Από την Ιωάννα Γκομούζα
Μια βάρκα ψυχοπομπός που οδεύει στον άλλο κόσμο μέσα σε ένα δάσος βελανιδιών, πήλινα πιάτα με πανάρχαια σύμβολα πλάι σε μινωικούς τάφους, κεραμικές σβούρες ως σύγχρονα κτερίσματα σε αρχαίες παιδικές ταφές, μια μαυροφορεμένη λιτή φιγούρα που εποπτεύει ως άλλη προστάτιδα το χώρο.
Ανέλπιστοι μουσαφίρηδες έρχονται στην αρχαία νεκρόπολη των Αρμένων με την πανσέληνο του Αυγούστου και για δύο εβδομάδες. Περίπου 20 λεπτά από το Ρέθυμνο, στο χώρο όπου χιλιάδες χρόνια πριν βρήκαν την τελευταία κατοικία τους Μινωίτες κάτοικοι της περιοχής, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνης και το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης ετοιμάζουν τις Διελεύσεις, μια έκθεση σύγχρονης τέχνης με έργα γνωστών δημιουργών.
«Αγαπώ τους ανοιχτούς χώρους», μας αναφέρει η επιμελήτρια και διευθύντρια του μουσείου, Μαρία Μαραγκού. «Πριν χρόνια είχα επιμεληθεί την έκθεση Μάγια στο κτήμα του Μάνου και της Έπης Παυλίδη, πάλι κατά τη διάρκεια μιας πανσελήνου. Με τσιγκλάει ο χώρος του νεκροταφείου γιατί όλη η ύπαρξη του ανθρώπου στρέφεται γύρω από το θάνατο – είτε τον φοβόμαστε είτε τον σεβόμαστε».
Ο ανασκαφέας Γιάννης Τζεδάκης και η προϊσταμένη της τοπικής εφορείας αρχαιοτήτων, Αναστασία Τζιγκουνάκη αγκάλιασαν την ιδέα της για μια εικαστική δράση. «Θέλαμε μέσα από αυτή την προσπάθεια να μπορέσει να μιλήσει η σύγχρονη τέχνη σε ένα φορτισμένο ιστορικά χώρο μέσα από το μεγάλο οντολογικό ζήτημα του ανθρώπου, το θάνατο. Άλλωστε, όλη η τέχνη, η ποίηση, η μουσική, εκεί βασίζεται», συνεχίζει η κυρία Μαραγκού.
Σ’ αυτό το δάσος των βελανιδιών λοιπόν και των 220 τάφων που έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα θα παρουσιάσουν γλυπτά και εγκαταστάσεις ο Blind Adam (Θάνος Κυριακίδης), ο Αντώνης Βολανάκης, η Καλλιόπη Λεμού και ο Μανούσος Χαλκιαδάκης. Ερμηνεύοντας την επιλογή η επιμελήτρια σημειώνει ότι «και οι 4 μπορούν να δουλέψουν λιτά, δίχως ναρκισσισμό και προσπάθεια εντυπωσιασμού, όπως ταιριάζει σε έναν τέτοιο χώρο. Άλλωστε, το έργο τους ούτως ή άλλως σχετίζεται με το θέμα της διέλευσης, το πέρασμα στον άλλο κόσμο είτε ως προβληματική είτε ως υλικό».
Τι θα δείξουν λοιπόν οι καλλιτέχνες και πώς σχετίζεται η συγκεκριμένη τους πρόταση συνολικά με την εικαστική διαδρομή τους; Να τι μας είπαν σχετικά.
Blind Adam, La veuve (Η χήρα) ©Blind Adam
Blind Adam: Μια χήρα φρουρός
«Το βασικό έργο που θα παρουσιάσω στη νεκρόπολη των Αρμένων ονομάζεται La veuve (Η χήρα). Πρόκειται για ένα μεγάλης κλίμακας γλυπτό, ένα ανδρείκελο που θυμίζει σταυρό και κατάρτι, και θα εποπτεύει το χώρο ως μια προστάτιδα φιγούρα. Ο σκελετός του είναι σιδερένιος, φορά κάτι σαν εσάρπα, τη μαύρη εσάρπα της χήρας, φτιαγμένη από δίχτυα και κρόσσια. Στην κορυφή φέρει ανεμοδείκτη από χειροποίητα νήματα, ενώ στη βάση υπάρχει ένας τύμβος από ηφαιστειακές πέτρες. Συμβολίζει μια υπερβατική, υπεράνθρωπη φιγούρα, η οποία είναι πέρα από το πένθος και στέκεται σαν ένα σύμβολο-φόρος τιμής συντροφεύοντας τις ψυχές που έχουν ταφεί εκεί πριν από χιλιάδες χρόνια.
»Παράλληλα, ετοιμάζω και μια site specific παρέμβαση. Θα στολίσω τις βελανιδιές με άπειρες μαγνητοταινίες από παλιές κασέτες μουσικής, ένα υλικό με το οποίο πειραματίζομαι τελευταία. Θέλω να μεταμορφωθούν, να αποκτήσουν μια πιο μεταφυσική διάσταση τα δέντρα, ν’ αποκτήσει ο χώρος ζωή. Γιατί όταν φυσά ο αέρας τις μαγνητοταινίες, έχουν πραγματικά μια υπέροχη μουσικότητα. Είναι πολύ ιδιαίτερο υλικό. Ενώ είναι κάτι τεχνητό, ο τρόπος με τον οποίο το χρησιμοποιώ, δίνει ένα πολύ οργανικό αποτέλεσμα.
»Δεν έχω επισκεφθεί την τοποθεσία. Βασίστηκα στις αναλυτικές περιγραφές της επιμελήτριας. Με σαγηνεύει το ότι πρόκειται για έναν ταφικό χώρο, καθώς η δουλειά μου έχει να κάνει πάντα με τον κύκλο της ζωής και του θανάτου. Τα έργα μου αφορούν σταθερά ένα μεταίχμιο, ισορροπούν μεταξύ ζωής και θανάτου, συνειδητού και ασυνείδητου, ορατού και αόρατου, ύπνου και ξύπνιου.
»Η Χήρα είναι μέρος μιας καινούργιας δουλειάς που ονομάζεται “Volcanic”. Είναι το επόμενο βήμα μετά το Holy Glory (2016) που αφορούσε το έργο του Καζαντζάκη, ιδιαίτερα την Ασκητική. Τη μορφή της Χήρας πυροδότησε η εικόνα με το σταυρό από τον τάφο του Καζαντζάκη, ένα μεταφυσικό σημείο. Ήθελα να κάνω μια δική μου εκδοχή ενός συμβόλου που θα ταίριαζε σε έναν ταφικό χώρο. Ένας σταυρός όμως που δεν έχει να κάνει με το θρησκευτικό σύμβολο. Στη δική μου δημιουργία ο σταυρός αφορά τον άνθρωπο, τις δύο διασταυρούμενες γραμμές που συμβολίζουν την επίγεια και την ουράνια κατάσταση. Η γραμμή ως σύμβολο στη γεωμετρία είναι η αέναη εκπόρευση της ηλεκτρικής και της μαγνητικής ενέργειας, οι οποίες διέπουν το σύμπαν, κατ’ επέκταση και τον άνθρωπο. Τελευταία μελετώ την απόκρυφη γεωμετρία και τα γεωμετρικά σχήματα ως σύμβολα μέσα στο πέρασμα των αιώνων και σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Έτσι έχω αρχίσει ήδη να ετοιμάζω την επόμενη δουλειά μου».
Αντώνης Βολανάκης: Η γυναίκα στο επίκεντρο
«Τα έργα μου, τα οποία θα τοποθετηθούν σε συνομιλία με τους λαξευτούς τάφους, είναι κεραμικά με σειριακές κηλιδογραφίες. Είναι εμπνευσμένα από γυναίκες συγγραφείς που έχω διαβάσει, θαυμάσει και μελετήσει. Κάθε πιάτο είναι ζωγραφισμένο στο χέρι εν είδει pieta, σα μια αγκαλιά προσευχής. Οι κεραμικές αυτές προσευχές λειτουργούν στη διαδικασία της πρακτικής μου σαν ένα σώμα παροντικό, παρελθοντικό και μελλοντικό, καθώς διαβάζω παράλληλα τα κείμενά τους, τη βιογραφία τους σα μία περφόρμανς ανάγνωσης χωρίς ακροατές. Ένας ήσυχος σωματικός διαλογισμός που βιώνουμε με την ζωγραφική.
»Η ενότητα ονομάζεται “Holy Women” και, ειδικά για το υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων, η εγκατάσταση Her Necropolis θα περιλαμβάνει και καινούρια έργα που φτιάχνω αυτή την περίοδο, αφιερωμένα σε γυναίκες συγγραφείς από την Κρήτη, όπως οι Ρέα Γαλανάκη, Μάρω Δούκα, Λίλη Ζωγράφου, Ιωάννα Καρυστιάνη, Μαίρη Λιόντη, Αγγέλα Καστρινάκη, Έλλη Αλεξίου, Μαρία Μαραγκουδάκη και Ελένη Τζιρτζιλάκη.
»Από το 2002 δουλεύω με γυναικείες αφηγήσεις και προσπαθώ να γίνω ένας ενεργητικός ακροατής και υποστηρικτής τους. Με ενδιαφέρει να υπογραμμίσω τις ιστορίες γυναικών που φέρουν μία άλλη οπτική από την ηγεμονική πατριαρχική αφήγηση και να ερευνήσω πώς οι γυναίκες είναι εκείνες που συντηρούν την γραφή ως μία καθημερινή πρακτική διαπλάτυνσης των πραγματικοτήτων μας.
»Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα φέτος το χώρο, έπειτα από πρόσκληση της Μαρίας Μαραγκού, μελετώντας τα ιστορικά γεγονότα έμαθα ότι οι γυναίκες εκείνη την περίοδο (1.400-1.200 π.Χ.) είχαν μικρότερο προσδόκιμο ζωής, καθώς η θνησιμότητα από επιπλοκές κατά τον τοκετό ήταν πολύ μεγάλη. Οι περισσότεροι θάνατοι γυναικών συνέβαιναν μεταξύ 20 και 25 ετών! Νούμερα αδιανόητα σήμερα και όμως, στον πλανητικό χρόνο μας, 3.000 χρόνια πριν είναι τρία δευτερόλεπτα.
»Κάθε τάφος αντιπροσώπευε μία οικογενειακή ομάδα με ένα διάδρομο και θάλαμο όπου και τοποθετώ τα έργα ως κτερίσματα εκ των υστέρων, μία αγκαλιά τιμής από το μέλλον προς τις γυναίκες που τάφηκαν εκεί, για να συγχρωτιστούν με τις μεταγενέστερες γενιές».
Καλλιόπη Λεμού: Με όχημα μια βάρκα
«Έχω επισκεφθεί το υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων στο παρελθόν και έχω νιώσει την ιδιαίτερη μυστηριακή ατμόσφαιρα του τοπίου. Ακόμα και σήμερα νομίζεις ότι οι βελανιδιές σου ψιθυρίζουν χιλιάδες μυστικά, καθώς αντικρίζεις μπροστά σου τα σκοτεινά ανοίγματα των βαθιά σκαμμένων τάφων. Εκείνο που σε διακατέχει είναι η κατανόηση του γεγονότος ότι ο καθένας μας είναι ένας μικρός κρίκος σε μια ατελείωτη αλυσίδα που διέρχεται μέσα από ένα αιώνιο τοπίο σαν αυτό.
»Η βάρκα που παρουσιάζω είναι ένα αληθινό μικρό ξύλινο σκαρί από το οποίο αφαίρεσα όλα τα στοιχεία ταυτότητας, το χρώμα και το όνομα, για να δώσω έμφαση στο σχήμα της και να τονίσω την αρχετυπική έννοια του αέναου ταξιδιού. Μέσα της φέρει επτά φίδια, καμωμένα από σίδερο, που μοιάζουν να κουλουριάζονται και να στριφογυρίζουν καθώς ταξιδεύουν και αυτά πάνω στα κύματα του χρόνου, ενώ ο αριθμός τους κλείνει μέσα του την ιερή συμβολικότητα του όλου και της τελειότητας.
»Τα φίδια αυτά καθαυτά, στα χέρια των θηλυκών θεοτήτων της μεσομινωικής περιόδου της Κρήτης, αλλά και σε προγενέστερα παραδείγματα ευρωπαϊκών πολιτισμών από τη νεολιθική περίοδο και μετά συμβολίζουν την αναγέννηση, το θάνατο και τη γονιμότητα, αλλά και τη σοφία της γης, σαν τη μεγάλη μητέρα που γεννά και δέχεται μέσα της όλους μας.
»Το συγκεκριμένο γλυπτό παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο τελευταίο μέρος της τριλογίας “Navigating in the dark”, το 2011 στο Λονδίνο, στην κρύπτη της εκκλησίας του Αγίου Παγκρατίου, πάλι με την επιμέλεια της Μαρίας Μαραγκού.
»Στη δουλειά μου διαπραγματεύομαι ζητήματα που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και ιδίως εκείνων που πλήττονται περισσότερο, όπως οι μετανάστες. Προσπαθώ να υποστηρίξω την ανθρώπινη αξιοπρέπεια της γυναίκας υπογραμμίζοντας τις δυσκολίες και τα τραύματα που υφίσταται μέσα στην κοινωνία. Και επιστρέφω στο θέμα της συνεχούς ροής της ζωής και της επαναφοράς.
»Πάντα εμπνέομαι από τόπους ενεργειακούς, όπως αυτός εδώ, επειδή εκεί αισθάνομαι ακόμα εντονότερα την υπόσταση του ανθρώπου και τη θέση του μέσα στη δημιουργία».
Μανούσος Χαλκιαδάκης
«Στην έκθεση Διελεύσεις παρουσιάζω κεραμικά σε μαύρο και γκρίζο χρώμα, προστατευτικά μπαλόνια για σκάφη εμπνευσμένα από τον αρχαίο ελληνικό μύθο του περάσματος στον άλλο κόσμο. Υπονοούν ότι το καράβι είναι εκεί: είτε πηγαίνει προς τον κόσμο των νεκρών είτε περιμένουμε να γυρίσει από εκεί. Πάνω σ’ αυτές τις σημαδούρες έχω χαράξει σχέδια γεωμετρικά με αφετηρία σχέδια που βρέθηκαν σε κτερίσματα στους τάφους. Τα κεραμικά αυτά θα τα ακουμπήσω στο έδαφος και το σχοινί του κάθε μπαλονιού θα φεύγει σε μια πορεία προς τα πάνω. Μια επιλογή που δηλώνει ότι κρέμονται από τη βάρκα.
»Με αφορμή αυτή την έκθεση επισκέφθηκα για πρώτη φορά το υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων. Πρόκειται για έναν χώρο που σε βάζει σε μεγάλη διαδικασία να σκεφτείς για τη ζωή και το θάνατο. Από την πρώτη στιγμή που βρέθηκα εκεί ένιωσα δέος.
»Δουλεύω σταθερά με τα κεραμικά από πηλό stoneware, συνήθως φτιάχνοντας μπαλόνια, τα γνωστά μπαλόνια που θα κρατούσε ένα παιδί, σβούρες και βόλια σε μεγάλο μέγεθος. Μεγεθύνω πάντα τις πραγματικές φόρμες. Μου αρέσει να δοκιμάζω τις αντοχές και τα όρια του πηλού. Θυμάμαι από παιδί ότι ο πατέρας μου μού έφερνε πάντα μπαλόνια, αλλά παράλληλα προσπαθούσε να με μυήσει και στα κυνηγετικά όπλα. Έτσι και οι δύο αυτές φόρμες είναι αναφορές στην παιδική ηλικία».
Διελεύσεις, Υστερομινωικό νεκροταφείο Αρμένων, 26 Αυγούστου – 10 Σεπτεμβρίου 2018