Κρήτη: Όλα τα νησιά, οι νησίδες, οι βραχονησίδες της και η σημασία τους

Του Ηρακλή Καλογεράκη, Αντιναύαρχου ε.α. *

Η Κρήτη, το μεγαλύτερο Ελληνικό νησί και 5^ο μεγαλύτερο της Μεσογείου, έχει μήκος 260 χιλιόμετρα, πλάτος 12-60 χιλιόμετρα, έκταση 8.336 km² και πληθυσμό 682.928 (απογραφή 2011).

Το νησί περιβρέχεται από 4 πελάγη (Ιόνιο, Βόρειο & Νότιο Κρητικό, Καρπάθιο) και επιπλέον βρίσκεται σε σπουδαία στρατηγική θέση αφού είναι στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων επικοινωνιών 3 ηπείρων. Για τους λόγους αυτούς αποτελούσε πάντα το πόθο όλων όσων είχαν συμφέροντα στη περιοχή.

Η μεγαλόνησος έχει 8 μεγάλους κόλπους (Κισσάμου, Χανίων, Αλμυρού, Ηρακλείου, Μαλίων, Μιραμπέλου, Σητείας & Μεσαράς) ενώ γύρω από την Κρήτη υπάρχουν τουλάχιστο 1.300 νησίδες, νησίδια, βραχονησίδες και βράχοι (ανεπίσημη καταγραφή). Από αυτά τα 284 έχουν όνομα, τα 78 είναι αξιόλογου μεγέθους, ενώ τα υπόλοιπα (βράχοι & σκόπελοι), δεν έχουν όνομα.

Από τα παρακείμενα και εξαρτημένα νησιά, δύο κατοικούνται σήμερα (Γαύδος – Χρυσή ή Γαιδουρονήσι, απογραφή 2011), τρία κατοικούντο με την απογραφή του 2001 (Γαύδος (183 άτομα), Γαυδοπούλα (3 άτομα) και Χρυσή (3 άτομα), ενώ άλλα 6 επιπλέον κατοικούντο παλαιότερα (Κουφονήσια, Ελαφονήσι, Γραμβούσα, Σούδα, Δία και Σπίναλόγγα).

Αξιοσημείωτα είναι πως ο Ολλανδός χαρτογράφος το 1658 με τα μέσα της εποχής του, είχε αποτυπώσει γύρω από την Κρήτη 77 επώνυμες νησίδες και πως οι ανά τους αιώνες κατακτητές του νησιού για τη προστασία του, είχαν κατασκευάσει εκτός των 186 κάστρων, φρουρίων και «κουλέδων», σπουδαία και απόρθητα φρούρια στις εξαρτημένες από τη Κρήτη νησίδες Γραμβούσα, Σούδα και Σπιναλόγκα.

Στο σημείο αυτό να θυμηθούμε από τη γεωγραφία αλλά και το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, τι είναι νησί.

Νησί ή νήσος (Island) είναι μία φυσικά ή τεχνητά σχηματισμένη ξηρά, οποιουδήποτε μεγέθους και οποιασδήποτε μορφής, που περιβάλλεται πλήρως, από όλες τις πλευρές με νερό και η οποία βρίσκεται έξω από αυτό, κατά την πλήμμη. Υψώνεται δηλαδή πάνω από το μέγιστο ύψος στο οποίο ανέρχονται τα νερά κατά την παλίρροια.

Επίσης «νησί» σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό ορισμό, ορίζεται ένα τμήμα γης, εκτάσεως τουλάχιστον 1 km², που κατοικείται μόνιμα από πληθυσμό άνω των πενήντα κατοίκων, χωρίζεται από την ήπειρο με υδάτινο διάδρομο πλάτους τουλάχιστον 1 km, δεν συνδέεται με σταθερό μέσο με την ηπειρωτική Ευρώπη (τούνελ, γέφυρα) και δεν περιλαμβάνει πρωτεύουσα κράτους (Eurostat, 1994).

Από νομικής όμως άποψης, σύμφωνα με τη σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, (ΔΔΘ) νησί είναι μόνο μια φυσικά διαμορφωμένη περιοχή ξηράς που περιβρέχεται από νερό και που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια του νερού κατά τη μέγιστη πλημμυρίδα. Σύμφωνα με το ΔΔΘ, τα νησιά αυτά, ανεξαρτήτως της θέσεως τους, του μεγέθους ή της ομορφιάς τους, δικαιούνται να έχουν ότι ακριβώς έχει και μια ηπειρωτική περιοχή. Δηλαδή, χωρική θάλασσα (ΧΘ), συνορεύουσα ζώνη (ΣΖ), υφαλοκρηπίδα και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Δεν είναι απαραίτητο δηλαδή τα νησιά να κατοικούνται, όπως εσφαλμένα έχει επικρατήσει στη κοινή γνώμη, για να έχουν δικαιώματα σε υφαλοκρηπίδα ή ΑΟΖ.

Αρκεί να μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση. Σύμφωνα λοιπόν με το ΔΔΘ και ο βράχος με την προϋπόθεση αυτή είναι νησί και δικαιούται όλα όσα προβλέπουν τα άρθρα του. Αρκεί το «νησί» να έχει φως, νερό και μια στοιχειώδη υποδομή για κάποια «οικονομική» δραστηριότητα όπως π.χ. μια οργανωμένη παραλία, εστιατόριο, καφενείο, ένα πάρκο κοκ. Ακόμη και οι «σκόπελοι» (άρθρο 12 που δεν δικαιούνται ΑΟΖ ή Χωρική Θάλασσα, υπό προϋποθέσεις, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για χάραξη των γραμμών βάσεως από όπου θα μετρηθεί το εύρος της ΧΘ του κράτους στο οποίο ανήκουν.

Ανακεφαλαιώνοντας, όσα νησιά κατοικούνται ή κατοικούντο και όσα έχουν χώρο και έδαφος κατάλληλο για ανθρώπινη διαβίωση, έχουν ΧΘ και συνορεύουσα ζώνη και επιπλέον Υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ.

Όσον αφορά την έκταση (το μέγεθος) των νησιών, δεν υπάρχει νομικά θεσμοθετημένο κάποιο μέτρο για να κατηγοριοποιηθεί ένα νησί. Τα νησιά μπορεί να έχουν το μέγεθος ενός κράτους (π.χ. Μ. Βρετανία, Κύπρος, μιας πόλης (πχ Gezira στο Νείλο ή Arward στη Συρία) ή ακόμη και ενός μικρού βράχου.

Το 2008, ο καθηγητής «γεωγραφίας νησιών» στο πανεπιστήμιο Queen’s, Stephen A. Royle, μετά από σχετική έρευνα ανακοίνωσε πως αν θεωρήσουμε ένα όριο του ενός τετραγωνικού χιλιομέτρου, τότε υπάρχουν στη γη 86.732 νησιά ενώ αν το μειώσουμε σε 0,1 km² τότε ο αριθμός των νησιών ανεβαίνει σε περίπου 450.000. Για να κατανοήσουμε τα μεγέθη να αναφέρουμε πως το τετραγωνικό χιλιόμετρο που έχει καθιερωθεί σαν μονάδα μέτρησης εκτάσεων κρατών ή νησιών έχει 1.000.000 m². Το όριο του 0,1 km² αντιστοιχεί σε 100.000 m²,  δηλαδή σε έκταση 316 Χ 316 μέτρων, το εκτάριο (100 Χ 100 μ) που χρησιμοποιούμε για μέτρηση μεγάλων εκτάσεων ισούται με 10.000 m² ή 0,01 km² και το στρέμμα που έχουμε για μέτρηση οικοπέδων ισοδυναμεί με 1.000m² ή με 0,001km².

Προσδιοριστικά ονόματα νησιών

Τα ονόματα που έχουμε δώσει, και άτυπα καθιερώσει, σε νησιά για να προσδιορίσουμε το μέγεθος ή το είδος του εδάφους τους, δεν έχουν κάποια ειδική νομική σημασία αφού κάθε κομμάτι γης που είναι υπέρ την επιφάνεια της θάλασσας όλο τον χρόνο, είναι νησί. Τα νησιά μπορεί να είναι είτε κατοικημένα είτε ακατοίκητα ανάλογα με το έδαφος, την έκταση, την εγγύτητα με ηπειρωτικές ακτές κοκ. Τα μικρά νησιά τα λέμε νησίδες (islet) και τα πολύ μικρά νησίδια (islette).

Τα νησίδια που είναι πολύ μικρά για να κατοικηθούν ή που δεν μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ονομάζονται βραχονησίδες (Skerries) αν το έδαφος είναι βραχώδες, ή απλά νησίδια (cay)  αν είναι χαμηλού ύψους και με αμμώδες ή με κοραλλιογενές έδαφος.

Συνήθως οι βραχονησίδες είναι ακατοίκητες και μπορεί να μην έχουν καθόλου βλάστηση ή να έχουν λίγη (συνήθως βρύα και μικρά ανθεκτικά χόρτα) ενώ αρκετές κατοικούνται από ζώα όπως αγριοκούνελα, φώκιες, γλάροι ή άλλα πουλιά. Στη περίπτωση όμως που μια βραχονησίδα φιλοξενεί κάποια δραστηριότητα όπως στη περίπτωση του Αγ. Παύλου στους Καλούς λιμένες, που φιλοξενεί τις εγκαταστάσεις της ΣΕΚΑ, τότε δικαιούται και Υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ.

Μια πάρα πολύ μικρή ξηρά που αναδύεται από το νερό λέγεται βράχος (Rock ή Sea stack).

Τέλος, μια βραχώδης προεξοχή του βυθού (βράχος) που εξέχει λίγο πάνω από την επιφάνεια του νερού και φαίνεται μόνο η κορυφή της λέγεται σκόπελος (reef) ενώ αν είναι λίγο κάτω από την επιφάνεια kαι σκεπάζεται με το νερό, λέγεται ύφαλος ή ξέρα (blind rock). Μερικοί ύφαλοι έχουν όνομα γιατί το «ναυτικό έθιμο» προστάζει να παίρνουν την ονομασία εκείνου που πρώτος τους εντοπίζει και το γνωστοποιεί αρμόδια στις ναυτικές αρχές.

Συνήθως οι βράχοι και οι σκόπελοι σχηματίζουν συστάδες πολύ κοντά στις βραχώδεις ακτές και μεταξύ ή γύρω από βραχονησίδες και αυτό ενέχει κινδύνους στον ασφαλή πλού κάθε σκάφους και επισημαίνονται στους ναυτικούς χάρτες με μικρούς σταυρούς.

Αν ένας σκόπελος βρίσκεται σε απόσταση από την ηπειρωτική ή νησιωτική ακτογραμμή μικρότερη από το εύρος της χωρικής θάλασσας, τότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για χάραξη γραμμής βάσεως αν όμως είναι σε μεγαλύτερη απόσταση, τότε δεν έχει δική του χωρική θάλασσα. Αυτή η λεπτομέρεια είναι σημαντική γιατί μπορούμε να εκμεταλλευτούμε τους αμέτρητους σκοπέλους που έχουμε γύρω από τη Κρήτη και να χαράξουμε τις γραμμές βάσεως ώστε να αυξήσουμε με τον τρόπο αυτό την έκταση των χωρικών μας υδάτων και κατ επέκταση της υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ.

Τα παρακείμενα & εξαρτημένα από την Κρήτη, νησιά

Η Κρήτη έχει ανά νομό τα νησιά που αναφέρονται στους πίνακες που ακολουθούν, τα σπουδαιότερα των οποίων από αρχαιοτάτων χρόνων απεικονίζονται και είναι αναπόσπαστα τμήματα της σε όλους τους σχετικούς χάρτες.

Ανά νομό λοιπόν έχουμε τα παρακάτω επώνυμα «νησιά»:

Περί «Ευθειών γραμμών βάσεως»

Για λόγους ευκολίας, το ΔΔΘ προβλέπει για «αφετηρία» μετρήσεως της χωρικής θάλασσας, αντί να χρησιμοποιούμε την ακτογραμμή που μεταβάλλεται ανάλογα με τη παλίρροια και πρέπει να τη χαράξουμε με την κατωτάτη ρηχία, να χαράξουμε ευθείες γραμμές όπου η ακτογραμμή έχει πολλές κολπώσεις και οδοντώσεις και από αυτές να ξεκινήσουμε τη μέτρηση. Επίσης, όπου υπάρχουν πολλά νησήδια-βράχοι κοντά στις ακτές ή συστάδες νησιδίων μποριούμε να τα ενώσουμε με μια γραμμή και από αυτή να μετράμε το εύρος της χωρικής μας θάλασσας.

Στη γειτονιά μας, η Τουρκία υιοθέτησε ευθείες γραμμές βάσης με το Νόμο 476/15-Μαΐου-1964 αλλά λόγω της νέας Σύμβασης του Μοντέγκο Μπέι για το δίκαιο της θάλασσας, προφανώς για να προλάβει δικές μας ενέργειες, ανακάλεσε το νόμο αυτό (Πράξη 2674/20-5-1982 του Υπουργικού Συμβουλίου) και επέστρεψε στη φυσική ακτογραμμή.

Η Αλβανία, παρόλο που η ακτογραμμή της δεν δικαιολογεί τη χάραξη επειδή η ακτογραμμή της είναι ομαλή και δεν είναι δαντελωτή όπως θέλει ο νόμος ούτε και έχει συστάδες νησιών μπροστά, έχει καθιερώσει γραμμές βάσεως. Η Λιβύη και η Αίγυπτος έχουν και αυτές καθιερώσει τις γραμμές βάσεως. Σε αυτές δε οφείλεται και μια μικρή διαφορά προς όφελος της Αιγύπτου στο πρόσφατο όριο που συμφωνήθηκε με τη χώρα μας αφού εμείς ξεκινήσαμε τη μέτρηση από την ακτογραμμή των νησιών μας.

Αν δεν χαράξουμε και εμείς ευθείες γραμμές βάσεως και προχωρήσουμε σε οριοθέτηση Θαλασσίων Ζωνών με τη Λιβύη που έχει ήδη κλείσει τον κόλπο της Σύρτης, θα χάσουμε σημαντική έκταση από την περιοχή επι της οποίας θα ασκουμε τα κυριαρχικά μας δικαιώματα.

Τόσα χρόνια καθυστερούμε αδικαιολόγητα, κατά την άποψη μου, και οι καθυστερήσεις αυτές όπως από τα τεκταινόμενα στην Ανατολική μεσόγειο φαίνεται, βαίνουν εις βάρος μας. Αφού αφετηρία μετρήσεως της ΧΘ μπορεί να είναι η γραμμή βάσεως, από εκεί έπρεπε να ξεκινήσουμε. Φανταστείτε τι περιοχή κερδίζουμε αν κλείσουμε τους κόλπους που επιτρέπεται ή αν περικλείσουμε τις συστάδες των νησιών μας.

Το 2018, όταν παρέδιδε ο κ.Νίκος Κοτζιάς στον τότε πρωθυπουργό το ΥΠΕΞ όχι μόνο ανέφερε τη τμηματική επέκταση της ΧΘ από τα 6 στα 12 νμ αλλά αναφέρθηκε επίσης στο «κλείσιμο» των κόλπων και στην υιοθέτηση ευθειών γραμμών βάσης: «Το πρώτο βήμα είναι να κλείσουν οι κόλποι, το δεύτερο βήμα είναι να φτιαχτούν, παντού, μαζί με τους κόλπους, οι γραμμές βάσης και το τρίτο είναι, με βάση αυτά, να γίνει επέκταση από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια», δήλωσε, προσθέτοντας πως «[…] το κλείσιμο των κόλπων και οι γραμμές βάσης πρέπει να πάνε στον ΟΗΕ και να κατατεθούν […]».

Πριν λοιπόν ξαναγίνει η όποια συζήτηση για οριοθέτηση με τη Λιβύη θα πρέπει να κλείσουμε με γραμμές βάσεως και συνεχίσουμε τις διαπραγματεύσεις από νέα βάση.

Μπορούμε νόμιμα να κλείσουμε όλους τους κόλπους που έχουν άνοιγμα μέχρι 24 νμ, να περικλείσουμε τις συστάδες των νήσων και να ενώσουμε την ακτογραμμή της Κρήτης με τα παρακείμενα νησιά.

Για παράδειγμα, μπορούμε να ενώσουμε με ευθείες γραμμές τον κόλπο της Μεσαράς με τα νησιά Παξιμλαδια, τα νησιά Γαυδο-Γαυδοπούλα με Παλαιόχωρα κι Ακτές Μεσαράς, την Άρβη με το Γαιδουρονήσι και Κουφονήσια, την Άκρα Σίδερος με Ελάσα-Καβάλλους και Τράχηλο Κουφονησίων.

Η Κρήτη με το πλήθος των νησίδων, νησιδίων και βράχων που την περιβάλλουν μπορεί να αυξήσει σημαντικα την έκταση των Ζωνών Εθνικής Κυριαρχίας της χώρας μας αν εκμεταλλευτούμαι τις πρόνοιες της σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας που εχουμε υπογράψει και επικυρώσει από το 1994.

Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο θα μεγαλώσουμε την Ελλάδα αλλά θα βάλουμε και ένα φρένο στις όποιες «παράνομες» αξιώσεις γειτονικών μας κρατών.