Γράφει ο Μανώλης Καλλιγέρης, συνταξιούχος έμπορος Χανίων
Πρωί 28 Οκτωβρίου 1940 ημέρα Δευτέρα κήρυξε η Ιταλία τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Πήγαμε στο σχολείο και μας ανήγγειλαν ότι τα σχολεία έκλεισαν και το κράτος κήρυξε γενική επιστράτευση. Οι μαθητές του γυμνασίου του λυκείου και της εμπορικής σχολής βγήκαν στους δρόμους και κάνανε διαδήλωση. Πήγαμε στο ιταλικό προξενείο και όπου ήταν οικίες Ιταλών. Την Παρασκευή το πρωί σμήνος ιταλικών αεροπλάνων βομβάρδισαν τα Χανιά και τη Σούδα που είχε έλθει ο αγγλικός στόλος, ο οποίος με τα αντιαεροπορικά του χτυπούσε τα ιταλικά αεροπλάνα. Έριξαν βόμβες στα Χανιά και έκαψαν το εργοστάσιο Μαλλινάκη που με τα μάλλινα του τροφοδοτούσε τον ελληνικό στρατό. Στην λέσχη αξιωματικών , στην 5η μεραρχία και στη σχολή χωροφυλακής στο Φάληρο. Στη λέσχη αξιωματικών εφονεύθει ο αξιωματικός Κυρμιζάκης και άλλα άτομα, επίσης στη σχολή χωροφυλακής φονεύθηκαν χωροφύλακες και τέσσερα παιδιά- η μία ήταν συμμαθήτρια μου στην εμπορική σχολή.
Στη Σούδα φονεύθει ο Χολιόπουλος πατέρας του φίλου μου Τάκη και ο ο Γερακάκης από την περιοχή Πύργου Χαλέπας και βρέθηκε στην Σούδα με το ταχύπλοο του. Τους νεκρούς και τους τραυματίες τους έφεραν στο δημοτικό νοσοκομείο. Εμείς μέναμε ακριβώς απέναντι από την είσοδο του νοσοκομείου. Είχε μαζευτεί αρκετός κόσμος που έκλεγε. Μόλις ο πατέρας μου είδε την κατάσταση αυτή την άλλη μέρα το πρωί ναύλωσε ένα λεωφορείο της εποχής και πήγαμε στο Καστέλι της Κισάμου γεννέτηρα της μητέρας μας. Μας παρέλαβε ο παππούς Ανδρέας και αδελφός της μητέρας μας Χαράλαμπος και μας πήγανε μαζί με την οικογένεια του στο Παλαιόκαστρο που ήταν η αρχαία Πολύρήνια και κάτσαμε αρκετό διάστημα. Ο ελληνικός στρατός στη Αλβανία νικούσαν τους Ιταλούς και προωθούνταν στην Αλβανία. Κατέλαβαν διάφορες πόλεις την Κορυτσά το Τεπελένι τους Άγιους Σαράντα.
Τα ιταλικά αεροπλάνα δεν ξαναμβοβάρδισαν, και φύγαμε από την Πολυρήνια και πήγαμε στο σπίτι του παππού στο Καστέλι. Μείναμε ένα διάστημα αλλά δυστυχώς ο Χίτλερ κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Τότε ο πατέρας με τον παππού μου μας πήρανε από το Καστέλι και μας νοίκιασε ένα πολύ ωραίο σπίτι στο μετόχι της Γράς Καιράς .κάτω από την Πολυρηνία από ένα εξαιρετικό άνθρωπο και παλικάρι τον Μιχάλη τον Αλεξανδράκη που έμενε δίπλα με την μητέρα και την αδελφή του. Στις 6 Απριλίου 1941 κήρυξε η Γερμανία τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Ερχόταν τακτικά και μας έβλεπε ο πατέρας μου γιατί διατηρούσε το μαγαζί στα Χανιά. Είχε αφήσει ένα μεγάλο χρηματικό στη μητέρα μου.
Ένα πρωί στις 21 Μαΐου ο ουρανός γέμισε από γερμανικά αεροπλάνα τα οποία έριξαν γερμανούς αλεξιπτωτιστές στο κάμπο στο Καστέλι. Αυτό συνεχίστηκε από το Κολυμπάρι έως τα Χανιά. Έγιναν σφοδρές μάχες μεταξύ γερμανών και ελλήνων- νεοζηλανδών και αυστραλών στο Γαλατά και οι γερμανοί τον κατέλαβαν τρεις φορές. Λέγετε ότι ο Χίτλερ έστειλε σήμα, η Γαλλία έπεσε και ο Γαλατάς δεν πέφτει. Έγιναν φονικές μάχες στο Καστέλι Κισσάμου. Φονεύτηκαν 42 γερμανοί και συνελήφθησαν 15 αιχμάλωτοι.
Οι μάχες συνεχίστηκαν προς Παλαιόχωρα. Από τα Χανιά Γαλατά και τα χωριά Κυδωνίας Μάλεμε Ταυρονίτη Κολυμπάρι. Φονεύτηκαν αρκετοί γερμανοί οι οποίοι όταν κατέλαβαν την Κρήτη τους έθαψαν σε διάφορες τοποθεσίες από Χανιά ‘έως Καστέλι. Από Ταυρονίτη Κάντανο Παλαιόχωρα Κλαδισό Βαμβακόπουλο Αγυά Κερίτης Αλικιανό. Αμέσως άρχισαν τα αντίποινα και εκτελούσαν κόσμο με ομαδικές εκτελέσεις ελλήνων σε διάφορα χωριά. Μόλις κατελήφθη η πόλης των Χανίων οι γερανοί επίταξαν όλα τα ωραία σπίτια των Χανίων. Στο σπίτι του Ελευθερίου Βενιζέλου έμενε ο εκάστοτε διοικητής των γερμανικών στρατευμάτων στην Κρήτη (στρατηγός Μπρόγερ, Μίλερ και άλλοι) στην ανατολική μεριά κατασκεύασαν ένα αντιαεροπορικό καταφύγιο για τον προσωπικό. Στην Αγία Μαγδαληνή καιστις οικιες απέναντι έμεναν άντρες των γερμανικών τανκς που είχαν στρατοπεδευσει στην Αγία Μαγδαληνή.
Το σπίτι του κυρίου Ναξάκη στα μπάνια το είχαν λέσχη αξιωματικών του γερμανικού στρατού. Το σπίτι του κυρίου Κουτσουδάκη στα μπάνια στέγαζε την γερμανική μπάντα. Το σπίτι στου Μπόλαρη του κυρίου Δρακάκη στέγαζε την γερμανική μυστική υπηρεσία. Το σπίτι του ναυάρχου άγγλου Χιο στέγαζε την γερμανική αστυνομία Γκεστάπο που φορούσε στο στήθος πέταλο. Όσους συλλάμβαναν τους φυλάκιζαν στο υπόγειο και τους προωθούσαν στην Αγυά για εκτέλεση. Ένα διάστημα διοικητής ήταν ο αξιωματικός Βολφ ο οποίος πήρε έξι κρατούμενους και τους εκτέλεσε στην εκκλησία Του Χριστού στο Ακρωτήρι. Ο Βολφ μετά τη λήξη του παγκοσμίου πολέμου αρκετά χρόνια μετά γινόταν ο αγώνας ράλι αυτοκινήτου στν Ακρόπολη. Ήρθε στην Αθήνα, είχε επικηρυχτεί τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν και θα τον περνούσαν από δίκη. Τότε ενδιαφέρθηκε ο γερμανός πρόεδρος Αντενάουερ και ζήτησε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον Αβέρωφ όπως το σφαγέα της Μακεδονίας Μέρκελ να απελαθούν και να μην δικαστούν .
Κατά την κατοχή ένας γερμανός αξιωματικός ονόματι Σούμπερτ δημιούργησε με τον ιερέα και τον πρόεδρο της κοινότητας Κρουσώνος Ηρακλείου γερμανική μονάδα από έλληνες με γερμανική στολή.
Ο Σούμπερτ ήρθε στα Χανιά και κατέλαβε τα ξενοδοχεία του λιμανιού. Ένα πρωί περνούσε με την τρίκυκλο μοτοσυκλέτα του από το μαγαζί, οδηγώντας ο Σούμπερτ και στο κουβούκλιο καθόταν ο ιερέας του Κρουσώνα με το πολυβόλο στα χέρια του και ο πρόεδρος καθόταν πίσω από τον Σούμπερτ. Σταμάτησαν πιο πάνω σε ένα μαγαζί και εκτέλεσαν τα δύο αδέλφια Μανουσάκη. Πήγαν και στο 3ο δημοτικό και συνέλαβαν τον διευθυντή του σχολείου ονόματι Μάντακα και τον εκτέλεσαν πλησίον του ορφανοτροφείου. Πήγαν στα Μεσκλά τους χτύπησαν οι έλληνες πατριώτες , σκότωσαν μερικούς και έφυγαν. Στο Καλλικράτη Σφακίων και εκτέλεσαν 22 άτομα και στην παραλία άλλα 8 ‘άτομα και μετά πήγαν στα Ανώγεια. Ο Σούμπερτ μετά τη λήξη του πολέμου συνελήφθει και καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε.
Κατά τη γερμανική κατοχή η δημοτική αγορά κατελήφθη από τους γερμανούς εκτός του νότιου τμήματος. Τα άλλα τα χρησιμοποιούσαν οι γερμανοί για αποθήκες τροφίμων. Επίσης είχαν καταλάβει στην οδό Χάληδων τα μαγαζιά Κωστάκη-Γωνιωτάκη-Σκαράκη με τα τρόφιμα που είχαν μέσα. Επίσης στο παλιό λιμάνι το τελωνείο το ψυγείο δίπλα στη δημοτική αγορά, όλα τα σχολεία το γυμνάσιο θηλέων το 3ο και 4ο δημοτικό το λύκειο Χανίων την εμπορική σχολή και τα χρησιμοποιούσαν για στρατωνισμό. Το σανατόριο το είχαν επιτάξει και το χρησιμοποιούσαν σαν νοσοκομείο για το γερμανικό στρατό. Έφερναν και τραυματίες από την Αφρική και όσοι πέθαιναν τους έθαβαν στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και είχαν δημιουργήσει γερμανικό νεκροταφείο. Στα Χανιά είχαν δημιουργήσει μια πολύ μεγάλη αντιαεροπορική μονάδα πέρα των Χανίων στη Μαλάξα- Σούδα- Βλήτές- Κορακιές- Άγιο Ματθαίο και Προφήτη Ηλία είχαν τοποθετήσει πολλά αντιαεροπορικά και ήταν πολύ δύσκολα για τους άγγλους.
Στην Περβολίτσα Ακρωτηρίου είχαν χτίσει ένα καταυλισμό και έμενε ο γερμανικός στρατός και είχαν σε μόνιμες βάσεις βαριά πυροβόλα επάκτια για να ελέγχουν την είσοδο του λιμανιού της Σούδας. Φεύγοντας οι γερμανοί τα ανατίναξαν όλα μόνο τα πυροβολεία έμειναν που ήταν στερεωμένα στη γη. Ο οικισμός λεηλατήθηκε από τους κατοίκους . Στον οικισμό υπήρχαν ωραία σπίτια, θέατρο και κινηματογράφος. Δυστυχώς έμειναν μόνο οι τοίχοι, ακόμα και τις οι σκεπές λεηλάτησαν. Ο οικισμός είχε κτιστεί στα κτήματα της Αγίας Τριάδας και αργότερα έγινε η κατασκήνωση της Περβολίτσας.
Το σπίτι του έμπορου Γεωργείου Καρδαμάκη στα μπάνια έγινε γερμανική πρεσβεία και στεγαζόταν ο γερμανός πρόξενος Κρούγερ οποίος είχε κτήμα στα Περβόλια, σπίτι στη Χαλέπα και γραφεία στο λιμάνι τα οποία μετά τη λήξη του πολέμου κατασχέθηκαν από το ελληνικό κράτος. Το σπίτι στη Χαλέπα έγινε σταθμός χωροφυλακής και στο λιμάνι έγινε λιμεναρχείο. Το κτήμα στις Μουρνιές το πούλησε ο Κρούγερ στον έμπορο Χανίων Κωστάκη Δημήτριο. Τα Χανιά είχαν βομβαρδιστεί και είχαν καταστραφεί η Παλαιά Πόλη το Καστέλι η Σπλάντζια γύρω από την Τριμάρτυρη, την οδό Ποττιέ Σήφακα και Άγιοι Ανάργυροι. Δεν είχαν πάθει τίποτα το ωδείο και η κλινική Μελισσάκη, την οποία οι γερμανοί την είχαν κάνει κομαντατούρ και στεγάζονταν οι γερμανικές υπηρεσίες. Το πεδίο του Άρεως το κατείχαν οι γερμανοί και δεν υπήρχαν ελληνικές ομάδες, τις είχαν διαλύσει αλλά επιτρεπόταν να παρακολουθούν αγώνες των γερμανών και ιταλών από τη βόρεια πλευρά.
Εγώ ήμουν μαθητής της εμπορικής σχολής και μας μετέφεραν στο παρθεναγωγείο δίπλα στον ιερό ναό Των Εισοδείων. Το κατάστημα του πατέρα μου στην οδό Ποττιέ είχε καταστραφεί τελείως όπως όλα της περιοχής. Το δικό μας ήταν διώροφο και είχε δύο εισόδους, μία από την Ποττιέ και μία από την Αράμ Τσαμισί. Μαθητές σιγά σιγά αρχίσαμε να οργανωνόμαστε κατά των γερμανών. Στις 25 Μαρτίου μας διέταξαν να παρελάσουμε στη Γενική Διοίκηση Κρήτης. Τιμώμενα πρόσωπα ήταν ο γερμανός διοικητής με το επιτελείο του, ο θεοφιλέστατος Μητροπολίτης Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, ο γενικός υπουργός Κρήτης που τον είχαν διορίσει οι γερμανοί, ο ηρακλειώτης συνεργάτης των γερμανών Πασαδάκης, ο νομάρχης Χανίων και άλλοι. Είχαν τοποθετηθεί στη Γενική Διοίκηση Κρήτης και θα περνούσαμε από κάτω.
Μας είχαν διατάξει να κατεβάσουμε την σημαία και να γυρίσουμε το κεφάλι αριστερά. Εγώ ήμουν παραστάτης της σημαίας, και την στιγμή που περνούσαμε μπροστά από τους επισήμους, σηκώσαμε την σημαία και τραγουδήσαμε τον Εθνικό Ύμνο της Κρήτης <<από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη τα βαριά της τα σίδερα σπά>>. Τότε διέταξαν του χωροφύλακες του τάγματος Παπαγιαννάκη και την γκεστάπο να μας συλλάβουν. Εμείς πήραμε τον δρόμο από την Καθολική Εκκλησία που ήταν χωράφια και ο αείμνηστος Κούτρας που είχε τους κήπους της περιοχής μας οδήγησε και μας έκρυψε στους ενετικούς υπονόμους. Τον σημαιοφόρο τον συνέλαβαν οι γερμανοί και τον εκτέλεσαν διότι δεν ήθελε να αφήσει την ελληνική σημαία.
Την παραμονή το βράδυ πήγαμε στην Εκκλησία Της Ευαγγελίστριας που έγινε ο εσπερινός και ήρθε πλήθος κόσμου. Μια ομάδα βγήκαμε στο καμπαναριό και πετούσαμε προκηρύξεις κατά των γερμανών. Δυστυχώς το συμμαθητή μας Σκαράκη και μέλος της οργάνωσης που ο πατέρας του ήταν στο κέντρο στο λιμάνι προς το Φοιρκά τον συνέλαβαν στη στοά Της Τριμάρτυρης και τον πήγαν στην Αγυά και τον εκτέλεσαν. Δυστυχώς υπήρχαν πολλοί συνεργοί των γερμανικών στρατευμάτων. Ο συνταγματάρχης Παπαγιαννάκης είχε κάνει τάγμα και συνεργαζόταν με τους γερμανούς. Στην οδό Ανδρέα Παπανδρέου στην οικεία Πατρομιχελάκη από το Καστέλι στεγαζόταν η ασφάλεια Χανίων και συνεργαζόταν με τα γερμανικά στρατεύματα.
Πολλά μέλη της ασφαλείας τα εκτέλεσαν οι πατριωτικές οργανώσεις της εποχής. Μεταξύ αυτών τον Κομνά Κομνηνό προδότη του αειμνήστου Πολέντα μέλλος της πρώτης αντιστασιακής οργανώσεως. Επίσης τον προδότη του Εαύγγελου Κτιστάκη ενωμοτάρχη Τζειράνη, και πολλούς άλλους.
Επίσης τον Πολέντα που το άγαλμά του είναι στις Βρύσες, μέλος της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης στην Κρήτη και πολλούς άλλους πατριώτες που οι παλιοί Χανιώτες θυμόμαστε τους συνέλαβαν και τους εκτέλεσαν.
Δυστυχώς τα Χανιά είχαν την ατυχία αφού τελειώσει ο πόλεμος να τελούν υπό γερμανική κατοχή. Ένα διάστημα είχαν χωρίσει τα Χανιά σε ελεύθερα και στα υπό κατοχή. Ο δρόμος του Πρίγκιπα Γεωργίου χώριζε τις δύο ζώνες την αγγλική και την γερμανική. Το σπίτι μας ήταν υπό γερμανική κατοχή και το μαγαζί στην Αγγλική ζώνη.
Κατά την Γερμανική Κατοχή οι Γερμανοί επίταξαν το μισό σπίτι που μέναμε και αναγκαστήκαμε να μείνουμε με τους Γερμανούς. Στο κάτω μέρος του σπιτιού στο υπόγειο φιλοξενούσαμε μέλη της Αντίστασης για πιο ασφάλεια. Μεταξύ αυτών ήταν ο Μάρκος Σπανουδάκης αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού αρχηγός του Μ43 του οποίου η ομάδα έκαμε αρκετά σαμποτάζ
Στο σπίτι του νονού της αδελφής μου που ήταν δίπλα στο δικό μας του μακαρίτη Πέτρου Βασιλαντωνάκη ο οποίος ήταν γραμματέας της Αντιστασιακής οργάνωσης Ε.Ο.Κ. Κάθε μέρα έβγαζε δελτίο νέων το οποίον τους μοίραζαν στους πολίτες η δεσποινίς Σοφία Καβρού και Σοφία Χατζηγρηγόρη που ήταν μέλη της Ε.Ο.Κ. Στο σπίτι του Πέτρου Βασιλαντωνάκη μαζεύονταν μέλη της οργάνωσης Ε.Ο.Κ. Χανίων.
Ο καθηγητής μας Μιχάλης Μποτονάκης ο Μανούσος Μανουσάκης ο Νώντας Χατζηγρηγόρης και άλλοι αγωνιστές. Η οργάνωση διέθετε ασύρματο για να επικοινωνούν με τη Μέση Ανατολή έβγαζαν το δελτίο και το μοίραζαν στους Έλληνες πατριώτες και πληροφορούνταν σχετικά με την κατάσταση του πολέμου. Πολλές φορές ο ασύρματος για ασφάλεια το φέρανε στο υπόγειο και οι Γερμανοί έμεναν από πάνω. Στα Χανιά λειτουργούσαν αντιστασιακές οργανώσεις ΕΟΚ και ΕΑΜ εναντίον των Γερμανών.
Ένα πρωινό προτού ξημερώσει τα γερμανικά στρατεύματα έζωσαν την πόλη των Χανίων και άρχισαν να κάνουν έρευνες σε κάθε σπίτι. Τους άντρες τους συλλάμβαναν και τους οδηγούσαν στο πεδίο του Άρεως και γίνονταν η διαλογή σύμφωνα με τις καταδώσεις και τις πληροφορίες που είχαν. Όσους επέλεγαν τουε οδηγούσαν στις φυλακές Αγυάς. Μεγάλο ρόλο στη σωτηρία αρκετών πατριωτών βοήθησαν τα κορίτσια του Ερυθρού Σταυρού που οι Γερμανοί λόγω της μεγάλης ζέστης είχαν επιτρέψει να φέρουν οι ερυθροσταυρίτισσες νερό με κουβάδες και να μοιράζουν στον κόσμο. Τότε βοήθησαν και άλλαξαν ταυτότητες ορισμένοι και γλίτωσαν την σύλληψη. Αυτό κράτησε μέχρι το απόγευμα.
Την άλλη μέρα στην Αγυά εκτέλεσαν τους πρώτους 60 Χανιώτες. Κατά το διάστημα της γερμανικής κατοχής έγιναν από τους Γερμανούς πολλές συλλήψεις πατριωτών και τους εκτελούσαν. Σε μία σύλληψη είχαν και τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη που ήταν νεαρός δικηγόρος για αρκετούς Χανιώτες. Μεταξύ αυτών ήταν ένας γείτονας στο μαγαζί του πατέρα μου που είχε χρυσοχοείο και λέγονταν Γεωργιακάκης και μας έδειξε φωτογραφίες της αποφυλακίσεως με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και άλλους και μας διηγούτανε τι τράβηξαν στην Αγυά. Μία ημέρα κατόπιν προδοσίας η Γκεστάπο έκανε έφοδο στο σπίτι της Κλειώς Αμοιραδάκη υπάλληλο του Υγειονομικού Κέντρου+ που ήταν κοντά του δικού μας σπιτιού και του Πέτρου Βασιλαντωνάκη γραμματέα της ΕΟΚ και συνέλαβαν τον Άγγλο επιλοχία Κόλιν και τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και του οδήγησαν στην φυλακή Της Αγυάς και τους καταδίκασαν εις θάνατο.
Άρχισαν τις διαπραγματεύσεις μεταξύ γερμανικών δυνάμεων κατοχής και αγγλικού επιτελείου. Αποφασίστηκε η ανταλλαγή του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και άλλων, και η ανταλλαγή έγινε στα σύνορα Χανίων- Ρεθύμνου. Θυμάμαι αξέχαστα ότι την άλλη μέρα στα Χανιά κυκλοφορούσαν οι Γερμανοί με καινούργια ρούχα και έλεγαν ότι αυτοί ήταν οι Γερμανοί που ανταλλάχτηκαν με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και τους άλλους τον Οκτώβριο, Νοέμβριο του 1944. Ο πόλεμος τελείωσε και τα Γερμανικά στρατεύματα συνθηκολόγησαν με τους συμμάχους. Τα Χανιά ανέλαβαν Έλληνες και Άγγλοι.
Οι Γερμανοί πριν τη λήξη του πολέμου είχαν εκκενώσει όλη την Κρήτη εκτός τις περιοχές Αποκόρωνα Σούδα Ακρωτήρι επαρχία Κυδωνίας και είχαν συγκεντρώσει όλο τον οπλισμό τους τανκς, κανόνια και τον ελαφρύ οπλισμό. Οι σύμμαχοι είχαν κάνει συμφωνία να καταστρέψουν τα πυρομαχικά και τα ναρκοπέδια που βρίσκονταν σε διάφορα σημεία. Και δεν θα παρέδιδαν τον οπλισμό να τον πάρουν την ώρα που θα έμπαιναν στα πλοία.
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την περιοχή των Χανίων τα αυτοκίνητα τα είχαν συγκεντρώσει στα Νεροκούρου και τα οποία τα παρέλαβαν οι Ελληνικές Αρχές. Τα Ελληνικά Στρατεύματα και τα Αγγλικά ήρθαν στην πόλη των Χανίων και τους έγινε μεγάλη υποδοχή στους στρατώνες από τον χανιώτικο λαό που είχε βγει στους δρόμους για να τους υποδεχτούν. Δυστυχώς έξω από τους στρατώνες έγιναν επεισόδια μεταξύ των Ελλήνων και σταμάτησαν με την επέμβαση των Άγγλων. Εγώ βρέθηκα έξω από τους στρατώνες και χάρη σε ένα αγγλικό τανκς γλύτωσα, με πήρε ο Άγγλος κα με προφύλαξε. Δυστυχώς είχαμε θύματα του εμφύλιου ο οποίος απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα με τα τραγικά αποτελέσματα στον ελληνικό λαό.