Η πικρή γεύση των νεραντζιών

Χρηματοπιστωτική κρίση, μεταναστευτικό, εμφύλιος, προσφυγιά, χούντα, μεταπολίτευση, ίδρυση του ελληνικού κράτους, κυβέρνηση του βουνού, κατοχή, αντίσταση και πάλι οι μεγάλες διαδηλώσεις κατά των μνημονίων.

Ο Διονύσης Στούρης, Ελληνοπολωνός δημοσιογράφος, παιδί πολιτικών προσφύγων που κατέφυγαν στην Πολωνία μετά την ήττα στον εμφύλιο, επιστρέφει μετά από πολλά χρόνια στην Ελλάδα της κρίσης (2012), κάνοντας ρεπορτάζ για λογαριασμό του πολωνικού ραδιοφώνου. Ηδη τη δεκαετία του ’80 έχει επισκεφθεί ακόμα μία φορά τη «μητέρα πατρίδα» ως φοιτητής, στο πλαίσιο μιας «πρακτικής» έξι εβδομάδων, μια άλλη χώρα τότε, πολύ πιο φιλόδοξη, πιο ανέμελη και πιο ανυποψίαστη.

Προσπαθεί να μεταφέρει στη δεύτερη πατρίδα του τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, με την κυβέρνηση του τεχνοκράτη Παπαδήμου, με τις μεγάλες διαδηλώσεις στο Σύνταγμα και αλλού, αλλά και την ψυχολογία των Ελλήνων που βρίσκεται στα Τάρταρα: κατάθλιψη, απογοήτευση, οικονομική καταστροφή, αυτοκτονίες.

Στο βιβλίο του «Ελλάδα: πικρά πορτοκάλια», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκλεκτές εκδόσεις «Χαραμάδα», παρομοιάζει ουσιαστικά την εμπειρία του αυτή με τη δοκιμή των νεραντζιών της Αθήνας, τα οποία, μοιάζοντας με τα πορτοκάλια, σε προκαλούν να τα δοκιμάσεις, αλλά μόλις το κάνεις σε κατακλύζει η πικρή τους γεύση.

Με διαρκή φλας μπακ ο Στούρης κινείται ανάμεσα στο σήμερα και το χθες, δίνοντας ένα καλειδοσκοπικό πανόραμα της ελληνικής ιστορίας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830, υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων και της δανειακής τους στήριξης, μέχρι σήμερα. «Παίζει» ανάμεσα στην πρώτη, την αυθεντική, Μεγάλη Ιδέα επέκτασης του ελληνισμού στις αρχές του 20ού αιώνα και της νεότερης, δεύτερης Μεγάλης Ιδέας, δηλαδή της «συμμετοχής στο κλαμπ των ισχυρών, στη σύγχρονη Ευρώπη», στις αρχές του 21ου. Και αφηγείται βέβαια τις καταστροφές που τις ακολούθησαν: στρατιωτική ήττα, ξεριζωμός και προσφυγιά στην πρώτη, χρεοκοπία, φτωχοποίηση και μετατροπή σε αποικία χρέους στη δεύτερη.

Ποια Ελλάδα;

Ταξιδεύοντας ανά την Ελλάδα, ο συγγραφέας αφενός ιχνηλατεί τις οικογενειακές του ρίζες και αφετέρου βρίσκει αφορμές να μιλήσει για το σήμερα: «Οταν ταξιδεύω στην Ευρώπη, ακούω για τους Ελληνες τα ίδια παράλογα επιχειρήματα και στερεότυπα που χρησιμοποιούν οι Ελληνες για τους μετανάστες. Θεωρούν την Ελλάδα ως ιστορικό λάθος, σαν το μούλικο στην αγκαλιά της έντιμης ευρωπαϊκής οικογένειας…

Η Ελλάδα όμως μοιάζει με καθρέφτη, στον οποίο αντικατοπτρίζονται οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί φόβοι και εφιάλτες». Οι ξένοι δημοσιογράφοι που κατακλύζουν την Αθήνα για να περιγράψουν τα συλλαλητήρια και τη ζωή των ανθρώπων βλέπουν μέσα από τα γυαλιά των δημοσιογραφικών στερεοτύπων: στέκονται στις γεμάτες ταβέρνες και καφετέριες, ενώ περίμεναν λιμό α λα Αφρική. Δεν βλέπουν όμως τους ζητιάνους, τους άστεγους, τους συνταξιούχους που πρέπει να ζήσουν με τετρακόσια ευρώ, τις ουρές στα συσσίτια.

Το ταξίδι του Στούρη στον Εβρο συνοψίζει ένα πανευρωπαϊκό δράμα και μια ανθρωπιστική καταστροφή: φράχτες, νάρκες, πνιγμοί, νεκροτομεία, πρόχειροι τάφοι μόνο με ένα νούμερο στην ταμπέλα από πάνω τους. Προσωπικές ιστορίες, διαφορετικές φυλές, κοινή τύχη. Το ανθρώπινο κοπάδι εν κινήσει, διωγμένο, κυνηγημένο, εκτοπισμένο, σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Το ξερίζωμα, ο αποχωρισμός, το ταξίδι, η χαρά, η πίκρα, η απογοήτευση, ο χαμός.

Ο συγγραφέας, παρότι μισός ξένος, ακροβατεί αριστοτεχνικά και αποφεύγει το φολκλόρ στις περιγραφές του, αν και σε ορισμένες στιγμές πέφτει στην παγίδα της εξιδανίκευσης, όπως στην περίπτωση της «τελευταίας Ελληνίδας θεάς», της Μελίνας Μερκούρη. Το βιβλίο της «Γεννήθηκα Ελληνίδα» γίνεται το λυσάρι και ο οδηγός για συγκεκριμένες περιόδους της πρόσφατης ιστορίας μας.

Παρ’ όλα αυτά, δεν θολώνει το βλέμμα του, η ματιά του παραμένει όσο αποστασιοποιημένη χρειάζεται, αφού το χρησιμοποιεί απλώς σαν αφορμή για να μιλήσει για το συλλογικό: τις νοοτροπίες, τις εμμονές, τις ιδέες, τον τρόπο ζωής. Και, κυρίως, για τη μετάβαση από μια κοινωνία του κατακερματισμού και του εμφυλίου, σε κάτι άλλο, όπως νόμιζε καλύτερο. «Μετά τη χούντα…σταδιακά η χώρα εκδημοκρατιζόταν, ο κόσμος ζούσε καλύτερα. Κυριάρχησε η ευημερία και ο καταναλωτισμός. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή ήρθε το κραχ – απροσδόκητα, την καλύτερη στιγμή εδώ και πολλά χρόνια – και προκάλεσε τεράστιο σοκ» λέει ο δημοσιογράφος.

Ο Στούρης μας δείχνει το νήμα που διατρέχει την ελληνική ιστορία: τη σχέση μας με τους ξένους. Το 1830 «οι Ευρωπαίοι ηγέτες συμφωνούν ότι η στρατηγική θέση της Ελλάδας δεν μπορεί να συνδυαστεί με δημοκρατικό πολίτευμα και εκλεγμένες κυβερνήσεις. Στην Αθήνα χρειάζεται βασιλιάς και μια εύκολα κατευθυνόμενη μοναρχία». Το 2012 οι Ευρωπαίοι μας καλούν να ψηφίσουμε αυτούς που θα μας υποδείξουν οι ίδιοι. Δηλαδή τους πρωταγωνιστές της υπερχρέωσης και της διαφθοράς. «Καλύτερα η γνωστή συμφορά, παρά ένα αδοκίμαστο, καινούριο κακό» (Τσίπρας).

Υπήρξαν όμως και τα δικά μας προβλήματα: ο πελατειασμός, το βύσμα, η παθητικότητα, ο συμβιβασμός, η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία, ο ωχαδερφισμός. Δηλαδή τα πραγματικά «πικρά πορτοκάλια» που όλοι δοκιμάσαμε και ζήσαμε μέχρι να φτάσουμε εδώ που είμαστε σήμερα. Το βιβλίο είναι μια ταχύρρυθμη εκμάθηση της ελληνικής ιστορίας, με όλους τους περιορισμούς και τις σχηματοποιήσεις που αυτό συνεπάγεται.

Ωστόσο είναι και ένας τρόπος αφενός για να αναμετρηθεί ο συγγραφέας με το δικό του παρελθόν και αφετέρου εμείς να δούμε τον εαυτό μας όχι στον μαγεμένο καθρέφτη που θα μας πει ότι είμαστε οι πιο όμορφοι στον κόσμο, αλλά σ’ έναν καθρέφτη που αποτυπώνει το πραγματικό μας πρόσωπο. Ζητούμενο είναι ο αναστοχασμός και η αυτογνωσία, στοιχεία εν ανεπαρκεία διαχρονικά στην Ελλάδα, όπως μας δείχνει και η πιο πρόσφατη ιστορία μας.