Όταν τη δεκαετία του 1980 ο αείμνηστος Γιάννης Σακελλαράκης εντόπιζε στη Ζώμινθο του Ψηλορείτη, όχι πολύ μακριά από το Ιδαίον Άντρον που ερευνούσε, έναν αρχαίο τοίχο, δεν φανταζόταν ότι ανήκε στο μοναδικό ορεινό ανάκτορο της Κρήτης. «Ο Σακελλαράκης κατάλαβε ότι πρόκειται για κάτι πολύ σημαντικό, αλλά δεν πρόλαβε να σκάψει παρά ελάχιστο τμήμα. Όμως, πραγματοποιήθηκε ένα ‘όνειρό’ του -όχι της φαντασίας αλλά ως προς τη δυνατότητα που είχε να βλέπει τα πράγματα, έχοντας πλήρη γνώση του χώρου. Έλεγε πάντα ότι ‘το τυχαίο εύρημα δεν είναι τίποτα άλλο από συνειδητοποιημένη γνώση’. Δηλαδή, βλέπεις τον χώρο, σου ‘μιλάει’, κι έτσι αντιλαμβάνεσαι περί τίνος πρόκειται. Αυτό είναι ο καλός αρχαιολόγος», προσθέτει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Το βιβλίο «Ζώμινθος. Ένα ανάκτορο στο βουνό», που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε περιορισμένα αντίτυπα με χορηγία του Ιδρύματος Ψύχα, είναι μια δίγλωσση έκδοση (ελληνικά και αγγλικά) ιδιαίτερα κατατοπιστική για όλους, ειδικούς και μη, τόσο για την περιπλοκότητα και τη μεγαλοπρέπεια τού, κατά τόπους διώροφου, ακόμα και τριώροφου, ανακτόρου, που ξεπερνά τα 75 δωμάτια στο ισόγειο (νούμερο που με τους ορόφους πολλαπλασιάζεται), όσο και για τη σημασία του. Ρωτήσαμε την Έφη Σαπουνά – Σακελλαράκη ποιες ομοιότητες και διαφορές διακρίνονται στη Ζώμινθο σε σχέση με τα υπόλοιπα μινωικά ανάκτορα. «Είναι πιο μικρό και ορεινό. Δεν διαφέρει σε τίποτα από την πολυτέλεια των άλλων ανακτόρων, μόνο που έχει ορισμένες ιδιομορφίες, όπως η κεντρική αυλή που διαμορφώθηκε σε μικρότερο τμήμα, ενώ η βόρεια αυλή, κάτω από την οποία εντοπίστηκαν τα παλαιά ανάκτορα, αναπτύχθηκε σε μεγαλύτερο. Επίσης δεν υπάρχει δυτική αυλή -δηλαδή, έχει ιδιομορφίες ανάλογες με αυτές που επέβαλε το κλίμα. Μην ξεχνάμε ότι βρίσκεται σε υψόμετρο μεγαλύτερο από 1.200 μέτρα», μας απαντά.
Η ανασκαφή του δαιδαλώδους κτηρίου με την εκπληκτική διατήρηση, παρά τις διαχρονικές λαθρανασκαφές και τις νεότερες χρήσεις, έχει φέρει στο φως μοναδικά ευρήματα, που τεκμηριώνουν τη σημασία του ως ανακτόρου στο βουνό, αλλά και ως πολυτελούς έδρας σημαντικών παραγόντων της μινωικής ζωής -πιθανώς του ιερατείου που είχε σχέση με την Κνωσό. Κυρίως, όμως, αποδεικνύεται η στενή και διαχρονική σχέση του με το Ιδαίον Άντρον, με το οποίο και γειτνιάζει, ως προπύργιο του ιερού σπηλαίου (κυρίως τον χειμώνα όταν δεν λειτουργούσε το ιερό). «Η σχέση της Ζωμίνθου με το Ιδαίον Άντρον, όπου ανατράφηκε και ετάφη ο Κρηταγενής Δίας, είναι ιδιαίτερη. Η Κνωσός που είχε στενή σχέση με τη Ζώμινθο -γιατί τα στοιχεία που βρίσκουμε είναι πρωτίστως κνωσιακά- εκμεταλλευόταν τον πλούτο του Ψηλορείτη, συνεπώς και του ιερού. Δηλαδή, το ανάκτορο βρισκόταν εκεί για να εξυπηρετεί ουσιαστικά το Ιδαίον Άντρον που ήταν ένα μεσογειακό διεθνές ιερό -ειδικά τον χειμώνα που θα ήταν δύσκολο να μεταβεί κανείς στο σπήλαιο. Αν και έχουν αλλάξει οι συνθήκες, ακόμα και σήμερα σε ορισμένες περιόδους του χρόνου το σπήλαιο δεν είναι προσιτό λόγω χιονιού. Να φανταστείτε, την πρώτη χρονιά που έσκαψε ο Σακελλαράκης, μήνα Αύγουστο, είχε 4 μέτρα χιόνι μέσα στο Ιδαίον Άντρον», σημειώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων.
Η Ζώμινθος δεν έπαψε να έχει λατρευτικό χαρακτήρα έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτό. Υπήρξε επίσης πολιτικό και οικονομικό κέντρο που άκμασε τη μινωική εποχή (περίπου έως το 1600 π.Χ.), αλλά και μεταγενέστερα, τους ιστορικούς χρόνους (1000-800 π.Χ.), ακόμα και τα ρωμαϊκά χρόνια. «Οι Ρωμαίοι ήταν οι πιο έξυπνοι. Όταν εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη, εκμεταλλεύτηκαν τον ‘έτοιμο’ πλούτο της περιοχής. Χιλιάδες ρωμαϊκά λυχνάρια στο Ιδαίον Άντρον προέρχονται από διάφορες περιοχές του κόσμου, από την Ανατολή, τη Δύση, την Αφρική… Αλλά και πολύ πιο πριν, μεταξύ 1000 και 800 π.Χ., έχουμε βρει καταπληκτικά αντικείμενα από την Ανατολή. Σ’ ένα ταξίδι που κάναμε με τον Σακελλαράκη στο Ιράκ, όταν ακόμα μαινόταν ο πόλεμος με το Ιράν, στο Εθνικό Μουσείο της Βαγδάτης μάς έδειξαν αντικείμενα ίδια με αυτά που βρέθηκαν στο Ιδαίον Άντρον. Δηλαδή, αν δεν τα είχε φτιάξει ο ίδιος ο τεχνίτης, προέρχονταν από το ίδιο εργαστήριο», τονίζει.
Αυτή την περίοδο η Έφη Σαπουνά – Σακελλαράκη ετοιμάζει την επιστημονική δημοσίευση των ανασκαφικών ερευνών. «Γι’ αυτό σταματάμε την ανασκαφή για λίγο. Ο χώρος μπορεί να γίνει επισκέψιμος με τη διαμόρφωσή του, έργο που έχει ενταχθεί σε ΕΣΠΑ και αυτή τη στιγμή υλοποιείται Είναι πολύ σημαντικό να γίνει η δημοσίευση. Δεν ξέρω αν θα φτάσει τους πέντε τόμους, όπως τα Κύθηρα, αλλά θα είναι σίγουρα μεγάλη», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Έφη Σαπουνά – Σακελλαράκη, που έλαβε πρόσφατα και μια πολύ τιμητική πρόσκληση. Από την ομάδα του Μυκηναϊκού Σεμιναρίου του Λονδίνου και από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έχει προσκληθεί να δώσει τον Μάιο του 2023 μια ομιλία για τη Ζώμινθο στο πλαίσιο του Michael Ventris Memorial Lecture, τη πιο σημαντική διάλεξη Αιγαιακής Αρχαιολογίας στο Ηνωμένο Βασίλειο που πραγματοποιείται κάθε δυο χρόνια.
- Το βιβλίο «Ζώμινθος. Ένα ανάκτορο στο βουνό» δεν διατίθεται στο εμπόριο.
- Εικ. Οι φωτογραφίες δόθηκαν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για δημοσίευση από το Ίδρυμα Ψύχα και την κ. Σακελλαράκη.