Του Γιάννη Αγγελάκη
Τη Δευτέρα 15 Μαΐου ήταν τα εγκαίνια των γραφείων του ΣΥΡΙΖΑ στα Χανιά. Τα εγκαίνια έγιναν παρουσία όλων των υποψήφιων βουλευτών του στο νομό εκτός του Παύλου Πολάκη, ο οποίος δεν παρευρέθηκε λόγω του τραγικού γεγονότος με τον θάνατο του 25χρονου στον τόπο καταγωγής του, στα Σφακιά.
Kι ενώ η εκδήλωση κυλούσε ομαλά, και κάποιος από τους υποψήφιους μιλούσε για το πρόγραμμα και το αίτημα για “Δικαιοσύνη παντού”, ένας οπαδός, αρκετά φωνακλάς, έσκουζε ώστε να τον ακούσουν όσοι δημοσιογράφοι βρισκόταν εκεί για να καλύψουν το γεγονός:
“Αλλά να τα λέτε όλα… δεν λέτε “κρεμάλα σε όλους τους δημοσιογράφους”.
Ο κύριος, επέμενε κάθε φορά που περνούσε κάποιος δημοσιογράφος από μπροστά του να επαναλαμβάνει ξανά και ξανά “κρεμάλα σε όλους τους δημοσιογράφους”.
Όμως κανείς δεν αντέδρασε κι έτσι αισθάνθηκα ότι έπρεπε να αντιδράσω εγώ. Του λέω… “συγγνώμη φίλε μου… αλλά κρεμάλα σε όλους τους δημοσιογράφους;”
-“Ναι, σε όλους! Όλοι θέλετε κρεμάλα!”
– “Όλοι στην κρεμάλα; Κανείς να μη γλιτώσει;” επέμεινα περιμένωντας μια πιο λογική απάντηση.
Αλλά αυτός επέμενε:
– “Όλοι πρέπει να κρεμαστείτε!”
Προφανώς αυτός ο κύριος δεν εκφράζει τον ΣΥΡΙΖΑ ούτε το σύνολο των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ και θα ήταν άδικο να επικεντρώσουμε εκεί όταν υπάρχουν τόσα άλλα να συζητηθούν γύρω από το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ. Όμως μέσα στη γραφικότητά του, αποτυπώνει θέσεις που ανά καιρούς εκφράζονται και εντός του ΣΥΡΙΖΑ αλλά όχι μόνο. Και σε άλλους χώρους.
Η αλήθεια είναι ότι όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά διεθνώς το επάγγελμα της δημοσιογραφίας αλλά και τα μέσα ενημέρωσης περνάνε μία τεράστια κρίση για την οποία ουδείς από τους πολιτικούς συνήθως μιλά, όταν με τόσο ευκολία μιλούν για τις ευθύνες συνολικά των δημοσιογράφων.
Στην Ελλάδα λ.χ., είναι γνωστό, η επιρροή των εφημερίδων έχει συρρικνωθεί.
Μέσα σε μία δεκαετία σταμάτησαν να κυκλοφορούν 69 εφημερίδες πανελλαδικής κυκλοφορίας. Σήμερα κυκλοφορούν μόλις 55 τίτλοι. Συνολικά στην επικράτεια κυκλοφορούν σήμερα 285 εφημερίδες, οι οποίες στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα.
Μηδαμινή είναι η απήχηση των ημερήσιων πολιτικών εφημερίδων, που φαίνεται ότι απασχολούν πλέον μόνον τους “επαγγελματίες” της πολιτικής, τον κομματικό μικρόκοσμο και τα ραδιοτηλεοπτικά κανάλια, τα οποία αγωνίζονται κάθε μέρα να βρουν ή να κατασκευάσουν θέματα.
Το αναγνωστικό κοινό έχει συρρικνωθεί απελπιστικά και οι συνολικές πωλήσεις φύλλων μειώθηκαν περίπου 75% στη διάρκεια της τελευταίας 10ετίας.
Η κρίση αντανακλάται και στη δραματική συρρίκνωση του δικτύου πώλησης εφημερίδων και περιοδικών από τα 15.000 και πλέον σημεία πώλησης σε όλη τη χώρα μέχρι πριν από δέκα χρόνια σε λιγότερα από το 1/3 σήμερα.
Η αναγκαστική στροφή στην διαδικτυακή ενημέρωση – αν και τα πρώτα χρόνια φάνηκε ότι μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για ένα λειτουργικό νέο μοντέλο που πάντως είχε ανάγκη πολλών μεταρρυθμίσεων – τον τελευταίο καιρό γίνεται ξεκάθαρη και εδώ μία πρωτοφανή κατάρρευση.
Η κρίση συμβαδίζει με τις μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές που έχουν συμβεί σε παγκόσμια κλίμακα τα τελευταία χρόνια που έχουν οδηγήσει σε συγκέντρωση πλούτου σε ελάχιστα χέρια.
Σχετικά με τα τοπικά μέσα ενημέρωσης, χαρακτηριστικό είναι και το εξής στοιχείο:
Όπως αναφέρει η Wall Street Journal, το 77% της παγκόσμιας διαφημιστικής δαπάνης που κατέληγε παλιότερα σε τοπικά μέσα ενημέρωσης τώρα καταλήγει σε 2 εταιρείες, την facebook και την google.
Απλά προσπαθήστε να αντιληφθείτε το μέγεθος της συσσώρευσης που έχει συντελεσθεί μέσα σε λιγότερο από 15 χρόνια δίχως να υπάρξει καμία αντίδραση από τα κόμματα των δυτικών φιλελεύθερων Δημοκρατιών.
Πολλά δισεκατομμύρια δολλάρια διαφημιστικής δαπάνης σε παγκόσμια κλίμακα μέσα σε λίγα χρόνια εξαφανίστηκαν από τα ταμεία χιλιάδων τοπικών μέσων στα οποία εργάζονται εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενοι στον κρίσιμο τομέα της ενημέρωσης και τώρα καταλήγουν σε κάποιους καπιταλιστές που ελέγχουν δύο (2) εταιρείες: την Google και την Facebook.
Σε πρόσφατο άρθρο της η Guardian αναφέρεται σε ένα φαινόμενο “ερημοποίησης στον τομέα της ενημέρωσης” που διαρκώς επεκτείνεται με δραματικές συνέπειες για τη Δημοκρατία.
Το Κέντρο για τον Πλουραλισμό στα μέσα ενημέρωσης και για την μιντιακή Ελευθερία, χρησιμοποιεί τον όρο “ειδησεογραφικοί έρημοι” για να περιγράψει μία κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει αναγκαστικά έλλειψη μέσων ενημέρωσης αλλά αποτυπώνεται μια κατάρρευση της ποιότητας και της ποσότητας των ειδήσεων ως αποτέλεσμα των οικονομικών περιορισμών. Το φαινόμενο σχετίζεται και με την άνοδο ειδησεογραφικών μέσων ενημέρωσης που ελέγχονται από κεφάλαια που μικρή σχέση έχουν με τη δημοσιογραφία, ή που είναι επιρρεπή στην επιρροή από πολιτικούς ή άλλου είδους εξουσίες λόγω της αδυναμίας στην οποία βρίσκονται.
Αδυναμία που εν πολλοίς προκύπτει από τη συσσώρευση στα χέρια δύο (2) εταιρειών σχεδόν του συνόλου των εσόδων τους στα οποία βασίζεται η δυνατότητα επιβίωσης και αποτελεσματικής λειτουργίας τους.
Όλες αυτές οι εξελίξεις είναι πολύ σημαντικές όμως δεν είδαμε κανένα κόμμα είτε της Αριστεράς είτε της Δεξιάς στην Ελλάδα να κάνει καμία αναφορά, αν και είναι μέγα ζήτημα που αφορά την ποιότητα της Δημοκρατίας μας.
Σε αυτό το πλαίσιο βλέπουμε όλο και πιο έντονα τα τελευταία χρόνια και ο ρόλος του δημοσιογράφου να μεταμορφώνεται. Η δημοσιογραφία που δε διστάζει να θέσει ερωτήματα απαιτώντας απαντήσεις, μπαίνει στο περιθώριο. Πλέον, ο κανόνας όλο και πιο συχνά είναι μέσα ενημέρωσης εξαρτημένα στο επίπεδο της λειτουργίας. Μέσα ενημέρωσης, δηλαδή, όλο και περισσότερο “οικονομικά” ως προς την κριτική ικανότητα που έχουν. Η οικονομική λειτουργία (την εποχή του διαδικτύου συμβαίνει με όρους “οικονομίας της προσοχής”) επικρατεί της δημοσιογραφικής με τον ίδιο τρόπο που στα Τέμπη η οικονομική λειτουργία επικράτησε της ασφάλειας των μετακινήσεων.
Ο φιλόσοφος και ιστορικός Γιουβάλ Χαράρι αναδεικνύει και μία άλλη πτυχή του ζητήματος.
Υποστηρίζει ότι τη σημερινή εποχή που κατακλειόμαστε από τεράστιους όγκους πληροφορίας το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι μόνο αν οι πληροφορίες που διαδίδονται είναι ακριβείς, αλλά η αδυναμία μας να συνθέσουμε αυτές τις πληροφορίες σε μία συνεκτική εικόνα της πραγματικότητας με νόημα:
“Αυτό που απουσιάζει δεν είναι μόνο η δυνατότητα να ξεχωρίζουμε την αλήθεια από το ψέμα, αλλά η δυνατότητα να βλέπουμε τη Μεγάλη Εικόνα”.
Το συγκεκριμένο πρόβλημα αναμένεται να γιγαντωθεί το επόμενο διάστημα λόγω των δυνατοτήτων αυτοματοποίησης της παραγωγής κάθε μορφής υλικού που δίνουν νέες τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης όπως το chatgpt, το stable diffusion κ.ο.κ.
Οδηγούμαστε σε μία τεράστια αύξηση του ήδη τεράστιου όγκου πληροφορίας που διακινείται που θα δυσχεράνουν ακόμη παραπάνω τη δυνατότητά μας να ξεχωρίζουμε το αληθινό από το ψεύτικο.
Σε μία τέτοια συγκυρία ο ρόλος του κριτικού αναλυτή και ερευνητή των γεγονότων, φαντάζει κρίσιμος και αναγκαίος όσο ποτέ άλλοτε. Όμως σήμερα ατονεί, γιατί η έρευνα έχει κόστος και θέλει χρόνο, όταν χρήμα δεν υπάρχει και ο χρόνος την εποχή του διαδικτύου δεν περισσεύει.
Οι δημοσιογράφοι είναι πρώτα και κύρια εργαζόμενοι που εργάζονται υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες σε ένα εργασιακό περιβάλλον εξαιρετικά ρευστό, διαρκώς μεταβαλλόμενο και εξαιρετικά ανταγωνιστικό, με απουσία ασφαλιστικών δικλείδων, δίχως όμως ποτέ να αναγνωρίζονται οι συνθήκες αυτές ως ελαφρυντικό για την ποιότητα της δουλειάς τους από τους πολίτες και κυρίως από λαϊκιστές πολιτικούς, σε αντίθεση με άλλους κλάδους όπου οι πολίτες συμπαρατάσσονται με τους εργαζόμενους.
Στην πραγματικότητα, οι δημοσιογράφοι είναι είδος προς εξαφάνιση.
Όλο και παραπάνω η δουλειά του δημοσιογράφου περιορίζεται είτε στην εργασία του ως μέλος τιμ δημοσίων σχέσεων σε γραφεία τύπου είτε στο επαναγράψιμο δελτίων τύπου που παράγονται από αυτά τα γραφεία τύπου. Ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός καλείται απλά να συμπληρώνει κενά. Η φωνή των δημοσιογράφων σβήνει.
Tην ίδια στιγμή η κρίση στα μέσα ενημέρωσης αναμένεται τα επόμενα χρόνια να βαθύνει. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές η ανάπτυξη συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης όπως το chatgpt μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο τη βιομηχανία των μέσων ενημέρωσης αφού οι άνθρωποι σε ένα όλο και αυξανόμενο ρυθμό θα ρωτούν το σύστημα να τους ενημερώσει για τα πιο σημαντικά νέα της ημέρας σε ένα εξατομικευμένο επίπεδο στη βάση της γνώσης που θα έχει αναπτύξει ο αλγόριθμος για τον χρήστη. Αυτό, προφανώς, θα έχει συνέπειες και στο επάγγελμα του δημοσιογράφου.
Ως εκ τούτου το να ζητούν κάποιοι πολίτες να τους κρεμάσουν κιόλας μοιάζει και κάπως ανούσιο… Ας τους δώσουν λίγο χρόνο και ίσως τους κάνουν τη χάρη να εξαφανιστούν…
Αλλά για να μιλήσουμε και λίγο λογικά.
Είναι τρελό να γίνονται οι δημοσιογράφοι συνολικά ο στόχος της οργής των πολιτών όσο θα ήταν τρελό να κατηγορούν οι πολίτες συλλήβδην όλο τον ιατρικό κλάδο επειδή κάποιοι γιατροί παίρνουν φακελάκια. Όπως θα ήταν τρελό να κατηγορούμε τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό για την κατάντια του συστήματος υγείας. Αυτό ακριβώς όμως γίνεται στον τομέα της ενημέρωσης. Ο τομέας της ενημέρωσης καταρρέει οξύνοντας ήδη υπαρκτά προβλήματα και αντί οι πολιτικοί και οι πολίτες να συζητούν τρόπους ώστε να γίνει ξανά βιώσιμος και να μπορεί να επιτελέσει το έργο για το οποίο υπάρχει, στοχοποιούν τους εργαζόμενούς του.
Είναι πολύ εύκολο να ζητάνε οι πολίτες “κρεμάλες για τους δημοσιογράφους”. Είναι βολικό να κατευθύνεται η οργή των πολιτών στους δημοσιογράφους για τη γενικότερη κατάντια στη χώρα. Όμως δεν είναι η αλήθεια.
Η αλήθεια είναι ότι, σε αυτό τον τόπο, ένα πράγμα πάντα υπήρχε σε αφθονία. Εξιλαστήρια θύματα. Και μία επίμονη δυσκολία να λέγεται η αλήθεια.
Η αλήθεια είναι ότι πρέπει να συζητήσουμε σοβαρά στο τι έχει συμβεί στα μέσα ενημέρωσης στα τελευταία 15 χρόνια και τι θα συμβεί στα επόμενα γιατί αυτό επηρεάζει το επίπεδο της Δημοκρατίας που έχουμε.
Και την ευθύνη για να ξεκινήσει αυτός ο διάλογος τον έχουν οι δημοσιογράφοι. Αλλά επίσης και οι πολιτικοί.