Μπορεί το πιο εντυπωσιακό επεισόδιο της ανθρώπινης βιολογικής εξέλιξης που θυμόμαστε από το σχολείο να είναι η απώλεια της ουράς – η ύπαρξη της οποίας πέρασε στην συλλογική μνήμη αφού ακόμη «ουρά» ονομάζουμε το σημείο εκείνο στο οποίο κάποτε υπήρχε – πλην όμως μακράν δεν είναι το μοναδικό. Αλλά το ακόμη πιο εντυπωσιακό, αν και αναμενόμενο, είναι το γεγονός, ότι, όχι μόνο η ανθρώπινη εξέλιξη δεν έχει σταματήσει, αλλά μπορεί να συμβαίνει και ακόμα πιο γρήγορα από πριν.
Η αίσθηση ότι μάλλον τα πράγματα σε ό,τι αφορά στην ανθρώπινη φυσιολογία «πάγωσαν» οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εξέλιξη της ιατρικής, η οποία παρεμβαίνει καταλυτικά στην ίαση, μην αφήνοντας στην φυσική επιλογή να προχωρήσει στις μεταλλάξεις που θα επιτρέψουν στο σώμα να προσαρμοστεί και να επιβιώσει. Φυσικά, αυτό είναι καταρχήν καλό. Διότι ναι μεν οι επιδημίες του παρελθόντος δυνάμωσαν τον ανθρώπινο οργανισμό έναντι των ιών, αλλά αυτό συνέβη μετά από ένα πραγματικά τεράστιας κλίμακας μακελειό, με εκατομμύρια νεκρούς. Και τίποτα δεν μπορούσε να σου εξασφαλίσει «θέση» στους επιζώντες…
Ως εξέλιξη εκλαμβάνεται η σταδιακή αλλαγή στο DNA ενός είδους κατά τη διάρκεια πολλών γενεών. Μπορεί να συμβεί με φυσική επιλογή, όταν ορισμένα χαρακτηριστικά που δημιουργούνται από γενετικές μεταλλάξεις βοηθούν έναν οργανισμό να επιβιώσει. Οι μεταλλάξεις αυτές μεταφέρονται στην επόμενη γενιά και σταδιακά γίνονται κοινές σε ολόκληρη την πληθυσμιακή ομάδα.
Σύμφωνα με το Conversation, μελετώντας το DNA μας, ανακαλύπτουμε στοιχεία που τεκμηριώνουν, ότι η φυσική επιλογή προχώρησε σε νέες μεταλλάξεις και αλλαγές και συνεχίζει να το κάνει. Παρόλο που η σύγχρονη υγειονομική περίθαλψη, τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες, μας έχει απελευθερώσει από πολλές αιτίες θανάτου, σε χώρες χωρίς πρόσβαση σε καλή υγειονομική περίθαλψη, οι πληθυσμοί συνεχίζουν να εξελίσσονται, ακριβώς για να επιβιώσουν. Οι επιζώντες των επιδημιών μολυσματικών ασθενειών οδηγούν στη φυσική επιλογή μεταφέροντας τη γενετική τους αντίσταση στους απογόνους. Το DNA μας δείχνει στοιχεία πρόσφατης διαδικασίας φυσικής επιλογής για την αντοχή σε ασθένειες δολοφόνους όπως ο πυρετός Λάσσα και η ελονοσία. Η φυσική επιλογή ως απάντηση στην ελονοσία εξακολουθεί να βρίσκεται σε εξέλιξη σε περιοχές όπου η ασθένεια παραμένει κοινή.
Ως γνωστόν, οι άνθρωποι προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους. ‘Ετσι, οι μεταλλάξεις που επιτρέπουν στους ανθρώπους να ζουν σε μεγάλα υψόμετρα έχουν γίνει πιο συνηθισμένες, ευλόγως, στους πληθυσμούς του Θιβέτ, της Αιθιοπίας και των Άνδεων. Μαλιστα, η εξάπλωση γενετικών μεταλλάξεων στο Θιβέτ είναι ίσως η ταχύτερη εξελικτική αλλαγή στον άνθρωπο, που εμφανίστηκε τα τελευταία 3.000 χρόνια. Αυτή η ταχεία αύξηση της συχνότητας ενός μεταλλαγμένου γονιδίου που αυξάνει το περιεχόμενο οξυγόνου στο αίμα δίνει στους ντόπιους ένα πλεονέκτημα επιβίωσης σε υψηλότερα υψόμετρα, με αποτέλεσμα να επιβιώσουν περισσότερα παιδιά.
Η διατροφή είναι μια ακόμη πηγή προσαρμογών του ανθρώπινου οργανισμού. Τα στοιχεία από το DNA των Εσκιμώων Ινουίτ της Αλάσκας, της Γροιλανδίας και του Καναδά, δείχνουν μια πρόσφατη προσαρμογή που τους επιτρέπει να επεξεργάζονται χωρίς πρόβλημα την πλούσια σε λιπαρά τροφή των αρκτικών θηλαστικών, η οποία θα αποτελούσε τεράστια πρόκληση για περισσότερο «εκλεπτυσμένα» στομάχια.
Μελέτες δείχνουν επίσης ότι η φυσική επιλογή που ευνοεί μια μετάλλαξη η οποία επιτρέπει στους ενήλικες να παράγουν λακτάση – το ένζυμο που διασπά τα σάκχαρα του γάλακτος, δηλαδή την λακτόζη – είναι γιατί ορισμένες ομάδες ανθρώπων μπορούν να αφομοιώσουν το γάλα μετά τον απογαλακτισμό τους κατά τη βρεφική ηλικία. Πάνω από το 80% των Βορειοδυτικών Ευρωπαίων μπορεί να το κάνει αυτό, αλλά σε μέρη της Ανατολικής Ασίας, όπου το γάλα δεν είναι και πολύ δημοφιλές, η αδυναμία χώνευσης της λακτόζης είναι ο κανόνας. Όπως η προσαρμογή σε υψηλό υψόμετρο, έτσι και η φυσική επιλογή για την αφομοίωση του γάλακτος έχει εξελιχθεί περισσότερο από μία φορά στους ανθρώπους και μπορεί να είναι το ισχυρότερο είδος πρόσφατης επιλογής.
Προς μεγάλη χαρά των εταιριών junk food και δυσαρέσκεια των οικολόγων και διατροφολόγων, το δημοσίευμα του The Conversation υποστηρίζει, ότι μπορούμε επίσης να προσαρμοστούμε στις ανθυγιεινές τροφές. Μια μελέτη των γενετικών αλλαγών στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα βρήκε την επιλογή για τη μείωση της αρτηριακής πίεσης και της χοληστερόλης, ως άμυνα του οργανισμού στην σύγχρονη «πλαστική» διατροφή.
Ο «γκρεμός» και το «ρέμα»…
Ωστόσο, παρά τις αλλαγές αυτές, η φυσική επιλογή επηρεάζει μόνο περίπου το 8% του γονιδιώματός μας. Σύμφωνα με τη θεωρία της «ουδέτερης εξέλιξης», οι μεταλλάξεις στο υπόλοιπο γονιδίωμα μπορεί να αλλάξουν συχνότητα στους πληθυσμούς, αλλά τυχαία. Το σχήμα έχει ως εξής: Αν αποδυναμωθεί η φυσική επιλογή – μέσω, πχ, της συνεχιζόμενης προόδου στην Ιατρική – οι μεταλλάξεις που κανονικά θα εξαφανίζονταν, δεν θα εξαφανίζονται, γεγονός που θα μπορούσε να αυξήσει τη συχνότητά τους και έτσι να αυξήσει και την ταχύτητα εξέλιξης.
Αλλά η θεωρία της «ουδέτερης εξέλιξης» δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί κάποια γονίδια εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα από άλλα. Μετράμε την ταχύτητα της εξέλιξης των γονιδίων συγκρίνοντας το ανθρώπινο DNA με εκείνο άλλων ειδών, το οποίο μας επιτρέπει επίσης να προσδιορίσουμε ποια γονίδια αναπτύσσονται γρήγορα μόνο στον άνθρωπο. Για παράδειγμα, ένα ταχέως εξελισσόμενο γονίδιο είναι το HAR1, το οποίο απαιτείται κατά την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Ένα τυχαίο τμήμα του ανθρώπινου DNA είναι κατά μέσο όρο περισσότερο από 98% ταυτόσημο με το DNA του χιμπατζή, αλλά το HAR1 εξελίσσεται τόσο γρήγορα στον άνθρωπο, που είναι πλέον ταυτόσημο μόλις κατά 85% περίπου, με του χιμπατζή.
Οι επιστήμονες βλέπουν αυτές τις αλλαγές, αλλά ακόμη δεν καταλαβαίνουν πλήρως γιατί η ταχεία εξέλιξη συμβαίνει σε κάποια γονίδια αλλά όχι σε άλλα.
Όπως φαίνεται, η διαδικασία της εξέλιξης δεν συμβαίνει μόνο με φυσική επιλογή και σίγουρα δεν είναι πιθανό να σταματήσει ποτέ. Η ελευθέρωση των γονιδιωμάτων μας από τις πιέσεις της φυσικής επιλογής τούς ανοίγει τον δρόμο σε άλλες εξελικτικές διαδικασίες, καθιστώντας ακόμη πιο δύσκολο να προβλέψουμε τι και πώς θα είναι οι μελλοντικοί άνθρωποι. Ταυτόχρονα, αν όντως η προστασία του οργανισμού από τη σύγχρονη ιατρική λειτουργεί με τόσο καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη, τότε πιθανά θα υπάρξουν περισσότερα γενετικά προβλήματα για τις μελλοντικές γενιές.
Φυσικά, ακόμη κι έτσι να είναι, ποιος γενετιστής θα μπορούσε πραγματικά να υποστηρίξει σήμερα… να αφήσουμε τις επιδημίες να «κάνουν τη δουλειά»;