολιτισμός, η καλπάζουσα τεχνογνωσία και τεχνολογία, αυτός απέχει κατά πολύ από τον πολιτισμόν της ψυχής, δηλαδή τον αληθινόν πολιτισμόν. Και ενώ, δικαίως, εκστασιαζόμαστε από τα επιτεύγματα του τεχνικού πολιτισμού, δυστυχώς δεν κάνομε τίποτε για τον πνευματικόν πολιτισμόν, που επί τέλους δεν είναι μόνον τα αγαθά του καθαρού πνεύματος, αλλά και οι πολιτισμένες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Θυμόμαστε επίσης αυτό που τονιζόταν προεκλογικά, και που θα έπρεπε να μην ήταν μόνον προεκλογικό, για «πολιτικό πολιτισμό».

Πιστεύομε ότι στην κρίση του σημερινού πολιτισμού, και βασικά ομιλούμε για τον πνευματικό πολιτισμό, φταίει η αρνητική θεμελίωσίς του, η οποία φανερώθηκε με δύο τρόπους: 1. Με τρόπο άμεσο και 2. με τρόπο έμμεσο.

1) Άμεσος: Πρόκειται για την άρνηση κάθε πνευματικής αξίας, την συνεπή, ολοκληρωτική άρνηση, που εκδηλώνεται με την μορφή του υλισμού

Ο υλισμός, σαν φιλοσοφική αντίληψις, είναι, βέβαια πολύ παλιός, σαν θεμέλιο όμως πολιτισμού έχει ιστορία κάτι παραπάνω από έναν αιώνα. Γιατί στα 1848 έγινε η πρώτη μεγάλη υλιστική κίνησις με επιστημονικό μανδύα. Από το έτος αυτό άρχισε να μεσουρανεί ο υλισμός του Φόυερμπαχ με βάση το γνωστό «ο άνθρωπος είναι αυτό που τρώγει». Μάλιστα, όπως έλεγε ο Έγκελς (1780-1831) όλος ο κόσμος, ιδιαίτερα όλοι σχεδόν οι φοιτητές της εποχής εκείνης, ήταν οπαδοί του Φόυερμπαχ. Έτσι έμπαινε, θεμέλιο του πολιτισμού, ο υλισμός, σαν συνεπής, ωμή, άμεση άρνησις κάθε πνευματικής αξίας.

2) Ο έμμεσος τρόπος: Υπάρχει όμως και η έμμεση άρνησις, η οποία δεν αρνείται φανερά τις πνευματικές αξίες. Ίσα – ίσα, λέει ότι τις υπερασπίζεται! Λέξεις όπως «πνεύμα», «ιδέα», «ιδεαλισμός» και τα παρόμοια είναι πάντα στην θεωρία της.

Όμως εδώ γίνεται και κάτι άλλο: Την φανερή άρνηση αντικαθιστά η υπονόμευσις. Αυτή η «ιδεοκρατική» άρνησις χτυπά το θεμέλιο των πνευματικών αξιών, την χριστιανική πίστη. Τις αφήνει έτσι τις αξίες αυτές χωρίς θεμέλια, έτοιμες να πέσουν με το πρώτο φύσημα του ανέμου. Έτσι, το πνεύμα από δύναμη ζωής γίνεται μια λέξις, το πολύ ένα νεκρό συλλογιστικό σχήμα, που μπορεί μ’ αυτό να γράψεις βιβλία, μα δεν θεμελιώνεις την ζωή.

Πάντως και στην μία και στην άλλη μορφή –τρόπο– η ίδια άρνησις, το ίδιο αποτέλεσμα. Ξεριζώθηκαν τα χριστιανικά πνευματικά θεμέλια του πολιτισμού μας. Άλλα πνευματικά θεμέλια δεν πήγαν στην θέση τους. Ο πολιτισμός του νεοτέρου ανθρώπου έμεινε χωρίς πνευματική θεμελίωση, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητος! Για πρώτη φορά στην ιστορία της η ανθρωπότις πήγε να κάνει πολιτισμόν στηριγμένο στην άρνηση των πνευματικών θεμελίων που τον δημιούργησαν, έναν αντιχριστιανικόν πολιτισμόν.

Η άρνησις του Εικοστού και του σημερινού αιώνα είναι άρνησις στο πνεύμα, στην πίστη και μ’ αυτήν η άρνησις της ζωής. Γιατί, πράγματι, όπου έφυγε η πίστις, έφυγε μαζί της και ό,τι ανώτερο εστήριζε την ζωή. Μαζί με το ιερό δέος μπρος στο ανώτερο και το αιώνιο έφυγε και η παρηγοριά. Έφυγε η Αγία Γραφή που τονώνει, το εικόνισμα που θυμίζει το χρέος, η αιωνιότης που ενισχύει, η Θεία Μετάληψις που συμφιλιώνει. Έφυγε η ηθική δύναμις και έμεινε η πλαδαρότης. Έσπασε η αλυσίδα των αξιών και η πνευματικότης έμεινε ξεκάρφωτη. Έφυγε το θεμέλιο για την έννοια του ιερού και του οσίου.

Υπάρχουν βέβαια, ακόμη τα επίθετα «ιερό» και «όσιο». Υπάρχουν και τα διεκδικεί ο καθένας για τις αξιώσεις του. Την έννοιαν όμως, το ουσιαστικό περιεχόμενο, ποιος το δίνει τώρα πιά; Ποιός δίνει το όσιο, εκείνο που για χάρη του θυσιάζει κανείς τον ευατό του; Χάριν τίνος τώρα να θυσιάζεται κανείς; Για ένα σχήμα λόγου; Για τι;