Αναμένοντας την ομιλία Ζελένσκι και στο ελληνικό Κοινοβούλιο, το άρθρο του Lee Jones από το unherd.com είναι χρήσιμο να διαβαστεί από το ακροατήριο, το οποίο δεν θα έχει τη δυνατότητα ερωτήσεων στον Ουκρανό πρόεδρο…
Η Ουκρανία προδόθηκε από τις ελίτ της;
Από τον Lee Jones
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι μόνο η πιο πρόσφατη και βίαιη παραβίαση της κυριαρχίας της. Οι βαθύτερες ρίζες της κρίσης βρίσκονται στην αποτυχία των ουκρανικών ελίτ να εκπροσωπήσουν ολόκληρο το έθνος τους και να διατηρήσουν την κυριαρχία του, με τη «βοήθεια» των ανεύθυνων δυτικών δυνάμεων.
Όπως πολλά μετασοβιετικά κράτη, όταν έγινε ανεξάρτητη το 1991, η Ουκρανία αντιμετώπισε μια σοβαρή πρόκληση οικοδόμησης έθνους. Η Ουκρανία είναι μια πολυεθνική, πολυθρησκευτική και πολύγλωσση χώρα με μικρή ιστορική εμπειρία ανεξάρτητου κράτους. Οι κύριες εθνογλωσσικές ομάδες της περιλαμβάνουν Ουκρανούς στα δυτικά και Ρώσους στα ανατολικά. Πολλοί μιλούν και τις δύο γλώσσες και οι ιστορίες και οι πολιτιστικές πρακτικές τους είναι βαθιά συνυφασμένες.
Ένας αταβιστικός εθνικισμός που στηρίζει την πολιτική εξουσία μόνο σε υποτιθέμενες αρχαίες παραδόσεις των εθνοτικών Ουκρανών δεν είναι ούτε συνεπής με την πραγματικότητα, ούτε είναι ικανός να ενώσει ολόκληρο τον ουκρανικό λαό. Η πρόκληση της μετασοβιετικής οικοδόμησης εθνών ήταν, επομένως, η δημιουργία ενός πολιτικού εθνικισμού, βασισμένου σε μια κοινή δέσμευση για δημοκρατική αυτοδιοίκηση.
Δυστυχώς, οι ουκρανικές ελίτ απέτυχαν σε αυτό το έργο. Πράγματι, όπως τεκμηριώνει η Yuliya Yurchenko στο συναρπαστικό αλλά καταθλιπτικό βιβλίο της, Ukraine and the Empire of Capital, ήταν πολύ απασχολημένοι με τη λεηλασία των υπολειμμάτων της σοβιετικής οικονομίας, με τους αξιωματούχους και τα εγκληματικά επιχειρηματικά τους δίκτυα να μεταμορφώνονται σε ισχυρούς, ληστρικούς ολιγάρχες ενώ οι υπόλοιποι της κοινωνίας έπεσαν σε εξαθλίωση.
Από το 1990 έως το 2000, το ΑΕΠ της Ουκρανίας μειώθηκε από 81,4 δισεκατομμύρια δολάρια σε μόλις 31,2 δισεκατομμύρια δολάρια. Ο υπερπληθωρισμός, που κορυφώθηκε στο 10,155% το 1993, κατέστρεψε το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων, δημιουργώντας μακροχρόνια ανεργία, ειδικά στους νέους. Οι ολιγάρχες είχαν λίγα να προσφέρουν στους πολίτες, βασιζόμενοι όλο και περισσότερο στην απάτη, τη διαφθορά και τον εκφοβισμό για να παραμείνουν στην εξουσία.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι μεταρρυθμιστές —οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία μετά την «πορτοκαλί επανάσταση» του 2004— είδαν την ένταξη στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ ως τρόπο για να μεταμορφώσουν την κοινωνία τους. Αυτή η προσπάθεια μετακίνησης «από το Μπρέζνιεφ στις Βρυξέλλες» συνέβη ευρέως στη μετακομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη. Στην Ουκρανία, οι μεταρρυθμιστές ήλπιζαν ότι οι κανόνες της ΕΕ θα πειθαρχούσαν ή θα κατέστρεφαν τους ολιγάρχες και θα ξερίζωναν τη διαφθορά επιβάλλοντας μεταρρυθμίσεις στην ελεύθερη αγορά.
Αλλά αυτή ήταν μια πολύ επικίνδυνη στρατηγική. Όπως παρατηρεί η Yurchenko , η Συμφωνία Συνολικού Ελεύθερου Εμπορίου ΕΕ-Ουκρανίας (DCFTA) που υπογράφηκε το 2008, εάν εφαρμοστεί πλήρως, θα καταστρέψει τις μικρές επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους εκθέτοντάς τους στον ανταγωνισμό. Εν τω μεταξύ, πολλοί ολιγάρχες έχουν βρει τρόπους να εκμεταλλευτούν το άνοιγμα των αγορών και να περιορίσουν μέτρα που θα έβλαπταν τα συμφέροντά τους.
Άλλοι ολιγάρχες αντιστάθηκαν στην απελευθέρωση λέγοντας στον λαό της ανατολικής Ουκρανίας ότι οι φιλοδυτικές ελίτ δεν έβλεπαν τα συμφέροντά τους. Το Ντόνετσκ, όπου εδρεύουν πολλές ολιγαρχικές επιχειρήσεις, έχει βαθύτερους οικονομικούς, γλωσσικούς και πολιτιστικούς δεσμούς με τη Ρωσία και οι άνθρωποι εκεί έχουν συχνά παραπονεθεί ότι παραμελούνται και χλευάζονται από τη Δύση, παρά το γεγονός ότι αποτελούν σημαντικό μερίδιο του ΑΕΠ και του πληθυσμού της Ουκρανίας.
Οι ολιγάρχες άρχισαν να εκμεταλλεύονται αυτή τη δυσαρέσκεια, προωθώντας μια αυξανόμενη διαίρεση Ανατολής/Δύσης στην ουκρανική πολιτική. Η «Ανατολή» – με επικεφαλής το Κόμμα των Περιφερειών του Βίκτορ Γιανουκόβιτς – ανέλαβε την εθνική εξουσία μετά τις προεδρικές εκλογές του 2010. Η επακόλουθη δίωξη των αντιπάλων του από τον Γιανουκόβιτς προκάλεσε την οργή της Ουάσιγκτον και των Βρυξελλών, αλλά αυτό ενίσχυσε την προτίμησή του για ισχυρότερους δεσμούς με την υπό την ηγεσία της Ρωσίας Ευρασιατικής Οικονομικήςς Ένωσης (EEU), αντανακλώντας τις οικονομικές ανάγκες της ανατολικής βάσης του.
Αυτή η αυξανόμενη διεθνοποίηση των εσωτερικών αγώνων της Ουκρανίας ήταν επικίνδυνη, δεδομένου του γεωπολιτικού πλαισίου. Η Ρωσία είχε αντιταχθεί σθεναρά στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά από τη δεκαετία του ’90. Ο Γκορμπατσόφ είχε ζητήσει από την Ουάσιγκτον να διαλύσει το ΝΑΤΟ με αντάλλαγμα τη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, ενώ ο Γέλτσιν είχε ζητήσει μια νέα, περιεκτική αρχιτεκτονική ασφάλειας που ενσωμάτωσε τη Ρωσία στην Ευρώπη, για να απορριφθεί. Ο τελευταίος προειδοποίησε αργότερα τη Δύση ότι ένας Ψυχρός Πόλεμος έδινε τη θέση του σε μια ψυχρή ειρήνη, με την επέκταση του ΝΑΤΟ να συνεπάγεται «τίποτα άλλο εκτός από ταπείνωση για τη Ρωσία».
Όταν η Δύση προχώρησε ούτως ή άλλως, ο διάδοχος του Γέλτσιν, Βλαντιμίρ Πούτιν, κατέστησε σαφές ότι η Μόσχα θεωρούσε την επέκταση του ΝΑΤΟ ως κατευθυνόμενη προς τη Ρωσία. Τον Απρίλιο του 2008, μια σύνοδος κορυφής του ΝΑΤΟ χαιρέτισε τη φιλοδοξία της Γεωργίας και της Ουκρανίας να ενταχθούν στη συμμαχία. Ο Πούτιν εισέβαλε στη Γεωργία λίγους μήνες αργότερα, για να την εμποδίσει να ενταχθεί σε αυτό το αντιρωσικό μπλοκ. Πολλοί αναλυτές, από τον Ψυχρό Πολεμιστή George Kennan μέχρι τον ρεαλιστή καθηγητή John Mearsheimer, προέβλεψαν καταστροφή εάν το ΝΑΤΟ συνέχιζε να επεκτείνεται προς τα σύνορα της Ρωσίας.
Το ίδιο, σε μικρότερο βαθμό, ισχύει και για την επέκταση της Ε.Ε. Ο Πούτιν περιέγραψε τη DCFTA ως «μεγάλη απειλή» για τη Ρωσία, καθώς θα επέτρεπε στις εξαγωγές της ΕΕ να εισέλθουν χωρίς δασμούς, μέσω Ουκρανίας, και να «πνίξουν» τη ρωσική οικονομία. Οι αξιωματούχοι της ΕΕ επέμειναν ότι η συνεργασία τους με την Ουκρανία ήταν απλώς τεχνική, αρνούμενοι να αναγνωρίσουν τις γεωπολιτικές επιπτώσεις.
Η κρίση «Euromaidan» του 2014 ήταν το αποκορύφωμα αυτής της τοξικής διάσπασης του ουκρανικού έθνους. Το 2013, ο Πρόεδρος Γιανουκόβιτς απέρριψε τη DCFTA, επιλέγοντας στενότερους δεσμούς με την ΕΕΕ. Αυτό προκάλεσε εκτεταμένες διαμαρτυρίες, οι οποίες πυροδοτήθηκαν από ανώτερους πολιτικούς της ΕΕ και της Αμερικής, παρά την αυξανόμενη συμμετοχή ακροδεξιών εθνικιστών. Τελικά, εν μέσω κλιμακούμενης αναταραχής και βίας, ο Γιανουκόβιτς κατέφυγε στη Ρωσία. Αλλά ενώ οι αντίπαλοί του στη δυτική Ουκρανία πανηγύριζαν, οι ανατολικοί υποστηρικτές του αντιλήφθηκαν ένα «φασιστικό» πραξικόπημα εναντίον του δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου τους. Η εξουσία του ουκρανικού κράτους κατέρρευσε στα ανατολικά, επιτρέποντας στους οπορτουνιστές φιλορώσους αυτονομιστές να καταλάβουν την εξουσία σε πολλές περιοχές, ενώ η Ρωσία αντέδρασε εισβάλλοντας στην Κριμαία.
Αντί να κινηθούν για να καθησυχάσουν τους συμπολίτες τους και να οικοδομήσουν ένα εθνικό σχέδιο χωρίς αποκλεισμούς, η φιλοδυτική παράταξη της Ουκρανίας αντ’ αυτού διπλασιάστηκε. Υπό τον νέο πρόεδρο, τον ολιγάρχη Π. Ποροσένκο, η κυβέρνηση εκκαθάρισε ανατολικούς πολιτικούς και αξιωματούχους από το κράτος, οδηγώντας πολλούς στην εξορία και απαγόρευσε το Κόμμα των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς, εντείνοντας την κρίση εκπροσώπησης στα ανατολικά. Ξεκίνησε επίσης στρατιωτικές επιθέσεις κατά των αυτονομιστών, προκαλώντας περαιτέρω ρωσική επέμβαση, προκαλώντας σοβαρές απώλειες και αδιέξοδο.
Ούτε ο Ποροσένκο, ούτε ο διάδοχός του, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έχουν εφαρμόσει τις συμφωνίες του Μινσκ που συμφωνήθηκαν με τη Ρωσία το 2014-15, οι οποίες πρότειναν να διευθετηθεί η σύγκρουση με την παραχώρηση αυτονομίας στο Ντόνετσκ και το Λουχάνσκ. Αντίθετα, η νέα κυβέρνηση επεδίωξε φωναχτά την πλήρη ένταξη στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ — μέτρα που θα μπορούσαν μόνο να υπονομεύσουν την εθνική κυριαρχία της Ουκρανίας. Ωστόσο, η ΕΕ δεν έχει -και δεν πρόκειται- να δεχθεί στην πραγματικότητα την Ουκρανία, καθώς εξακολουθεί να ταλαιπωρείται από τις διαιρέσεις που προκλήθηκαν από τον τελευταίο γύρο της διεύρυνσης στη μετακομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη και δεν θέλει να αναλάβει την ευθύνη για μια χώρα κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Αλλά ήταν ευτυχής να προσποιείται το αντίθετο, κολακεύοντας τις ουκρανικές ελίτ ενώ πίεζε για νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις.
Η κυβέρνηση Ποροσένκο θέσπισε την DCFTA της ΕΕ, εισάγοντας γρήγορα διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για τη συμμόρφωση με τους κανόνες της ΕΕ. Αντιμετωπίζοντας το αυξανόμενο χρέος εν μέσω οικονομικής παρακμής, το ουκρανικό κράτος έγινε οικονομικά εξαρτημένο από την ΕΕ και το ΔΝΤ. Ξένοι προσλήφθηκαν για να διευθύνουν τρία υπουργεία και σύμβουλοι του ΔΝΤ ενσωματώθηκαν στην κεντρική τράπεζα, με αποτέλεσμα περαιτέρω απώλειες κυριαρχίας. Η λιτότητα, ο νεοφιλελευθερισμός και η περαιτέρω ιδιωτικοποίηση ωφέλησαν τους καλά τοποθετημένους ολιγάρχες, αλλά δεν έκαναν τίποτα για να μετριάσουν την αυξανόμενη φτώχεια.
Μακριά από το να προσεγγίζει τους Ρώσους της Ουκρανίας, το Κίεβο έχει προωθήσει ενεργά μια στενά ουκρανική, αντιρωσική μορφή εθνικισμού, που αντικατοπτρίζεται στη γλωσσική πολιτική, την «αποκομμουνιστικοποίηση» και την απόσχιση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη ρωσική «μητέρα» εκκλησία της. Όπως παρατηρεί η Γιουρτσένκο, αντί να εδραιώσουν ξανά την Ουκρανία, αυτά τα μέτρα απλώς «χώρισαν περαιτέρω το διαλυμένο έθνος».
Αυτή η αποτυχία των Ουκρανών πολιτικών να εκπροσωπήσουν ολόκληρο το έθνος έχει οδηγήσει και τις δύο πλευρές να στραφούν σε ξένους για να ενισχύσουν την εσωτερική τους θέση. Η φιλορωσική φατρία εμφανίζεται οπισθοδρομική και διεφθαρμένη, προσφέροντας λίγα για να εμπνεύσει και να ενώσει τη χώρα, και τελικά βασίζεται στη ρωσική παρέμβαση για να αποτρέψει την Ουκρανία να γλιστρήσει από τα χέρια της. Αλλά ούτε η φιλοδυτική παράταξη μπορεί να εγγυηθεί τη συναίνεση όλου του έθνους. Ήταν έτοιμη να ανατρέψει έναν δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο για να ακολουθήσει το δικό της δρόμο, και προσπάθησε επίμονα να κλειδώσει τις προτιμήσεις της έναντι της εσωτερικής αντιπολίτευσης θυσιάζοντας την ουκρανική εθνική κυριαρχία σε υπερεθνικές οργανώσεις.
Ο ρόλος της Ρωσίας σε αυτή την καταστροφή είναι προφανής. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο ουκρανικός εθνικισμός έχει πάρει μια απότομη αντιρωσική τροπή, δεδομένης της προσάρτησης της Κριμαίας, της ρωσικής υποστήριξης στους αυτονομιστές μαχητές και της ανοιχτής περιφρόνησης του Πούτιν για την ουκρανική ανεξαρτησία και κυριαρχία — πόσο μάλλον την πρόσφατη εισβολή.
Αλλά και η Δύση υπήρξε απερίσκεπτη και ανεύθυνη. Η Ρωσία έχει καταστήσει απολύτως σαφές ότι δεν θα ανεχθεί την επέκταση της δυτικής σφαίρας επιρροής μέχρι τα σύνορά της. Θέλει τουλάχιστον μια ουδέτερη ζώνη με το ΝΑΤΟ, και ιδανικά μια φιλική σφαίρα επιρροής μεταξύ των μετασοβιετικών γειτόνων της. Θα θέλαμε να μην ήταν έτσι, αλλά είναι ένα γεωπολιτικό γεγονός. Η προθυμία της Ρωσίας να χρησιμοποιήσει βία για να επιτύχει τους στόχους της —με μεγάλη φήμη και οικονομικό κόστος— ήταν αναμφισβήτητη από το 2008. Για να το θέσουμε σε προοπτική, μπορούμε να φανταστούμε πώς θα μπορούσαν να αντιδράσουν οι ΗΠΑ εάν ο Καναδάς επιδίωκε να ενταχθεί σε μια στρατιωτική συμμαχία υπό τη Ρωσία — ή απλώς να θυμηθούμε την αντίδραση της Ουάσιγκτον όταν το έκανε η Κούβα.
Η Δύση είχε δύο στρατηγικές επιλογές. Είτε θα μπορούσε να αναγνωρίσει και να εξυπηρετήσει τα ρωσικά συμφέροντα, είτε θα μπορούσε να τα αψηφήσει, εισάγοντας την Ουκρανία στο ΝΑΤΟ και αναπτύσσοντας συντριπτική στρατιωτική δύναμη για να αποτρέψει τη Ρωσία από τη χρήση βίας. Αντίθετα, δεν έκανε τίποτα από τα δύο. Επέτρεψε στους Ουκρανούς συμμάχους του να πιστεύουν ψευδώς ότι μπορούσαν να βασιστούν στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, ωστόσο δεν ήταν αρκετά για να αποτρέψει τον Πούτιν στρατιωτικά. Αυτό ενθάρρυνε την ουκρανική κυβέρνηση να δώσει προτεραιότητα στην ενσωμάτωση με τους εχθρούς της Ρωσίας έναντι της προσέγγισης με τους δικούς της πολίτες, ενισχύοντας παράλληλα τις ρωσικές ανησυχίες. Αν το ΝΑΤΟ ήταν πιο ξεκάθαρο, οι ουκρανικές ελίτ μπορεί να είχαν συνέλθει και να ακολουθούσαν μια λιγότερο απερίσκεπτη πορεία δράσης.
Η μόνη λύση σε αυτήν την κρίση, εκτός από τον πόλεμο και την καταστροφή, είναι να γίνει η Ουκρανία ένα ουδέτερο κράτος, όπως ήταν η Φινλανδία κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Η κυριαρχία του ουκρανικού λαού – η ικανότητά του να επιλύει τις διαφορές του και να καθορίζει συλλογικά τη ζωή του μαζί με ειρηνικό και δημοκρατικό τρόπο – μπορεί να ενισχυθεί μόνο εάν όλες οι πλευρές απαρνηθούν τους εξωτερικούς τους δεσμούς και οι ξένες δυνάμεις σταματήσουν να ανακατεύονται στην ουκρανική πολιτική.
Για να είναι πραγματικά κυρίαρχο, το ουκρανικό κράτος πρέπει να θεωρηθεί ότι εκπροσωπεί ολόκληρο τον εθνικό πληθυσμό. Η ώθηση προς την ένταξη στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ – που εντάθηκε μόνο από την επιθετική αντίδραση της Ρωσίας – έχει κατακερματίσει το ουκρανικό έθνος. Είναι δύσκολο να δούμε πώς μπορεί να επανενωθεί εάν συνεχιστεί αυτό. Η αιματηρή κατάτμηση φαίνεται πιο πιθανή.
Η κυριαρχία δεν συνεπάγεται απόλυτο έλεγχο στο εσωτερικό ή εξωτερικό περιβάλλον του κράτους, συνεπάγεται μόνο αυτοδιοίκηση, και αυτό απαιτεί πολιτικό ρεαλισμό. Αυτό προκάλεσε κάποια σύγχυση στη συζήτηση για το Brexit. Πολλοί θατσερικοί ευρωσκεπτικιστές πίστευαν ανόητα ότι το Ηνωμένο Βασίλειο θα μπορούσε να αποκαταστήσει την κυριαρχία του —την ικανότητά του να νομοθετεί και να υιοθετεί πολιτικές που δεν συνάδουν με τους κανόνες της ΕΕ— διατηρώντας παράλληλα την πλήρη πρόσβαση στην ενιαία αγορά της ΕΕ. Η ΕΕ δεν είχε κανένα συμφέρον να συμφωνήσει με τέτοιους όρους. Αντίθετα, το ενδιαφέρον της ήταν να κάνει το Brexit όσο το δυνατόν πιο οδυνηρό.
Σήμερα, οι Ουκρανοί ξεκάθαρα δεν έχουν περισσότερο «κυρίαρχο δικαίωμα» να ενταχθούν στην ΕΕ ή στο ΝΑΤΟ από όσο το Brexit .Η Βρετανία είχε «κυρίαρχο δικαίωμα» για πλήρη πρόσβαση στις αγορές της ΕΕ. Αντικατοπτρίζοντας τα δικά τους συμφέροντα, αυτοί οι οργανισμοί δεν θα δεχτούν την Ουκρανία. Αυτή είναι η γεωπολιτική πραγματικότητα που πρέπει να υπολογίσει κάθε πραγματικά κυρίαρχη ουκρανική κυβέρνηση.
Φυσικά, η Ρωσία πρέπει να αποσυρθεί από την Ουκρανία. Αλλά ο μόνος τρόπος για τον ουκρανικό λαό να επιτύχει την εθνική κυριαρχία είναι όλες οι πλευρές εντός της Ουκρανίας να σταματήσουν να διεθνοποιούν την πολιτική τους σύγκρουση και οι ξένες δυνάμεις να σταματήσουν την ανάμιξή τους. Η ουδετερότητα προσφέρει το μόνο πλαίσιο στο οποίο η Ουκρανία μπορεί να αποκαταστήσει την εδαφική της ακεραιότητα και να εξασφαλίσει την ειρήνη. Παρέχει επίσης το μόνο πλαίσιο στο οποίο οι φιλοδυτικές δυνάμεις θα αναγκαστούν να υπολογίσουν τους φιλορώσους ομολόγους τους και να βρουν έναν πιο συναινετικό τρόπο ύπαρξης.