Της Τατιάνας Καποδίστρια
Την Κυριακή 11 Ιουλίου συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από τον θάνατο του σερ Άρθουρ Έβανς (1851-1941), του ανθρώπου που «ανακάλυψε» τον Μινωικό Πολιτισμό κι έκανε το «παλάτι» της Κνωσσού ξακουστό στα πέρατα της υφηλίου. Ώπα, ώπα! Προς τι τα εισαγωγικά; Δεν ανακάλυψε όντως ο σερ Άρθουρ το παλάτι της Κνωσσού, αυτό το αγλάισμα του εξωστρεφούς κι υπέροχου Μινωικού Πολιτισμού, τον τόπο όπου ο μυθικός βασιλιάς Μίνωας κρατούσε φυλακισμένο τον φοβερό και τρομερό μινώταυρο Αστέριο μες στον περιβόητο λαβύρινθο; Εμ, όχι κι ακριβώς, δηλαδή…
Πάμε, συνεπώς, να βάλουμε λίγο τα πράγματα στην θέση τους.
Ξεκινώντας, φυσικά, από τον ίδιο τον Άρθουρ Τζον Έβανς, που γεννήθηκε στις 8 Ιουλίου του 1851 στο Νας Μιλς του Χέρτφορντσιρ στην ανατολική Αγγλία. Πρωτότοκος γιός του Τζον Έβανς και της (πρωτοξαδέλφης του) Χάριετ, ο Άρθουρ και τα τέσσερα αδέλφια του μεγάλωσαν σε ένα περιβάλλον που αφενός το φύσαγε το παραδάκι –χάρη στον κερδοφόρο οικογενειακό χαρτόμυλο–, αφετέρου λάτρευε αληθινά την μόρφωση, την καλλιέργεια, και την αρχαιολογία όλως ιδιαιτέρως. Ο πατήρ Έβανς, μάλιστα, ήταν μέγας συλλέκτης αρχαίων τεχνουργημάτων, εραστής της γεωλογίας, και ερασιτέχνης αρχαιολόγος. Μεταξύ μας, κάποιοι τυπολάτρες διατείνονται πως και ο υιός Έβανς ερασιτέχνης (αρχαιολόγος) ήταν, αφού ποτέ δεν ολοκλήρωσε επισήμως τις σπουδές σύγχρονης Ιστορίας που ξεκίνησε στις 9 Ιουνίου 1870 στην Οξφόρδη…
Εν πάση περιπτώσει, η πατρική περιουσία και η οικογενειακή μανία με την αρχαιολογία αποτέλεσαν δυο παραμέτρους που εν πολλοίς καθόρισαν την μετέπειτα λαμπρή πορεία του Άρθουρ. Διότι, βέβαια, ήταν τα κέρδη από τον χαρτόμυλο που χρηματοδότησαν την εξαγορά κρητικής γης, τις ανασκαφές, τις υπερβάλλουσες αποκαταστάσεις, και τις μετέπειτα δημοσιεύσεις του σχετικά με την Κνωσσό.
ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΠΑΡΑ ΛΙΓΟ ΚΑΤΑΣΚΟΠΟΥ
Ίδια πηγή χρηματοδότησης, όμως, είχαν και τα απανωτά ταξίδια που πραγματοποίησε ο νεαρός Άρθουρ Έβανς ανά την Ευρώπη, χοντρικά από τα 20 έως τα 35 του. Παρέα άλλοτε με τον αδελφό του, Λούις, κι άλλοτε με τον άλλο αδελφό του, Νόρμαν, ο πλημμελής φοιτητής Άρθουρ ταξίδεψε στην Αυστρία, στην Γαλλία, στην Σκανδιναβία, στην Λαπωνία, έφτασε μέχρι τα Καρπάθια, κι ύστερα άρχισε να ψαχουλεύει στις παρυφές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατέρρεε. Κι όπου κι αν βρέθηκε, όλο και κάτι αρχαίο ξετρύπωνε σε σόλοικα παζάρια, όλο και κάποιο ρωμαϊκό απομεινάρι ταυτοποιούσε σε αυτοσχέδιες ανασκαφές. Ήταν αναμφίβολα έξυπνος, φιλομαθής, και αποφασιστικός.
Θα πρέπει εδώ να γίνει σαφές το ιστορικoκοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο άνθισαν τέτοιες «αποστολές» ανακάλυψης, διάσωσης, ει μη και… ταχύρρυθμου εκπολιτισμού των κάπως πιο καθυστερημένων εθνών από πλευράς εύπορων Εγγλέζων. Γιατί δεν είναι μόνο ότι αυτοί οι τύποι μπορούσαν να κάνουν τέτοια ταξίδια –είναι πως τα γούσταραν πραγματικά. Βρισκόμαστε, άλλωστε, καταμεσίς της Βικτωριανής Εποχής, η Μεγάλη Βρετανία είναι μια παγκόσμια αυτοκρατορία, οι επιστημονικές της ανακαλύψεις αλλάζουν άρδην τον τρόπο ζωής, υπάρχει χρήμα… Και υπάρχει και μια ασίγαστη λαχτάρα για μεγάλα ταξίδια, για περιήγηση, για γνωριμία με άλλους τόπους κι άλλα ήθη.
Αυτά τα άλλα ήθη και οι μυστηριακοί τους τόποι είχαν, κατά κάποιο τρόπο, καρφωθεί στο μυαλό του νεαρού Άρθουρ. Εξού κι όλο επέστρεφε στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη, λόγου χάρη, όπου ήδη καταγράφονταν οι πρώτες οργανωμένες εξεγέρσεις κατά των Οθωμανών. Πεπεισμένος ότι η σκέτη αντικατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την Αυστρο-ουγγρική δεν ήταν δα και καμιά σούπερ βελτίωση για τους Βαλκάνιους, ο Έβανς έγραφε δημόσιες επιστολές, που ήταν ανοικτά υπέρ των στασιαστών και της ανεξαρτησίας τους (παρεμπιπτόντως, στην κηδεία του το 1941, η τότε Γιουγκοσλαβία είχε στείλει επίσημη αποστολή τιμώντας τούτον τον ένθερμο οπαδό της ανεξαρτησίας της). Λίγο μετά, ο Έβανς άρχισε να δουλεύει ως ανταποκριτής της εφημερίδας «Manchester Guardian» στα Βαλκάνια, ενώ αναγορεύτηκε και γραμματέας του Βρετανικού Ταμείου για Βαλκάνιους Πρόσφυγες.
Μάλιστα, σε ένα από τα ταξίδια του στην Βοσνία εν έτει 1882, ο Έβανς συνελήφθη από τους Οθωμανούς με την κατηγορία της κατασκοπείας. Δεν ήταν, βέβαια, αλήθεια, αλλά είχε βάλει κι ο Άρθουρ το χεράκι του, αφού στα διάφορα τζαρτζαρίσματά του με τις οθωμανικές αρχές ο ίδιος επικαλείτο μεγαλόσχημα το Βασιλικό Ναυτικό, ή υψηλά ιστάμενα πρόσωπα ως προστάτες του… Εν αναμονή της δίκης, φυλακίστηκε για έξι βδομάδες, αλλά τελικώς η κατηγορία κατέρρευσε κι ο Άρθουρ Έβανς απελάθηκε. Γύρισε στην Οξφόρδη και στην από τετραετίας σύζυγό του, Μάργκαρετ Φρίμαν (1848-1893), έγινε επιμελητής στο Μουσείο Ασμόλιαν της Οξφόρδης –και φυσικά συνέχισε να ταξιδεύει αθεράπευτα στα μέρη που τον ενδιέφεραν.
Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ
Φαίνεται πως το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Έβανς για την Κρήτη πυροδοτήθηκε γύρω στο 1883, όταν στο παρθενικό του ταξίδι στην Αθήνα βρήκε κι αγόρασε κάτι αρχαίους σκαλιστούς σφραγιδόλιθους που είχαν έρθει από το νησί. Παρεμπιπτόντως, σε εκείνη την ίδια παραμονή στην Αθήνα, το ζεύγος Έβανς είχε συναντηθεί με το ζεύγος Σλίμαν και οι δυο «αρχαιολόγοι» είχαν ανταλλάξει απόψεις περί Τροίας, αρχαίων Μυκηνών, κι άλλων τέτοιων θαμμένων και μυθικών. Ακολούθησαν άλλα τέσσερα ταξίδια του Έβανς στην Αθήνα, ήρθε κι ο θάνατος της Μάργκαρετ (την οποία αγαπούσε πολύ) το 1893, οπότε έναν χρόνο αργότερα ο Άρθουρ πήρε το ατμόπλοιο για Ηράκλειο.
Έχει σημασία να ψυχανεμιστεί κανείς την κατάσταση που επικρατούσε στην Κρήτη εκείνη την εποχή. Βρισκόμαστε τέσσερα χρόνια πριν από την ανακήρυξη της αυτονομίας του νησιού (1898) και την δημιουργία της Κρητικής Πολιτείας υπό την υψηλή κυριαρχία του σουλτάνου. Επικρατεί δημοσιονομικό μπάχαλο, οι αψιμαχίες δεν έχουν κοπάσει, ενώ έχει ήδη πέσει σύρμα για την «περίπτωση της Κνωσσού» μεταξύ των (ξένων, κατά κύριο λόγο) αρχαιολόγων. Μεταξύ μας, πάντως, από πολύ παλιά οι αγρότες του Ηρακλείου ξέθαβαν από τα χωράφια τους σκαλιστούς σφραγιδόλιθους, στους οποίους, μάλιστα, απέδιδαν μαγικές ιδιότητες –τους ονόμαζαν, ας πούμε, «γαλατόπετρες», επειδή πίστευαν ότι αν μια γυναίκα φορούσε μια τέτοια πέτρα στο στήθος της θα κατέβαζε περισσότερο γάλα για τα μωρά της. Από την άλλη πάλι, ήταν γνωστή και η περίπτωση του πλούσιου ηρακλειώτη αρχαιοδίφη, Μίνωα Καλοκαιρινού, ο οποίος το 1878 είχε πραγματοποιήσει μια μόλις 20ήμερη ανασκαφή στον λόφο Τσελεπί Κεφάλα στα νότια του Ηρακλείου –εκεί όπου έμελλε να αναδυθεί το «παλάτι» της Κνωσσού– φέρνοντας στο φως αρχαίες αποθήκες και κάτι τεράστια πήλινα πιθάρια.
Κι ενώ σκαπανείς και αρχαιολόγοι από την Γαλλία, την Ιταλία, την Βρετανία, την Γερμανία και τις ΗΠΑ διαγκωνίζονταν, πασχίζοντας να καπαρώσουν το ποθητό οθωμανικό φιρμάνι που θα τους επέτρεπε το σκάψιμο στην Κεφάλα, ο πάντα επιτήδειος Έβανς τους ρούμπωσε όλους καταφέρνοντας, στις 16 Μαρτίου 1900, να αγοράσει 20 στρέμματα του μετέπειτα αρχαιολογικού χώρου της Κνωσσού. Με τα λεφτά του μπαμπά, βεβαίως-βεβαίως, αλλά και με έξυπνους προσωπικούς χειρισμούς που ουσιαστικά δημιούργησαν μια μονοπωλιακή κατάσταση για πάρτη του στον χώρο της Κνωσσού.
Τα υπόλοιπα ανήκουν, κατά το κοινώς λεγόμενο, στην Ιστορία. Κατά την πενταετία 1900-1905 ο Έβανς έφερε στο φως ένα πολύ εκτεταμένο, περίτεχνο, άρτια εξοπλισμένο και όμορφα διακοσμημένο οικιστικό σύνολο, που στέγαζε, μεταξύ άλλων, πατητήρια κρασιού, εργαστήρια μεταλλοτεχνίας, αποθήκες τροφίμων, χώρους λατρείας κι άλλα πολλά. Επίσης, ανάμεσα στα πάμπολλα ευρήματα, ο Έβανς ανέσκαψε και πάνω από 3.000 πήλινα πλακίδια γραμμένα στην Γραμμική Α και Β.
Ο ΨΟΓΟΣ
Ωραία, λοιπόν. Αλλά πού έφταιξε, τελικά, ο έρμος ο σερ Άρθουρ; Θέλω να πω, το να είναι κάποιος πλούσιος, διαβασμένος, φιλοπερίεργος, και καπάτσος, και να μπορεί να ανασκάπτει όπου γουστάρει δεν ήταν και κάνα μείζον παράπτωμα την αυγή του 20ου αιώνα, έτσι δεν είναι; Είναι –αλλά και δεν είναι. Ας δούμε, εν προκειμένω, μερικά από τα φάουλ που του προσάπτουν ειδήμονες και (διπλωματούχοι) αρχαιολόγοι, από την δεκαετία του 1970 και μετά. Φάουλ, που κάνουν τα όρια μεταξύ επιστημονικής ερμηνείας και σκέτης εικασίας πολύ, πολύ θολά.
1. Πουθενά και σε καμία πηγή ο καθ’ όλα υπαρκτός πολιτισμός που άνθισε στην Κρήτη μεταξύ 3.000 και 1.450 π.Χ., και που μνημονεύεται από Όμηρο και Στράβωνα, δεν αναφέρεται ως «μινωικός». Το όνομα είναι ξεκάθαρη επινόηση του Έβανς. Διότι, λέει, σαν αντίκρυσε την περίπλοκη (και συχνά πολυώροφη) διαρρύθμιση των ανασκαφέντων κτιρίων και διαδρόμων, ο νους του πήγε αμέσως στον λαβύρινθο όπου, σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό μύθο, ο βασιλιάς Μίνως της Κρήτης κρατούσε τον μινώταυρο Αστέριο. Μίνως, μινώταυρος, μινωικός –elementary, dear!
2. Κατά τον παλίμψηστο τρόπο που λειτουργούν πάρα πολλά μέρη αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, κάτω από τα «μινωικά» ευρήματα του Έβανς, τα οποία χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού, αναδύθηκαν και απομεινάρια της Νεολιθικής Περιόδου. Μ’ αυτά ο άγγλος αρχαιοδίφης ασχολήθηκε ελάχιστα –δεν ήταν καν φάνκι…
3. Το ότι η ανασκαφή της Κνωσσού οργανώνεται γύρω από ένα παλάτι –και δη, του μυθικού βασιλιά Μίνωα– δεν φαίνεται να προκύπτει με σιγουριά από πουθενά. Απλά, όταν ο Έβανς ανέσκαψε τον γνωστό πέτρινο θώκο βεβαιώθηκε, από μόνος του, πως είχε ανακαλύψει την αίθουσα του θρόνου.
4. Όντως κατά την ανασκαφή του Έβανς –η οποία συνεχίστηκε και μετά τον Α’ Παγκόσμιο μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930– αποκαλύφθηκαν εξελιγμένα εργαλεία, αγγεία, ωραία κοσμήματα, και φυσικά τοιχογραφίες· με ταύρους, λουλουδένια μοτίβα, δελφίνια, με ανθρώπους που κάνουν κατακόρυφο στην πλάτη ενός ταύρου (ταυροκαθάψια), με ξώβυζες κυρίες, και αλαφροντυμένους ξυπόλητους νεαρούς. Το πώς όλα αυτά συντίθενται σε μια ανεξίκακη, προχώ, φιλειρηνική, μητριαρχική και έξω καρδιά κοινωνία, συνιστώντας τον πρώτο προηγμένο πολιτισμό της Ευρώπης, είναι κατά βάθος το ωραιοποιημένο αυθαίρετο δημιούργημα του Έβανς και των δημοσιεύσεών του.
5. Όποιος έχει πάει στην Κνωσσό έχει πιθανότατα χαζέψει μπρος στις πολύχρωμες τοιχογραφίες της. Κι όμως: οι κομψότατες «Γαλάζιες κυρίες», ο αθλητικός «Πρίγκιπας με τα κρίνα», τα υπέροχα λουλούδια και ο καθιστός γρύπας που κοσμούν την Αίθουσα του Θρόνου –όλα αυτά τα χρωματιστά κι απίθανα που στολίζουν τους τοίχους, τέλος πάντων– είναι, εν πολλοίς, δημιούργημα του Άγγλου Πιέτ ντε Γιόνγκ και των Ελβετών Εμίλ Γκιγερόν Πρεσβύτερου και Νεότερου. Ήτοι, των εξειδικευμένων «ανασκαφικών» ζωγράφων που επιστράτευσε ο Έβανς, ώστε να αναδείξουν, να σουλουπώσουν και, κυρίως, να συμπληρώσουν τα απομεινάρια που είχε φέρει στο φως η ανασκαφή. Όπως σημειώνει στο υπό έκδοση βιβλίο του «Το μυστικό του πολιτισμού» (Andrew Selkirk, “The Secret of Civilization”), ο καταξιωμένος εγγλέζος αρχαιολόγος Άντριου Σέλκερκ, «οι ζωγραφιές που έχουν προκύψει είναι 10% αρχαίος σοβάς και 90% η φαντασία των Γκιγιερόν [και ντε Γιόνγκ] με βάση τις ιδέες του Έβανς». Γι’ αυτό, λοιπόν, οι μινωικές τοιχογραφίες παραλληλίζονται συχνά με την art nouveau.
6. Και τελειώνουμε με το μεγαλύτερο ατόπημα, το οποίο ξεδιπλώθηκε μέσα στην σχεδόν 30ετία κατά την οποία ο Έβανς όλο και «βελτίωνε» την κρητική ανακάλυψή του. Μιλάμε για την χρήση μπετόν (Λίνα Μενδώνη, ακούς;). Συχνά και φάτσα κάρτα, ο σερ Άρθουρ κατέφυγε ξανά και ξανά σ’ αυτό το υλικό μετά τον Α’ Παγκόσμιο, σε μια προσπάθεια να δώσει πιο σαφές σχήμα σε κτίρια, δωμάτια και περιβάλλοντα χώρο. Όπως σκωπτικά παρατηρεί η αμερικανίδα καθηγήτρια ιστορίας, Κάθι Γκιρ, στο βιβλίο της «Η Κνωσσός και οι προφήτες του Μοντερνισμού» (Cathy Gere, “Knossos and the Prophets of Modernism”), «το αρχαίο παλάτι [της Κνωσσού] ευτύχησε να λάβει την αμφιλεγόμενη διάκριση ενός από τα πρώτα κτίρια με ενισχυμένο σκυρόδεμα στο νησί.»