Η Πολιτική Οικονομία της Πανδημίας: Είναι και ο καπιταλισμός ηλίθιε

Του Γιώργου Μεραμβελιωτάκη *

Η πρωτότυπη φράση του υπότιτλου «είναι η οικονομία ηλίθιε» συνιστούσε προεκλογικό σύνθημα του προέδρου των Η.Π.Α Μπιλ Κλίντον το 1992. Αργότερα εκφράστηκε ως «είναι η εφαρμογή ηλίθιε» από τον Βολφγκανγκ Σόιμπλε σε σύνοδο κορυφής του Νταβός.

Ένα φαινόμενο, όπως αυτό της πανδημίας, δε μπορεί να αναλυθεί και να ερμηνευθεί έξω από το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο στο οποίο αφενός εκδηλώνεται και αφετέρου αναπαράγεται.Κοινή μεθοδολογική, εν πολλοίς συνισταμένη, όλων των αναλύσεων στο δημόσιο διάλογο είναι η μη (σκόπιμη;) συσχετική της πανδημίας με τον καπιταλισμό, δηλαδή η απουσία οποιασδήποτε προσπάθειας να διερευνηθεί το αν και κατά πόσο και σε ποιο βαθμό το υπάρχον κοινωνικοοικονομικό σύστημα συντελεί όχι μόνο στην ένταση και στην έκταση του φαινομένου, αλλά και έχει συμβάλει στην ίδια τη δημιουργία του.

Στο παρόν σημείωμα θα επιχειρηθεί να τεκμηριωθεί ότι το σημερινό φαινόμενο της πανδημίας θα πρέπει να συσχετιστεί με τον καπιταλισμό σε τρία διακριτά επίπεδα ανάλυσης, λαμβανομένου όμως πάντα υπόψη ότι αυτά διαπλέκονται και συγκροτούνται σε μία διαλεκτική ενότητα.

Ειδικότερα, σε ένα πρώτο επίπεδο θα διερευνηθούν οι δομικές αιτίες της πανδημίας στο σύγχρονο βιομηχανικό αγροκτηνοτροφικό μοντέλο παραγωγής.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο θα υποστηριχθεί ότι η επικινδυνότητα της πανδημίας οφείλεται και στις συγκεκριμένες νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόστηκαν όλα αυτά τα χρόνια στις δομές της δημόσιας υγείας.

Τέλος, στο τρίτο επίπεδο θα υποστηριχθεί ότι η καθημερινή διαχείριση και αντιμετώπιση του φαινομένου εξαρτάται και προσδιορίζεται από το κυρίαρχο στον καπιταλισμό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συμπεριφοράς, την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, αυτό που ο Γάλλος φιλόσοφος AlainBadiou είχε με ενάργεια διατυπώσει ότι ο καπιταλισμός προτείνει τη συρρίκνωση της επιθυμίας στη διάσταση του συμφέροντος.

Πρώτο Επίπεδο: Καπιταλισμός και Ρίζες της Πανδημίας 

Στο βιβλίο του με τίτλο “BigFarmsMakeBigFlue” ο εξελικτικός βιολόγος RobWallace με τρόπο ανάγλυφο τεκμηριώνει ότι η εμφάνιση επικίνδυνων παθογόνων, με αυξημένη πιθανότητα δημιουργίας πανδημίας, όπως αυτή του Covid-19, συνδέεται στενά με την παραγωγή τροφίμων και την κερδοφορία των πολυεθνικών του τομέα. Διατείνεται ότι όποιος θέλει να κατανοήσει για ποιο λόγο οι ιοί γίνονται όλο και ποιο επικίνδυνοι θα πρέπει να ερευνήσει το βιομηχανικό αγροτικό μοντέλο και ιδίως την κτηνοτροφία.

Καταρχάς, η καπιταλιστικά οργανωμένη παραγωγή ολοένα και αποψιλώνει μακραίωνα δασικά οικοσυστήματα, αντικαθιστά τα φυσικά οικολογικά συστήματα με τεχνικές μαζικής παραγωγής, μέσα στις οποίες καλλιεργούνται εκείνοι οι παθογόνοι παράγοντες που γεννούν και εξελίσσουν τους πιο λοιμογόνους και μολυσματικούς φαινοτύπους. Η δημιουργία κλειστών μονάδων παραγωγής οικόσιτων ζώων (τα τελευταία χρόνια ανάλογες μονάδες έχουν δημιουργηθεί και για τα άγρια ζώα) αναπτύσσει γενετικά μονοκαλλιεργημένους πληθυσμούς, δηλαδή εκείνο ακριβώς το κατάλληλο έδαφος στο οποίο μπορεί να δημιουργηθεί και να μεταδοθεί ένα παθογόνο. Με άλλα λόγια, πολυπληθείς γενετικά όμοιοι οργανισμοί, που αναπαράγονται στις καπιταλιστικά οργανωμένες κτηνοτροφικές μονάδες, ελαχιστοποιούν τις ανοσολογικές «ζώνες πυροπροστασίας» καθώς ο ιός βρίσκει εύφορο, γόνιμο έδαφος πολλαπλασιασμού και μετάδοσης σε γενετικά ίδιους ξενιστές. Η μετέπειτα πορεία μετάδοσης της μολυσματικότητας και της λοιμοτοξικότητας επιταχύνεται ακολούθως από τις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες. Επομένως, οι σύγχρονες πανδημίες δε θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ένα έκτακτο φαινόμενο, ως ένα μεμονωμένο συμβάν, αλλά ως δομικό εντεινόμενο φαινόμενο, άμεσα σχετιζόμενο με την σύγχρονη καπιταλιστική συγκρότηση και αναπαραγωγή της αγροτοκτηνοτροφικής βιομηχανίας.

Δεύτερο Επίπεδο: Καπιταλισμός και Δημόσια Συστήματα Υγείας

Από τη δεκαετία του ’80 η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού σαρώνει τα δημόσια συστήματα υγείας, αμφισβητώντας μία από τις θεμελιακές αρχές του μεταπολεμικού κεϋνσιανικού συμβολαίου περί καθολικής και ισότιμης πρόσβασης σε δομές δημόσιας υγείας. Η νεοφιλελεύθερη αφήγηση στηρίζεται καταρχάς στο γεγονός ότι οι τελευταίες απαιτούν ολοένα και υψηλότερες δημοσιονομικές δαπάνες, λόγω των νέων καινοτόμων ιατρικών επεμβατικών, την επέκταση των δημόσιων δομών, των νέων διαγνωστικών και την εμφάνιση των νέων θεραπειών. Αρχίζει σε αυτή τη βάση να καλλιεργείται η πεποίθηση ότι τα δημόσια συστήματα υγείας είναι «σπάταλα», δεν επιτυγχάνουν την περιβόητη αποτελεσματική κατανομή των πόρων και συνεπώς με κάποιο τρόπο θα πρέπει να εφαρμοστεί μια διαφορετική πολιτική, στο επίκεντρο της οποίας θα είναι η ελαχιστοποίηση του κόστους και η μεγιστοποίηση της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη ενός παράλληλου και εκτεταμένου ιδιωτικού συστήματος υγείας, το οποίο δε θα βασίζονταν αποκλειστικά στους εύπορους-πελάτες ασθενείς, αλλά και θα διεκδικούσε μερίδιο παροχών από τα δημόσια ασφαλιστικά συστήματα, θα βοηθούσε στο συνολικό επιδιωκόμενο οικονομικό εξορθολογισμό του τομέα. Αποτέλεσμα αυτής της νεοφιλελεύθερης κυρίαρχης αντίληψης, η συστηματική υποβάθμιση των δημόσιων συστημάτων υγείας, κυρίως μέσω της σχετικά σταθερής μειούμενης υποχρηματοδότησή τους και η συνεπακόλουθη εμφάνιση εξόφθαλμων και έντονων ανισοτήτων στην πρόσβαση σε δημόσιες δομές υγείας.

Η πανδημία ήρθε και φανέρωσε με τον ποιο έκδηλο τρόπο τα όρια και τις επιπτώσεις αυτής τη πολιτικής. Η επικινδυνότητα του Covid-19 δεν εξαρτάται αποκλειστικά από βιολογικούς παράγοντες αλλά και από κοινωνικούς, εκ των οποίων σημαντικότερος είναι οι ο βαθμός και η ετοιμότητα των δημοσίων συστημάτων υγείας να αντιμετωπίσουν με τρόπο αποτελεσματικό την πανδημία`. Η αυστηρότητα των εφαρμοζόμενων μέτρων (lockdown), βασίστηκε στην περίφημη καμπύλη αντοχής των δημοσιών συστημάτων, έτσι ώστε ο ρυθμός εξάπλωσης του ιού να μην γονατίσει τα συστήματα υγείας. Είναι προφανές ότι ισχυρότερα συστήματα δημόσιας υγείας, η διοίκηση των οποίων δεν θα είχε ως προμετωπίδα την οικονομική αποδοτικότητα και αποτελεσματικότητα, αλλά την καθολική ποιοτική παροχή του δημοσίου αγαθού της υγείας θα καθόριζε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο αντιμετώπισης του ιού, συμβάλλοντας καταφανέστατα στη μείωση της επικινδυνότητάς του. Για παράδειγμα, στην Ιταλία και στην Ισπανία αρκετοί θάνατοι οφείλονταν στο γεγονός της περιορισμένης διαθεσιμότητας σε ΜΕΘ.

Τρίτο Επίπεδο: Καπιταλισμός και Ατομικό Συμφέρον

Η εμφάνιση του homoeconomicus, δηλαδή εκείνου του τύπου του ατόμου, του οποίου το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς του είναι η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, δεν ανάγεται σε μία προαιώνια έμφυτη φύση του ανθρώπου, αλλά τουναντίον συνιστά κοινωνικό-ιστορικό παράγωγο του καπιταλισμού. Προφανώς, η συμπεριφορά του ανθρώπου συγκροτείται στην έμφυτη διαλεκτική ενότητα αντιτιθέμενων χαρακτηριστικών, ατομικό vs. συλλογικό, εγωισμός vs. αλληλεγγύης. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής άλλαξε δραματικά τις ποιότητες, με την έννοια ότι καλλιεργεί σε υπέρμετρο βαθμό ως κυρίαρχο και πρωτεύων χαρακτηριστικό την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, τον εγωισμό. Προφανώς και εκδηλώνονται συμπεριφορές συλλογικότητας και αλληλεγγύης και μάλιστα αυτές ενισχύονται σε περιόδους κρίσεις, αλλά όπως και να έχει δεν παύουν να υφίστανται και να εκδηλώνονται σε σχετικώς λανθάνουσα μορφή, όχι κυρίαρχη και πρωταρχική.

Σε καπιταλιστικά συγκροτημένες κοινωνίες, στις οποίες το κυρίαρχο πρότυπο του ατόμου είναι αυτό του homoeconomicus, η καθημερινή διαχείριση της πανδημίας καθίσταται εξαιρετικά δυσχερής στο βαθμό κατά το οποίον το ατομικό υπερισχύει έναντι του συλλογικού. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι κυβερνήσεις θεσμοθέτησαν μέτρα που κρίνονται ως δικαιολογημένα αν και αυταρχικά, αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον παρατηρήθηκαν ουκ ολίγα φαινόμενα συμπεριφορών που έθεταν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία.

Αντί επιλόγου, ας φανταστούμε μία κοινωνία στην οποία η αγροκτηνοτροφική παραγωγή δε θα δημιουργούσε τις κατάλληλες συνθήκες γέννησης και εξάπλωσης θανατηφόρων παθογόνων, τα δημόσια συστήματα υγείας θα ήταν πολύ ισχυρότερα και ανθεκτικότερα στη διαχείριση και στην αντιμετώπιση θανατηφόρων πανδημιών και η κυρίαρχη συμπεριφορά του ατόμου θα ήταν η επιδίωξη του συλλογικού συμφέροντος. Πόσο σοβαρή και επικίνδυνη θα θεωρούνταν η σημερινή πανδημία και πόσο αποτελεσματικότερα και με λιγότερο κοινωνικό κόστος θα αντιμετωπίζονταν; Άλλα ίσως η σημαντικότερη πρόκληση θα ήταν αν θα μπορούσαμε να φανταστούμε να έχει αυτά τα χαρακτηριστικά μία καπιταλιστικού τύπου κοινωνία.