Η κατάρρευση της νεοτερικότητας

Του Στρατή Παπαμανουσάκη*

Η νεοτερικότητα καταρρέει. Καταρρέει ακριβώς εκεί όπου γιγαντώθηκε, στην Αμερική, της οποίας η κατάκτηση σηματοδότησε την έναρξη της, καταρρέει σήμερα, μέσα σε πάταγο, αφίνοντας τη σκόνη της να εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο, καταρρέει ύστερα από μια μεγάλη περίοδο θαυμαστών επιτευγμάτων, αλλά και μια μεγάλη σειρά μερικών καταρρεύσεων. Η νεοτερικότητα υπήρξε ένας πολύπλοκος συνδυασμός θεωρητικών και πρακτικών γεγονότων και ιδεών, από την επανάσταση της επιστήμης και της τεχνικής, την ανακάλυψη νέων χωρών και νέων δρόμων επικοινωνίας, την προαγωγή της πολιτικής, της κοινωνίας και της οικονομίας, μέχρι το έσχατο όριο της παγκοσμιοποίησης, του καπιταλισμού και της καθυπόταξης της φύσης, του πολιτισμού και του ανθρώπου. Μέσα στη νεοτερικότητα συντελέστηκε ένας αδυσώπητος αγώνας ανάμεσα στη φύση και στο πνεύμα, μεταξύ ατόμου και συλλογικότητας, στην αντιπαράθεση λόγου και ιστορίας. Οι πρώτοι αιώνες της γεωγραφικής εξάπλωσης σε ολόκληρο τον πλανήτη μας, της διάδοσης της επιστημονικής γνώσης σε όλα τα πεδία του επιστητού, της επικράτησης της λογικής και της φιλοσοφίας στο νεότερο κράτος, κατέληξαν στους τελευταίους αιώνες του ανορθολογικού ρομαντισμού, της μοντέρνας αφηρημένης τέχνης και των μεγάλων πολεμικών αναμετρήσεων. Η νεοτερικότητα παρέδοσε τον ανθρωπισμό στη βαρβαρότητα, τις μεγάλες αφηγήσεις στην πιο μίζερη καθημερινότητα, το είναι, τον λόγο και το δίκαιο στο μηδενισμό, στο παράλογο και στην αταξία.

Η εποχή της μετανεοτερικότητας έχει ήδη προχωρήσει, διαστρέφοντας τον ανθρώπινο ψυχισμό, καθώς μετέβαλε το πρόσωπο σε άτομο, τον δημιουργό σε καταναλωτή, τον πολίτη σε υπήκοο. Παράλληλα η σύγχρονη εποχή αφαίρεσε από την κοινωνία την ιστορική μνήμη, τη μεταφυσική πίστη και τη συλλογική ταυτότητα. Και τέλος στους έσχατους καιρούς, η οικονομία αντικατέστησε την πολιτική, η πληροφορία την παιδεία, η παγκοσμιοποίηση το έθνος, τον πολιτισμό και την ιστορία. Ένας νέος μεσαίωνας προβάλλει στον ορίζοντα του χρόνου, επαναφεροντας στη μνήμη μας το μεσοπόλεμο του περασμένου αιώνα, με ότι αυτός συνεπάγεται. Το φάντασμα του βαρβαρισμού, της γερμανικής Ευρώπης και της φασιστικής Αμερικής, στοιχειώνει την σκέψη των σκεπτόμενων ανθρώπων. Η επικράτηση του Τράμπ στην αμερικανική προεδρία εντάσσεται στη σειρά των τελευταίων εξελίξεων, που συντελέστηκαν αναπόφευκτα στην αντιπαράθεση λαϊκισμού, ξενοφοβίας και γενικότερου νεοσυντηρητισμού από τη μια μεριά και εξαθλίωσης των μεσαίων και κατώτερων τάξεων, ανυπαρξίας μεταναστευτικής πολιτικής και διάψευσης κάθε ελπίδας βελτίωσης της σημερινής καταστάσεως από την άλλη. Με την πείρα του πρόσφατου βρετανικού παραδείγματος και στην προοπτική των επόμενων εκλογικών αναμετρήσεων στην Αυστρία, Γαλλία, Ολλανδία και Γερμανία, και της οικονομικής αποτυχίας και της κοινωνικής απορρύθμισης σε Ελλάδα, Ιταλία και Πορτογαλία, καθώς και μπροστά στη διαφαινόμενη γενικότερη παγκόσμια αναταραχή, οι χθεσινές αμερικανικές εκλογές σηματοδοτούν την ύστατη ευκαιρία της Ευρώπης να αντιδράσει στην ολοκληρωτική διάλυση και την καταστροφή, που επί τόσον καιρό και με τόση επιθετική επιμονή η ίδια προπαρασκεύασε.

Ωστόσο η ιστορία δεν είναι ποτέ μονοσήμαντη. Η ανθρώπινη ύπαρξη αντιπαραθέτει πάντα το είναι στο μηδέν, την αισιοδοξία στην απελπισία, τη ζωή, τη φύση και το πνεύμα στο θάνατο, την καταστροφή και την ερήμωση. Έτσι, αναλύοντας τη βρετανική περίπτωση, η αποχώρηση ενός κράτους από τη σημερινή Ευρώπη αφενός οδηγεί στη διάλυση του ευρωπαϊκού κατεστημένου, αλλά αφετέρου ανοίγει το δρόμο στη θεμελίωση μιας νέας Ευρώπης, διαλυόμενη ως καταπιεστικό σύνολο και λυόμενη συγχρόνως ως ελεύθερο δημιούργημα, για την ανασυγκρότηση της ευρωπαϊκής ιδέας και τη μεταβολή της σε πρόγραμμα πρακτικής πολιτικής. Κατά τον ίδιο τρόπο και η ανάδειξη του αμερικανικού “τραμπισμού” δημιουργεί νέες συνθήκες διαμόρφωσης μιας άλλης ευρωπαϊκής πολιτικής. Ο επαγγελόμενος απομονωτισμός, που δεν είναι καθόλου άγνωστος στην αμερικανική ιστορία, ο προστατευτισμός και ο συνεπόμενος οικονομικός ανταγωνισμός κλονίζουν συθέμελα την νεοτερική παγκοσμιοποίηση και αναιρούν αντίστοιχα τις καταστροφικές της συνέπειες για τους αδύναμους λαούς και τα εθνικά κράτη. Η εξομάλυνση των σχέσεων ΗΠΑ και Ρωσίας, η διευθέτηση του μεσανατολικού προβλήματος , η αποδυνάμωση του ΝΑΤΟ, μολονότι φαίνονται και προφανώς είναι αντιφατικά, αόριστα και ανεπίδεκτα αξιολόγησης, εν τούτοις δεν στερούνται ιδιαίτερης σημασίας. Το σίγουρο είναι ότι η κατάρρευση της νεοτερικότητας ανοίγει μια νέα σελίδα στην παγκόσμια ιστορία.

ξαρτάται απο τη συνειδητοποίηση αυτής της νέας καταστάσεως, την ανάληψη των ανάλογων πρωτοβουλιών και τον γενικότερο αγώνα των λαών της Ευρώπης για τη ζωή και το μέλλον τους να εγγράψουν σε αυτή τη σελίδα τη δική τους ιστορία.

* Επίτιμος Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Χανίων