Του Κώστα Νικολάου
Η προσέγγιση και αναγνώριση του νερού (και γενικότερα, της ύδρευσης και αποχέτευσης) ως κοινού – κοινωνικού αγαθού και ως θεμελιώδους ανθρώπινου δικαιώματος ή αντίθετα, ως εμπορεύματος ή/και μέσου για τη φορολόγηση των πολιτών καθορίζει και την πολιτική διαχείρισής του: ιδιωτική, δημόσια, κοινωνική, βασισμένη ή όχι στη δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών και των εργαζομένων [1].
Τα αποτελέσματα από την ιδιωτική διαχείριση του νερού, όπου αυτή εφαρμόσθηκε παγκόσμια, είναι πλέον γνωστά: υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, αύξηση της απώλειας νερού, υποβάθμιση των υποδομών και αύξηση των τιμών [1, 2]. Τα αποτελέσματα από τη δημόσια ή κοινωνική ή τη σύμπραξη δημόσιου-κοινοτικού, που στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ δημόσιων και αυτοδιοικητικών φορέων, συνεταιρισμών, εργατικών σωματείων και άλλων συλλογικοτήτων μιας κοινότητας είναι επίσης γνωστά: επιτυγχάνεται εμπλοκή των πολιτών, ενδυναμώνονται ποιοτικά οι υπηρεσίες ύδρευσης και οι τιμές είναι χαμηλότερες [1, 3].
Οι κύριες πολιτικές διαχείρισης του νερού και γενικότερα, των φορέων ύδρευσης-αποχέτευσης είναι τέσσερις: 1) Ιδιωτική, 2) Κρατική, 3) Αυτοδιοικητική (δημοτική ή περιφερειακή) και 4) Συνεργατική – συνεταιριστική. Υπάρχουν και συνδυασμοί αυτών, που δεν αλλάζουν όμως τη βασική κατηγοριοποίηση.
Στο κείμενο που ακολουθεί, ασκείται μια κριτική της πολιτικής οικονομίας των σημερινών μοντέλων διαχείρισης του νερού και προσεγγίζεται η συνεργατική διαχείριση, ως η εναλλακτική στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας και της άμεσης δημοκρατίας, που βασίζεται κύρια στη δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών και παράλληλα, μπορεί να εξασφαλίσει τη συμμετοχή των εργαζομένων και της αυτοδιοίκησης.
Ιδιωτική διαχείριση: κέρδη για τις εταιρίες
Στην περίπτωση της ιδιωτικής διαχείρισης του νερού, συνήθως οι επενδύσεις και η ιδιοκτησία των υποδομών και των φυσικών πηγών του νερού ανήκουν στο κράτος και η διαχείριση – διανομή του νερού στον ιδιωτικό τομέα. Η σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού είναι η συνήθης μορφή ιδιωτικοποίησης με την οποία ανοίγεται νέο πεδίο αποκόμισης επιχειρηματικών κερδών διαμέσου της ιδιωτικής εκμετάλλευσης τόσο του φυσικού πόρου του νερού παρόλο που ανήκει σε όλους ως κοινό αγαθό, όσο και της εργατικής δύναμης που ενσωματώνεται κατά τη διαχείριση της ύδρευσης-αποχέτευσης (επεξεργασία, ποιοτικός έλεγχος, διανομή κλπ) και τελικά, της ιδιοποίησης της υπεραξίας που παράγεται από τους εργαζόμενους. Επιπλέον κέρδη προκύπτουν από την ανάθεση της συντήρησης των υποδομών, υλοποίησης τεχνικών έργων κλπ, στις ίδιες ή σε άλλες εταιρίες. Η τιμή του νερού που πληρώνουν οι πολίτες καθορίζεται από τα κέρδη των εταιριών και είναι πολύ πάνω από το πραγματικό κόστος λήψης, επεξεργασίας και μεταφοράς του νερού από την πηγή στη βρύση.
Η πολιτική ιδιωτικοποίησης της διαχείρισης του νερού δεν είναι τυχαία, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επιχειρούμενης ιδιωτικοποίησης τομέων στρατηγικής σημασίας για την κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον (όπως είναι επίσης η ενέργεια, οι φυσικοί πόροι, η τροφή, η διαχείριση των απορριμμάτων κλπ) στο πλαίσιο του κυρίαρχου νεοφιλελευθερισμού, ως της σύγχρονης έκφρασης του καπιταλισμού. Αυτή η νεοφιλελεύθερη πολιτική ιδιωτικοποιήσεων σε συνδυασμό με την άνευ ιστορικού προηγουμένου επιθετική πολιτική του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου αποτελεί μια πρωτοφανή επίθεση του μικρότερου αλλά και πλουσιότερου ποσοστού της κοινωνίας εναντίον της συντριπτικής πλειονότητας του πληθυσμού και οδηγεί σε μια τεράστια μεταφορά πλούτου από τους εργαζόμενους και τους μικρομεσαίους στα χέρια λίγων, βαθαίνοντας ακόμα περισσότερο την υπάρχουσα κρίση (που γεννήθηκε και οξύνθηκε ένεκα της κοινωνικής ανισότητας) και ωθώντας το σύστημα σε ακόμα πιο ακραία αταξία [4].
Κρατική και αυτοδιοικητική διαχείριση: φόροι στους πολίτες
Στις περιπτώσεις της κρατικής και αυτοδιοικητικής διαχείρισης του νερού, συνήθως οι επενδύσεις και η ιδιοκτησία των υποδομών και των φυσικών πηγών του νερού ανήκουν στο κράτος και η διαχείριση – διανομή του νερού στο κράτος ή στην αυτοδιοίκηση αντίστοιχα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η εκμετάλλευση τόσο του φυσικού πόρου του νερού παρόλο που ανήκει σε όλους ως κοινό αγαθό, όσο και της εργατικής δύναμης που ενσωματώνεται κατά τη διαχείριση της ύδρευσης-αποχέτευσης (επεξεργασία, ποιοτικός έλεγχος, διανομή κλπ) οδηγεί τελικά στην παραγωγή υπεραξίας από τους εργαζόμενους, την οποία διαχειρίζεται το κράτος ή η αυτοδιοίκηση αντίστοιχα αποτελώντας είδος έμμεσου φόρου. Η τιμή του νερού που πληρώνουν οι πολίτες καθορίζεται από την υπεραξία-φόρο που αποφασίζει και επιβάλλει το κράτος ή η αυτοδιοίκηση και είναι πάνω από το πραγματικό κόστος λήψης, επεξεργασίας και μεταφοράς του νερού από την πηγή στη βρύση.
Συνεπώς, η κρατική και αυτοδιοικητική διαχείριση του νερού λειτουργεί σαν μέσο για την επιβολή έμμεσων φόρων, οι οποίοι ως γνωστόν είναι οι πλέον άδικοι και ακραία ταξικοί φόροι. Σημειώνεται ότι και σ’ αυτήν την περίπτωση, κέρδη μπορεί να προκύψουν από την ανάθεση της συντήρησης των υποδομών, υλοποίησης τεχνικών έργων κλπ, σε ιδιωτικές εταιρίες, τα οποία και πάλι πληρώνουν οι πολίτες.
Η απόφαση λοιπόν για τη διαχείριση της υπεραξίας-φόρου λαμβάνεται τελικά από την κυβέρνηση ή την αυτοδιοίκηση (δήμος ή περιφέρεια). Θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι μια κυβέρνηση ή ένας δήμος μπορεί και να μην επιβαρύνουν την τιμή του νερού με τέτοιο φόρο και ότι αρκεί να εκλέγονται τέτοιες κυβερνήσεις και δήμοι. Αυτό σημαίνει ότι η διαχείριση του νερού θα εξαρτάται κάθε 4-5 χρόνια από τα αποτελέσματα των βουλευτικών ή αυτοδιοικητικών εκλογών. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι αυτή η ανάθεση των αποφάσεων που καθορίζουν τη ζωή των πολιτών σε άλλους, είναι που δημιουργεί το πρόβλημα.
Δύο κρίσιμα ερωτήματα, που χρειάζονται καθαρές απαντήσεις
Στο σημείο αυτό τίθενται δύο κρίσιμα ερωτήματα. Πρώτο: ποιος έκανε και ποιος κάνει την ιδιωτικοποίηση του νερού παντού στον κόσμο; Ως γνωστόν, οι κυβερνήσεις, οι δήμοι ή οι περιφέρειες ανάλογα με την περίπτωση.
Αυτόματα τίθεται το δεύτερο ερώτημα: Λέγοντας όχι στην ιδιωτικοποίηση και αποτρέποντας τελικά την ιδιωτικοποίηση, λέμε ναι σε τι; Να είναι η διαχείριση του νερού στα χέρια των κυβερνήσεων, των δήμων ή των περιφερειών; Δηλαδή στα χέρια των θεσμών, που έκαναν ή κάνουν την ιδιωτικοποίηση; Μα τότε γυρίζουμε πίσω στην ανάθεση της ζωής μας σε άλλους, δηλαδή, γυρίζουμε και πάλι στο πρόβλημα.
Ποια είναι λοιπόν η απάντηση; Αφού το νερό ανήκει σε όλους, αφού είναι κοινό αγαθό, κοινωνικό αγαθό, ανθρώπινο δικαίωμα, τότε κοινωνική πρέπει να είναι η ιδιοκτησία και η διαχείρισή του. Δηλαδή, να είναι πραγματικοί ιδιοκτήτες και διαχειριστές όλοι οι πολίτες με άμεση δημοκρατία, με ισότητα, με κοινωνική αλληλεγγύη, χωρίς κέρδη, χωρίς φόρους. Πως μπορεί να γίνει αυτό;
Η συνεργατική εναλλακτική από τη Θεσσαλονίκη – Η Κίνηση 136
Το 2011 στη Θεσσαλονίκη, μορφοποιήθηκε μια πρόταση, σύμφωνα με την οποία, με 136 ευρώ ανά νοικοκυριό (ανά υδρόμετρο), οι πολίτες μπορούν να πάρουν στα χέρια τους την ιδιοκτησία και τη διαχείριση της Εταιρείας Ύδρευσης Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης – ΕΥΑΘ (που πωλείται από το δημόσιο) και να γίνει το πόσιμο νερό κοινωνικό αγαθό, αποτρέποντας έτσι την ιδιωτικοποίηση. Από αυτήν την ιδέα πήρε και το όνομά της η κίνηση που συγκροτήθηκε: «Κίνηση 136» [5].
Η ιδέα αποτέλεσε τη συνέχεια των πρώτων εργατικών αγώνων του σωματείου της ΕΥΑΘ ενάντια στην ιδιωτικοποίηση τη δεκαετία του 2010, συζητήθηκε και πέρασε από το σωματείο εργαζομένων της ΕΥΑΘ στις συνελεύσεις της πλατείας του Λευκού Πύργου (κίνημα των «αγανακτισμένων»), στη συνέχεια συζητήθηκε σε κινήσεις πολιτών για την άμεση δημοκρατία και την κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία και τελικά, δημιουργήθηκε «από τα κάτω» η Κ136, ανεξάρτητη από κόμματα, οργανώσεις και κάθε είδους οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.
Επί 3 πρώτα χρόνια (2011-2014) η Κ136 αγωνίζεται σε κάθε δήμο, κοινότητα, γειτονιά (διαρκώς και σε εβδομαδιαία βάση) ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ και δημιούργησε μέχρι τώρα 12 μη κερδοσκοπικούς συνεταιρισμούς σε 12 από τους 16 δήμους και κοινότητες της περιοχής Θεσσαλονίκης, που συνδέονται με την ΕΥΑΘ. Εκατοντάδες πολίτες εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα στους συνεταιρισμούς (οι οποίοι αποτέλεσαν και μια έτοιμη βάση εθελοντών στο δημοψήφισμα ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ το 2014), ενώ χιλιάδες πολίτες συνδέονται και ενημερώνονται για τη συνεταιριστική πρόταση.
Βασικά σημεία της συνεργατικής / συνεταιριστικής εναλλακτικής πρότασης
1. Δημιουργία μη κερδοσκοπικών συνεταιρισμών νερού ανά δήμο και ανά κοινότητα με μέλη όλους τους πολίτες του δήμου ή της κοινότητας
2. Δημιουργία δευτεροβάθμιας ένωσης όλων των μη κερδοσκοπικών συνεταιρισμών νερού
3. Συλλογική ιδιοκτησία του φορέα διαχείρισης ύδρευσης-αποχέτευσης από τους συνεταιρισμούς
4. Οι πολίτες κατέχουν μερίδες του συνεταιρισμού (στον οποίον ανήκουν) και όχι μετοχές του φορέα ύδρευσης-αποχέτευσης (αυτό θα σήμαινε ιδιωτικοποίηση τύπου Θάτσερ και πρόκειται για «λαϊκό καπιταλισμό»)
5. Οι συνεταιριστικές μερίδες δεν μπορούν να πωληθούν γενικά, διότι συνοδεύουν και αντιστοιχούν στα υδρόμετρα. Έτσι, κανείς και καμιά εταιρία δεν μπορεί ποτέ να ελέγξει τους συνεταιρισμούς και άρα, τον φορέα ύδρευσης-αποχέτευσης
6. Μη κερδοσκοπική διαχείριση της ύδρευσης-αποχέτευσης. Δεν μπορεί να υπάρξει κέρδος με τέτοιου είδους συνεταιρισμούς. Άλλωστε δεν έχει νόημα η ύπαρξη κέρδους-φόρου-υπεραξίας αφού ιδιοκτήτες, διαχειριστές και καταναλωτές είναι όλοι οι πολίτες και δεν πουλούν το νερό σε κάποιον άλλο. Η τιμή του νερού καλύπτει το κόστος του
7. Στους συνεταιρισμούς ισχύει η αρχή: ένα άτομο – μία ψήφος ανεξάρτητα από τον αριθμό των συνεταιριστικών μερίδων, που ο καθένας κατέχει
8. Οι συνεταιρισμοί λειτουργούν στο πλαίσιο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Ωφελούνται όλοι οι πολίτες-μέλη (κοινωνική οικονομία) και ταυτόχρονα, στηρίζονται οι οικονομικά αδύναμοι με εξασφάλιση πρόσβασης όλων των πολιτών σε ύδρευση-αποχέτευση (αλληλέγγυα οικονομία)
9. Οι συνεταιρισμοί λειτουργούν στο πλαίσιο της άμεσης δημοκρατίας. Οι αποφάσεις λαμβάνονται από τις γενικές συνελεύσεις των συνεταιρισμών και όχι από τα διοικητικά συμβούλια (ΔΣ) των συνεταιρισμών ή από το ΔΣ του φορέα ύδρευσης-αποχέτευσης
10. Οι αντιπρόσωποι των συνεταιρισμών μεταφέρουν τις αποφάσεις των συνελεύσεων των πολιτών στη συνέλευση της ένωσης συνεταιρισμών και στο ΔΣ του φορέα ύδρευσης-αποχέτευσης και τις εκτελούν, δεν αποφασίζουν αυτοί
11. Διαχείριση με επίγνωση της σχέσης του αγαθού του νερού και της αποχέτευσης με την προστασία του περιβάλλοντος και την αποφυγή του κινδύνου της κλιματικής αλλαγής
12. Μη αποξένωση του εργαζόμενου από το προϊόν της εργασίας του [5].
Ξεκαθαρίζοντας μερικά θεωρητικά ζητήματα
Είναι απόλυτα απαραίτητο να ξεκαθαρισθεί ότι κάθε ονομαζόμενος συνεταιρισμός δεν σημαίνει ότι αυτόματα ανήκει στην κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, αν δεν στηρίζεται στις παραπάνω βασικές αρχές. Επίσης, «ως προς τους σημερινούς συνεταιρισμούς, αυτοί έχουν αξία μόνον εφόσον είναι ανεξάρτητο δημιούργημα των εργατών και δεν προστατεύονται ούτε από τις κυβερνήσεις ούτε από τους αστούς» [7]. Γιατί «το ότι οι εργάτες θέλουν να δημιουργήσουν τους όρους της συνεργατικής παραγωγής σε μια κοινωνική κλίμακα και πρώτα απ’ όλα σε εθνική κλίμακα, στη χώρα τους, σημαίνει μόνο ότι αυτοί εργάζονται να ανατρέψουν τους σημερινούς όρους της παραγωγής και αυτό δεν έχει καμία σχέση με τη δημιουργία συνεταιρισμών με τη βοήθεια του κράτους» [7]. Ακόμα, «αν οι υλικοί όροι της παραγωγής αποτελούν συνεργατική ιδιοκτησία των ίδιων των εργατών, τότε και ο τρόπος διανομής των μέσων κατανάλωσης θα είναι διαφορετικός από το σημερινό» [7].
Η ιδέα της συνεργατικής αυτοδιεύθυνσης των φορέων διαχείρισης ύδρευσης-αποχέτευσης από όλους τους εργαζόμενους και τους πολίτες μιας περιοχής, οι οποίοι καταργούν και αντικαθιστούν τους καπιταλιστές στη θέση του καρπωτή της υπεραξίας που οι ίδιοι παράγουν, αποτελεί παράδειγμα μιας γενικότερης προσέγγισης, σύμφωνα με την οποία η απουσία της ήταν η καθοριστική αιτία, που ανέτρεψε τις κοινωνικές πολιτικές και το κράτος πρόνοιας στις καπιταλιστικές χώρες [8]. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι αυτή η προσέγγιση είναι η λογική συνέπεια των διαθέσιμων – εδώ και ενάμιση αιώνα – επιστημονικών αναλύσεων και θεωριών για την υπεραξία [9].
Υπάρχει λοιπόν «μια ακόμα μεγαλύτερη νίκη της πολιτικής οικονομίας της εργασίας επί της πολιτικής οικονομίας της ιδιοκτησίας. Μιλάμε για το συνεργατικό κίνημα…» [10], που θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι παρουσιάζει ένα φοβερό πρόβλημα, που εντοπίσθηκε εδώ και 150 χρόνια περίπου, ότι «οι ενώσεις των εργατών μπορούσαν να διαχειρίζονται καταστήματα, μύλους και σχεδόν κάθε είδους δραστηριότητα με επιτυχία και αμέσως βελτίωναν τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων. Αλλά δεν άφηναν μια διακριτή θέση για αφεντικά. Τρομερό!» [11].
Πετυχημένα ιστορικά παραδείγματα συνεταιρισμών νερού
Η συνεργατική διαχείριση του νερού δεν είναι καινούργια. Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα. Ενδεικτικά αναφέρονται τα παρακάτω.
Ισπανία: Συνεταιριστική διαχείριση νερού στη Barcelona κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου πολέμου. Η εταιρία Agbar, που ανέλαβε τη διαχείριση μετά την ήττα των δημοκρατικών, χαρακτήρισε απίστευτες τις μεταρρυθμίσεις που πέτυχε ο συνεταιρισμός νερού.
Βολιβία: Η Παγκόσμια Τράπεζα αναγνώρισε ότι ο συνεταιρισμός νερού στη Santa Cruz ήταν ο μόνος της χώρας, που πέτυχε να δώσει νερό σε όλους τους πολίτες της πόλης.
Αργεντινή: Στο Buenos Aires μετά την αποχώρηση της εταιρίας Enron, ο συνεταιρισμός καταναλωτών και εργαζομένων διαχειρίζεται με επιτυχία την ύδρευση [12].
Μεξικό: Στην περιοχή Chiapas, οι συνεταιρισμοί είναι ο οικονομικός πυλώνας των Zapatistas. Όλα είναι συνεταιρισμός με πολιτική που βασίζεται στην άμεση δημοκρατία, την εκπαίδευση στην αλληλέγγυα οικονομία και στη συλλογική ιδιοκτησία, την ενεργό συμμετοχή των πολλών στη ζωή της κοινότητας [13].
Συγκλίνοντας σε μια συνεργατική εναλλακτική
Στη Θεσσαλονίκη, μετά το δημοψήφισμα του 2014, όπου 218.002 πολίτες (51% όσων ψήφισαν στις αυτοδιοικητικές εκλογές) προσήλθαν στις κάλπες του Δημοψηφίσματος σε 181 εκλογικά κέντρα και με το συντριπτικό ποσοστό 98% είπαν «Όχι» στην ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ, μετά την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας ότι είναι αντισυνταγματική η ιδιωτικοποίηση εταιριών ύδρευσης-αποχέτευσης και μετά την απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών κατά του ΤΑΙΠΕΔ ότι χωρίς διαφάνεια και αιτιολόγηση αποκλείσθηκε η ένωση συνεταιρισμών νερού των πολιτών της Θεσσαλονίκης στο διαγωνισμό για την ΕΥΑΘ (η αποκάλυψη της αδιαφάνειας των διαδικασιών δείχνει ότι ήταν ορθή η επιλογή συμμετοχής των συνεταιρισμών στο διαγωνισμό), η ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ έχει υποστεί ισχυρά πλήγματα [14, 15].
Η συνέλευση της Κ136 θεωρεί ότι είναι η κατάλληλη στιγμή για να διαμορφωθεί μια θετική πρόταση, που μπορεί να είναι πλειοψηφική στην κοινωνία και να αποτελεί μια συνάρθρωση κρατικής ή/και αυτοδιοικητικής (δημοτικής/περιφερειακής) διαχείρισης των υποδομών και των πηγών του νερού, με συνεταιριστική ιδιοκτησία και διαχείριση του φορέα ύδρευσης-αποχέτευσης με συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης και των εργαζομένων στη διοίκηση του φορέα, όπως άλλωστε προβλέπουν ήδη τα καταστατικά των συνεταιρισμών νερού [14, 16].
Μια πρόταση που κινείται στο πλαίσιο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της άμεσης δημοκρατίας, στοχεύοντας σε μια κοινωνία και οικονομία των αναγκών και όχι των κερδών, σε μια κοινωνία, όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός θα είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων.
Βιβλιογραφία
[1] Νικολάου Κ., “Το νερό στον κόσμο: Κοινωνικό αγαθό ή εμπόρευμα;”, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 3 (48), 2013. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 22.3.2012, www.dialektika.gr
[2] Food and Water Europe, “Public-public partnerships. An alternative model to leverage the capacity of municipal water utilities”, 2012
[3] Public Services International and Transnational Institute, “Public-public partnerships (PUPs) in water”, March 2009
[4] Νικολάου Κ., “Επιστήμη και κρίση: Προσεγγίζοντας την κοινωνικά δίκαιη έξοδο”, Πρακτικά 21ου Πανελλήνιου Συνέδριου Χημείας, ΕΕΧ, Θεσσαλονίκη, 9-12.12.2011. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 10.12.2011, www.dialektika.gr
[5] Κίνηση 136, www.136.gr
[6] Νικολάου Κ., “Η δυνατότητα συνεργατικής διαχείρισης της ύδρευσης-αποχέτευσης. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης”, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 3 (48), 2013
[7] Marx K., “Κριτική του προγράμματος της Γκότα”, Εκδ. Καμπίτση, Αθήνα
[8] Wolff R., “Workers self directed enterprises”, Lecture, Berlin, 5.11.2011
[9] Marx K., “Grundrisse – Fondements de la critique de l’ économie politique”, Ed. Anthropos, Paris, 1968
[10] Marx K., “Inaugural Address of the International Working Men’s Association – The First International”, 1864, Marxists Org.
[11] Marx K., “The Capital. A critique of political economy”, Ed. Lawrence and Wishart, London, 1954
[12] Καλλής Γ., “Το νερό είναι υπόθεση όλων μας – Υπάρχουν εναλλακτικές στην ιδιωτικοποίηση”, http://greeklish.info/gr/greece/environment, 24.1.2014
[13] Rodríguez S., “Las cooperativas son el pilar económico del zapatismo”, La coperacha, 11.6.2014, www.lacoperacha.org.mx
[14] Nikolaou K., “The referendum on the water of Thessaloniki”, European Water Movement, http://europeanwater.org, 2014
[15] K136, “Decision of the Athens Court against HRADF”, European Water Movement, http://europeanwater.org, 2014
[16] K136, “Press release”, European Water Movement, http://europeanwater.org, 2014
____
* Το κείμενο αυτό (ελληνική μετάφραση) αποτελεί τη βάση της εισήγησης που έγινε εκ μέρους της Κίνησης 136 στο workshop “What democracy for water management in the EU?”, που διοργάνωσε το European Water Movement στο πλαίσιο του European Summer University for Social Movements – ESU 2014, που διοργανώθηκε από την ATTAC στο Université Paris VII – Diderot στις 19-23 Αυγούστου 2014.
Το πρωτότυπο κείμενο (στα αγγλικά) είναι δημοσιευμένο στον ιστότοπο του European Water Movement:
http://europeanwater.org/european-water-resources/reports-publications/474-critique-of-political-economy-of-water-and-the-collaborative-alternative
Στον ιστότοπο του European Water Movement, είναι επίσης δημοσιευμένο στα γαλλικά:
http://europeanwater.org/fr/ressources/rapports-et-publications/475-critique-de-leconomie-politique-de-leau-et-alternative-collaborative