Ζούμε το τέλος της Ευρώπης;: Η ανισότητα στις χώρες της ΕΕ τροφοδοτείται από την φυγή των εγκεφάλων και την ερημοποίηση ολόκληρων περιοχών

Η Ευρώπη αλλάζει. Οι αλλαγές αυτές, όπως η κατακόρυφη πτώση των γεννήσεων, η γήρανση του πληθυσμού και η αυξανόμενη αστικοποίηση, οι οποίες λαμβάνουν χώρα στο μεγαλύτερο μέρος του ανεπτυγμένου κόσμου, μεταμορφώνουν αναπόφευκτα την ήπειρο.

Όλο και λιγότεροι Ευρωπαίοι γεννιούνται, και ενώ η μετανάστευση από άλλα μέρη του κόσμου μπορεί να συμβάλει στην αντιστάθμιση αυτής της τάσης, οι νεότερες γενιές συγκεντρώνονται όλο και περισσότερο στα μέρη όπου υπάρχουν οι καλύτερες ευκαιρίες για εκπαίδευση, απασχόληση και ευημερία: τα μεγάλα αστικά κέντρα των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών.

Εν τω μεταξύ, οι υπόλοιπες περιοχές μένουν πίσω. Αντιμετωπίζουν έναν πληθυσμό που συρρικνώνεται και γερνάει, με πολύ λιγότερους εργαζόμενους με πανεπιστημιακή εκπαίδευση και όλο και λιγότερους ανθρώπους σε ηλικία εργασίας.

Μόνο μεταξύ 2015 και 2020, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχασε 3,5 εκατομμύρια άτομα σε ηλικία εργασίας (μεταξύ 25 και 64 ετών) και προβλέπεται να χάσει επιπλέον 35 εκατομμύρια μεταξύ 2020 και 2050 (από έναν πληθυσμό που σήμερα ανέρχεται σε περίπου 447 εκατομμύρια άτομα).

Με το 15% του πληθυσμού να είναι κάτω των 15 ετών και το 21% άνω των 65 ετών, τρεις στους πέντε Ευρωπαίους εργάζονται σήμερα τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τους άλλους δύο.

Σύμφωνα με μια έκθεση νομοθετικής πρωτοβουλίας της Επιτροπής Περιφερειακής Ανάπτυξης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (REGI), η οποία υποστηρίζεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και ενθαρρύνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη της ΕΕ να δημιουργήσουν ένα κοινό δίκαιο για την αντιμετώπιση της «διαρροής εγκεφάλων» στις πιο ερημωμένες περιοχές της Ευρώπης, απαιτείται άμεση δράση για να σταματήσει η διάβρωση του πληθυσμού, του οικονομικού περιβάλλοντος, της ποιότητας της απασχόλησης και της πρόσβασης σε βασικές δημόσιες υπηρεσίες.

Σύμφωνα με την έκθεση, «αν δεν αντιμετωπιστεί, η διαδικασία αυτή θα προκαλέσει νέες και αυξανόμενες εδαφικές ανισότητες, καθώς οι περιφέρειες θα γερνούν και θα υπολείπονται σε μέγεθος και δεξιότητες του εργατικού δυναμικού τους [...]. Η συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού είναι επομένως ταυτόχρονα ένα δημογραφικό, οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο”, το οποίο θα μπορούσε να έχει πολύ βαθιές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις.

Αυτές οι τάσεις κινδυνεύουν να υπονομεύσουν την εμπιστοσύνη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις ίδιες τις δημοκρατικές αξίες που θα έπρεπε να αποτελούν το ενοποιητικό της θεμέλιο.

«Η αύξηση των εδαφικών ανισοτήτων […] θα έχει ως αποτέλεσμα ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων και κοινοτήτων να αισθάνονται ότι μένουν πίσω, γεγονός που θα μπορούσε να τροφοδοτήσει περαιτέρω τις τρέχουσες τάσεις πολιτικής δυσαρέσκειας» και «να μειώσει την υποστήριξη του κοινού στις μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση».

Σύμφωνα με τη Eurostat, το 30,6% του πληθυσμού της ΕΕ ζει σε αγροτικές περιοχές, οι οποίες αντιπροσωπεύουν περίπου το 80% της χερσαίας έκτασης της ΕΕ. Αν και η τάση της ερημοποίησης είναι λιγότερο υπαρξιακή στη Δυτική Ευρώπη απ’ ό,τι στην Ανατολική – κάθε περιοχή επηρεάζεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Σχεδόν 50 περιοχές στην Ευρώπη έχουν ήδη εγκλωβιστεί σε αυτό που είναι γνωστό ως «αναπτυξιακές παγίδες», οι οποίες εντοπίζονται σε χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Ουγγαρία και η Κροατία, καθώς και στη νότια και βορειοδυτική Ιταλία, στην ανατολική Γερμανία και σε ορισμένες περιοχές της Τσεχικής Δημοκρατίας, της Πολωνίας, της Γαλλίας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας.

Άλλες 30 περίπου περιοχές κινδυνεύουν να πέσουν σύντομα σε αναπτυξιακές παγίδες, ιδίως σε χώρες όπως η Ισπανία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Πολωνία, η Φινλανδία, η Λιθουανία και η Λετονία.

Ο φαύλος κύκλος των «αναπτυξιακών παγίδων»

«Οι αναπτυξιακές παγίδες είναι η αποτυχία προσέλκυσης ατόμων σε ηλικία εργασίας. Αυτό συμβαίνει όταν μια περιοχή παρουσιάζει συνθήκες όπως μείωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, αύξηση του πληθυσμού μεγαλύτερης ηλικίας, υψηλό ποσοστό ανεργίας των νέων, στασιμότητα στον αριθμό των ατόμων με τριτοβάθμια εκπαίδευση και φυγή των νέων σε άλλες χώρες”, εξηγεί στην Equal Times η Ισπανίδα σοσιαλιστής ευρωβουλευτής Cristina Maestre Martín de Almagro, εισηγήτρια της έκθεσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

«Όταν αναλύουμε την αγροτική έξοδο και τη διαρροή εγκεφάλων», προειδοποιεί, «είναι εύκολο να καταφύγουμε σε μια εξήγηση που μοιάζει περισσότερο με φαύλο κύκλο παρά με επιστημονική ανάλυση. Αν δεν διορθωθεί η διαρροή εγκεφάλων σε περιοχές που ήδη χαρακτηρίζονται ως «λιγότερο ανεπτυγμένες», κινδυνεύουμε με διάλυση των δημόσιων και ιδιωτικών υπηρεσιών”, δεδομένης της έλλειψης χρηστών.

«Υποφέρουμε, εν ολίγοις, από μια διαδικασία αποψίλωσης των εδαφών. Και με τη σειρά τους, οι πληθυσμοί αυτών των περιοχών, ιδίως οι νέοι, ξεκινούν μια διαδικασία φυγής, ακριβώς επειδή δεν έχουν πρόσβαση σε δίκτυα υπηρεσιών» που θα τους βοηθούσαν να παραμείνουν στις περιοχές καταγωγής τους.

Το κλειδί για την επίλυση αυτού του προβλήματος βρίσκεται στη «μετατροπή του περιβάλλοντος, ώστε να καταστεί ελκυστικό και να σταθεροποιήσει τον πληθυσμό».

Για το σκοπό αυτό, όπως εξηγεί ο Maestre, η έκθεση έχει δημιουργήσει «μια πολύ ευρεία πολιτική συναίνεση».

Ζητά να επικαιροποιηθούν οι φορολογικοί κανόνες της ΕΕ, ώστε να διευκολυνθούν οι κοινωνικές και οικολογικές επενδύσεις στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές, και να ληφθούν υπόψη οι δυσκολίες των πιο απομονωμένων από φυσική άποψη περιοχών (νησιωτικές, ορεινές, ιδιαίτερα ερημωμένες και υπερπόντιες περιοχές, όπου η ανεργία των νέων είναι πολύ υψηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο).

Προτείνει επίσης να δοθεί προτεραιότητα στη χρηματοδότηση αυτής της προσπάθειας μέσω του συντονισμού της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ (τουλάχιστον το 5% του προϋπολογισμού της οποίας προορίζεται να αφιερωθεί στις αγροτικές περιοχές) με την Κοινή Αγροτική Πολιτική και να δημιουργηθεί ειδική γραμμή του προϋπολογισμού για τις περιφέρειες με σοβαρές και μόνιμες δημογραφικές προκλήσεις.

Για το σκοπό αυτό, το Eurofound, ο οργανισμός της ΕΕ για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και της ποιότητας ζωής, διοργάνωσε στα τέλη του περασμένου έτους ένα σεμινάριο με θέμα τον τρόπο βελτίωσης αυτής της σύγκλισης των πολιτικών προσπαθειών για τη γεφύρωση του αυξανόμενου χάσματος μεταξύ των αγροτικών και των αστικών περιοχών της ΕΕ. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Equal Times, ο Massimiliano Mascherini, επικεφαλής της μονάδας κοινωνικών πολιτικών στο Eurofound, δήλωσε ότι «η ελεύθερη κυκλοφορία των αγαθών και των ανθρώπων είναι ένας από τους πυλώνες του σχεδίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το γεγονός ότι οι άνθρωποι μετακινούνται από διάφορες περιοχές και πηγαίνουν όπου υπάρχουν ευκαιρίες σε ολόκληρη την Ευρώπη είναι η μεγάλη προστιθέμενη αξία της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Η κινητικότητα είναι επομένως «ένα θετικό στοιχείο για την Ευρωπαϊκή Ένωση».

Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι είναι απαραίτητο να προσελκύσουμε και να διατηρήσουμε τα ταλέντα στις περιοχές και τις χώρες προέλευσής τους, ώστε η κινητικότητα να γίνει «μια προσωρινή κατάσταση, μια περίοδος κατά την οποία το άτομο πηγαίνει στο εξωτερικό, μπαίνει σε περιβάλλον κατοικίας, πηγαίνει κάπου αλλού για να εμπλουτίσει το ανθρώπινο κεφάλαιό του και στη συνέχεια επιστρέφει στην περιοχή προέλευσής του για να την εμπλουτίσει με ένα υψηλότερο επίπεδο ανθρώπινου κεφαλαίου, ένα υψηλότερο επίπεδο τεχνογνωσίας και καινοτόμων λύσεων».

Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Maestre, «η διαρροή εγκεφάλων είναι ένα πραγματικό και αισθητό πρόβλημα σε πολλές χώρες της ΕΕ και πρέπει να αντιμετωπιστεί με ευρωπαϊκό τρόπο». Όπως προσθέτει η Mascherini, «ένας καινοτόμος τρόπος σκέψης [μέσω πολιτιστικών έργων, για παράδειγμα] μπορεί να είναι μετασχηματιστικός για την αποκατάσταση των αγροτικών περιοχών και την άνθισή τους».

Η Ανατολική Ευρώπη αιμορραγεί προς τα δυτικά

Το όλο και πιο ανησυχητικό πρόβλημα της ανισότητας στη Δυτική Ευρώπη αποτελεί εδώ και καιρό υπαρξιακή κρίση στην Ανατολική Ευρώπη.

«Μια περιοχή που χάνει πληθυσμό χάνει επίσης πλούτο, κοινωνική συνοχή και προοπτικές ευημερίας και θα έχει περισσότερες δυσκολίες στην απαλλαγή της οικονομίας της από τον άνθρακα και στον ψηφιακό μετασχηματισμό της», λέει ο Maestre.

Για τους Ανατολικοευρωπαίους, το πρόβλημα αυτό είναι πολύ πιο οξύ.

«Ενώ σε χώρες όπως η δική μου, η Ισπανία, η διαρροή εγκεφάλων γίνεται από τις αγροτικές περιοχές, για τις οποίες λανθασμένα λέγεται ότι “αδειάζουν”, προς τις αστικές περιοχές, αυτές παραμένουν εντός της ίδιας χώρας. Στην Ανατολική Ευρώπη, η έξοδος αυτή γίνεται από αγροτικές περιοχές ενός κράτους μέλους προς ένα άλλο κράτος μέλος, οπότε η απώλεια πληθυσμού επηρεάζει τη χώρα στο σύνολό της».

Πράγματι, η κατάσταση αντιμετωπίζεται πολύ πιο σοβαρά στο ανατολικό μισό της ηπείρου.

«Οι Βρυξέλλες δεν φαίνεται να έχουν θέσει στη στρατηγική τους ατζέντα με συνεπή τρόπο συνεκτικές και συστηματικές πολιτικές που να αντιμετωπίζουν τις πραγματικές αιτίες των διεθνών μεταναστευτικών διαδρόμων που αδειάζουν σήμερα την Ανατολική Ευρώπη, μεταναστεύσεις που μοιάζουν με πραγματική έξοδο, ή να υιοθετούν στρατηγικές για την εξάλειψη των αιτιών της διαρθρωτικής φτώχειας και του μεγάλου χάσματος μεταξύ Ανατολής και Δύσης», λέει ο βετεράνος Ρουμάνος γεωπολιτικός κοινωνιολόγος Ilie Bădescu, πρώην καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου και ειδικός σε ένα φαινόμενο από το οποίο η χώρα του είναι από τα πλέον πληττόμενα.

Μόνο μεταξύ 2011 και 2021, η Ρουμανία έχασε 1,1 εκατομμύριο κατοίκους, δηλαδή το 5,7% του πληθυσμού της. Η χώρα πάσχει από «επιταχυνόμενη γήρανση» και ο αριθμός των παιδιών έχει μειωθεί στο μισό από τη δεκαετία του 1990. Από τότε που τα μέλη της ΕΕ άφησαν πίσω τους τον κομμουνισμό το 1989, το 41% όσων έχουν μεταναστεύσει δυτικά είναι Πολωνοί, το 38% Ρουμάνοι και το 9% Ούγγροι.

Σχεδόν όλες οι περιφέρειες της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, καθώς και οι μισές της Ουγγαρίας, βρίσκονται σε «αναπτυξιακές παγίδες».

Σύμφωνα με τον Bădescu, αυτή η μαζική ερήμωση είναι το «ορατό αποτέλεσμα κρυφών διεργασιών» που οφείλονται στο συνδυασμό του γενικευμένου «δημογραφικού χειμώνα» της Ευρώπης σε συνδυασμό με ένα αναπτυξιακό μοντέλο που προωθήθηκε στην Ανατολή.

Ο συνάδελφός του Cătălin Zamfir, επίσης πρώην υπουργός Εργασίας και Κοινωνικής Προστασίας (1990-1991), μοιράζεται την ανάλυσή του: «το μοντέλο που εφαρμόστηκε στη Δύση είναι αυτό της οικονομίας που παράγει ευημερία», ενώ «το μοντέλο της κοινωνίας που επιβλήθηκε στην Ανατολή, από την άλλη πλευρά, ήταν το παγκοσμιοποιητικό-νεοφιλελεύθερο. Αντί να προωθεί την ανάπτυξη μέσω της γενικής ευημερίας, οδήγησε σε συνεχή υπανάπτυξη με σημαντική φτώχεια».

Αυτή η μετάβαση σε έναν «στρεβλό» καπιταλισμό, ο οποίος «παράγει πλούτο αλλά όχι ευημερία», οδήγησε σε μια «τρομερή παρακμή» σε όλη την Ανατολή, τόσο στις αγροτικές όσο και στις αστικές περιοχές, και στη μαζική έξοδο των νέων που έλαβε χώρα από το 1989 και η οποία προκάλεσε τη Ρουμανία να χάσει το 79% του εθνικού της ΑΕΠ τα τελευταία 30 χρόνια.

Σύμφωνα με τους Zamfir και Bădescu, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρμόστηκαν στη Ρουμανία με πιο ακραίο τρόπο από ό,τι σε άλλες ανατολικές χώρες. Μέχρι πρόσφατα, το 2017, το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των χωρών που εντάχθηκαν στην ΕΕ το 2004 ήταν περίπου 83% του ευρωπαϊκού μέσου όρου- για τη Ρουμανία, το ποσοστό αυτό ήταν μόλις 63%.

Από τη δεκαετία του 1990, ένα κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο «περιφερειακού καπιταλισμού» έχει «εισαχθεί σε όλη την Ανατολή», λέει ο Bădescu. Όπως εξηγεί, το σύστημα αυτό δημιουργεί «διαρκή υπανάπτυξη και αιώνια φτώχεια, καθώς και τα δύο συναφή φαινόμενα της κατακόρυφης μείωσης του πληθυσμού και της φυγής των νέων».

Σε ορισμένες χώρες, «η δυναμική της μετανάστευσης από ανατολή προς δύση δεν δείχνει σημάδια ανακοπής», προσθέτει. Και ενώ η μείωση του πληθυσμού έχει αρχίσει να επιβραδύνεται στη Ρουμανία (από το 2016), την Πολωνία (2017) και τη Βουλγαρία (2019), «παραμένει υψηλή από γενιά σε γενιά». Στις άλλες πρώην κομμουνιστικές χώρες, περισσότεροι άνθρωποι επιστρέφουν ήδη στις πατρίδες τους από ό,τι μεταναστεύουν στο εξωτερικό.

Ο ευρωβουλευτής Maestre αναγνωρίζει ότι, παρόλο που η ΕΕ έχει μέχρι στιγμής υιοθετήσει ειδικά μέτρα για τις διάφορες πληγείσες περιοχές, «δεν έχουμε καταφέρει να προβληματιστούμε, πόσο μάλλον να ανταποκριθούμε σε αυτούς τους λόγους». Κατά την τελευταία δεκαετία, «ορισμένες κυβερνήσεις επέλεξαν να ξεκοιλιάσουν τις δημόσιες υπηρεσίες. Αλλά κάθε φορά που κλείνει ένα κέντρο υγείας ή ένα σχολείο, οι άνθρωποι ενθαρρύνονται να εγκαταλείψουν τα χωριά τους. Δεν μιλάμε αρκετά γι’ αυτό».

«Νομίζω ότι υπάρχει έλλειψη μεθόδου όταν πρόκειται να προταθούν λύσεις», λέει. «Για παράδειγμα, δυσκολεύομαι να καταλάβω γιατί κανείς δεν έχει λάβει σοβαρά υπόψη του τον σχεδιασμό της εκπαίδευσης και της κατάρτισης ή γιατί οι πολιτικές για το φύλο και τις ίσες ευκαιρίες έχουν παραμεληθεί τόσο πολύ, όταν γνωρίζουμε ότι οι νέοι και οι γυναίκες είναι οι πρώτοι που φεύγουν».

Η έκθεση που υπερασπίζεται η Maestre υπογραμμίζει τη σημασία της εγγύησης της πρόσβασης σε «τακτική και σύγχρονη κατάρτιση», έτσι ώστε οι άνθρωποι και στις αγροτικές περιοχές να μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας και να μην μένουν πίσω λόγω του τόπου διαμονής τους.

Η Ευρώπη αντιμετωπίζει ένα ταραχώδες μέλλον αν δεν αντιμετωπιστούν αυτά τα προβλήματα
Ενώ ο Maestre παραμένει αισιόδοξος και επικεντρωμένος στις λύσεις, ο Bădescu προειδοποιεί ότι η σημερινή «ασύμμετρη γεωγραφία των χρόνιων διαφορών μεταξύ ανατολής και δύσης, βορρά και νότου» δεν πρέπει να επιτραπεί να «νομιμοποιηθεί», όπως συνέβη με το «γνωστό δόγμα της Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων, που επαναφέρει πρόσφατα ο Emmanuel Macron».

Αν δεν επιλυθεί αυτή η «ασυμμετρία», υποστηρίζει, «το σύστημα θα βυθιστεί σε μια κρίση που θα είναι δύσκολο να διαχειριστεί» και θα μπορούσε να καταλήξει να δημιουργήσει τόσο έντονες μεταναστευτικές και κοινωνικές εντάσεις που οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα μπουν στον πειρασμό να «υιοθετήσουν αυταρχικές πολιτικές».

Τα προβλήματα αυτά προκαλούν μια σοβαρή «κατάρρευση της εμπιστοσύνης στους κρατικούς θεσμούς», ενθαρρύνοντας τον ευρωσκεπτικισμό και τη «συστηματοποίηση της κοινωνικής απογοήτευσης» σε ένα σκηνικό «σχετικής φτώχειας» που οδηγεί σε «ακραία πόλωση» και, στη μετακομμουνιστική Ευρώπη, σε μια κάποια «νοσταλγία για το παρελθόν», λέει ο Bădescu.

«Το μέλλον της Ευρώπης κινδυνεύει να καθοριστεί από αυτά τα σοβαρά προβλήματα», προειδοποιεί. Εάν οι διαρθρωτικές ρίζες της μείνουν χωρίς αντιμετώπιση, η εποχή μας θα είναι μια ΕΕ «της αναταραχής και της στασιμότητας, όχι της προόδου, όπως πιστεύουν οι αισιόδοξοι της ευρωπαϊκής ατζέντας στις Βρυξέλλες».

equaltimes.org

"google ad"