Νίκος Πουλαντζάς: ‘Φασισμός και Δικτατορία’

Του Σίμου Ανδρονίδη *

Η πραγματεία του Νίκου Πουλαντζά που φέρει τον τίτλο ‘Φασισμός και δικτατορία: Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό,’ αποτελεί ένα εμβριθές έργο που πραγματεύεται το φαινόμενο του φασισμού στην ολότητα του.

Οι εκδόσεις Θεμέλιο σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς[1] προχώρησαν στην επανέκδοση του έργου το 2006, δίδοντας έμφαση και στην εν γένει αισθητική εμφάνιση του βιβλίου (είναι χαρακτηριστικό το εξώφυλλο με ένα μικρό παιδί να βρίσκεται σε στάση χαιρετισμού σε συγκέντρωση Ιταλών μελανοχιτώνων), αλλά και στο περιεχόμενο, κάτι που διαφαίνεται στη δόκιμη μετάφραση της Χριστίνας Αγριαντώνη που αναμετρήθηκε επιτυχώς θεωρούμε με την κοινωνιολογική και μαρξίζουσα ορολογία του Νίκου Πουλαντζά, όπως και στην επιμέλεια του τόμου, διαρθρωμένου σε επιμέρους ενότητες, από τον Άγγελο Ελεφάντη.

Το αποτέλεσμα είναι ό,τι δόθηκε αλλά δίνεται (παροντικός χρόνος) η ευκαιρία στο αναγνωστικό κοινό, στους ιστορικούς και στους μελετητές του φασιστικού φαινομένου, να γνωρίσουν ένα κλασικό, για την ίδια μελέτη του φασισμού, έργο, η πρώτη έκδοση του οποίου, το 1970, έτεινε στην ενσωμάτωση της ιστορικής-πολιτικής εμπειρίας που προηγήθηκε, όχι μόνο του Ιταλικού φασισμού και του Γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού (ναζισμού), αλλά και των στρατιωτικών δικτατοριών των χωρών της Νότιας Ευρώπης. Θέμα που θα αναπτύξει περισσότερο διεξοδικά ο Νίκος Πουλαντζάς στο σύντομο δοκίμιο του ‘Η κρίση των δικτατοριών. Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία.’

Δύναται να αναφέρουμε, εάν συνυπολογίσουμε και τω ως άνω έργο του ίδιου συγγραφέα, πως λαμβάνει χώρα η συγκρότηση μίας Μαρξικής προσέγγισης που διαρθρώνεται σε δύο θεμελιώδη μέρη, που, εν προκειμένω, απλωμένα στον ιστορικό χρόνο, ‘ιχνογραφούν’ πολιτικά και θεωρητικά, συγκροτητικά εγχειρήματα αυτού που από τον συγγραφέα αποκαλείται ως ‘Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης.’

Στο ‘Φασισμός και Δικτατορία,’ επιχειρείται μία ανάλυση η οποία και προσδιορίζει, εμπρόθετα, θα λέγαμε, τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το Φασιστικό φαινόμενα και περαιτέρω, τα επιμέρους χαρακτηριστικά του με βάση την ιστορική εμπειρία της Ιταλίας και της Γερμανίας. Ως προς αυτό, σε ένα πρώτο επίπεδο, η ανάλυση εστιάζει στην κοινωνικοοικονομική δομή, ή αλλιώς, στο πως αρθρώνεται και αναπτύσσεται, ιστορικά,  ο Κεφαλαιοκρατικός Τρόπος Παραγωγής στις δύο χώρες (με εμφανή ανισορροπία στην περίπτωση της Ιταλίας), προβαίνοντας περαιτέρω στα κοινωνικά-ταξικά χαρακτηριστικά που αποκτά η υποστήριξη προς τα αντίστοιχα κόμματα σε Ιταλία και Γερμανία. Λίγο πιο πάνω σημειώσαμε πως ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Παρίσι έχοντας εκδώσει το βιβλίο το 1970, ενσωματώνει την όλη ιστορική εμπειρία περί φασισμού στην Ευρώπη, λαμβάνοντας υπόψιν και τις στρατιωτικές δικτατορίες που προηγήθηκαν σε Μεσογειακές χώρες, για τις οποίες, η μετάβαση στη Μεταπολίτευση και σε έναν διαφορετικό τύπο κράτους, υπήρξε χρονικά κοινή. Πάνω σε αυτό το πλαίσιο, θα προσθέσουμε πως στο ‘Φασισμός και Δικτατορία,’ δύναται να συμπεριλάβει στην ανάλυση του, τις θεωρητικές επεξεργασίες της Τρίτης Διεθνούς για τον Φασισμό και τον Ναζισμό, στο σημείο όπου αυτό δεν επιτελείται ‘επιλεκτικά’ (ίδιος θεωρητικός ‘εκλεκτικισμός’), αλλά σφαιρικά, εκεί όπου το όλο εγχείρημα λαμβάνει όψεις κριτικού εγχειρήματος: Θέσεις της Τρίτης Διεθνούς, στηλιτεύονται, τίθενται στο μικροσκόπιο της κριτικής από Μαρξιστική σκοπιά, όσον αφορά την κοινωνική φύση και τα χαρακτηριστικά του φασισμού, με τον Νίκο Πουλαντζά να εξειδικεύει περαιτέρω την ανάλυση του πάνω στη σχεσιακή βάση του αστικού-καπιταλιστικού κράτους.

Εάν είχε ήδη προβεί σε μία κριτική της και Λενινιστικής μονοσήμαντης  αντίληψης περί ενός κράτους που λειτουργεί ως ‘αποκλειστικός φύλακας’ των συμφερόντων της αστικής τάξης, τώρα, νοηματοδοτεί το επίδικο του κράτους που, ως η μορφή του εφαρμοσμένου Φασισμού (ο Φασισμός στην εξουσία), προσλαμβάνεται από την Διεθνή αναγωγιστικά, υπό το πρίσμα μίας εκλεκτικιστικής θεώρησης που, αποδίδοντας βαρύτητα στα θεωρούμενα ως ‘συστημικά’ και ‘αντι-επαναστατικά-αντιδραστικά επιγενόμενα χαρακτηριστικά του, σημασιοδοτεί το κράτος που συγκροτείται ως προέκταση ή αλλιώς ως απλή μορφή ‘δικτατορίας’ της άρχουσας τάξης.

Προεκτείνοντας αυτή την αντίληψη, για την Τρίτη Διεθνή που παρακολουθεί σαστισμένη, σε πραγματικό χρόνο,  και με θεωρητικά εργαλεία ‘κρατισμού’ και λαϊκο-μετωπικής προσέγγισης, σταδιακά, ως πρωταρχική γραμμή άμυνας,  την άνοδο και την σταθεροποίηση στην εξουσία του Ιταλικού Φασιστικού κόμματος και του Γερμανικού εθνικοσοσιαλιστικού, το όλο πλαίσιο ‘παραμένει ως έχει,’ ουσιαστικά.

Η Πουλαντζική προσέγγιση, μετα-χρονολογημένα, αμφισβητεί την απλοϊκή μονολιθικότητα της Τρίτης Διεθνούς, ‘συλλαμβάνει’ τις βαθύτερες κοινωνικές, πολιτικές όσο και ιδεολογικές διεργασίες που πραγματοποιούνται, την αναδιάταξη κοινωνικών τάξεων και μερίδων τάξεων, προσδίδοντας στην ευρύτερη ανάλυση του χροιά ενός τριγωνικού σχήματος που εγγράφει, δίπλα στην κοινωνική-πολιτική άνοδο του Φασισμού, την Τρίτη Διεθνή όσο και την επίσης ισχυρή Σοσιαλδημοκρατία. Και αυτή η ανάλυση διευρύνεται κατά τι, προσεγγίζει διαλεκτικά τις Φασιστικές εγκλήσεις προς συγκεκριμένες τάξεις, και σε ένα δεύτερο επίπεδο, τις σχέσεις εκπροσώπησης-συνάρθρωσης κοινωνικών συμφερόντων που διαμορφώνονται, καθιστώντας τον Φασισμό, όχι ένα κίνημα που έχει προκύψει μεταφυσικά, ή στο κοινωνικό-πολιτικό κενό, αλλά, αντιθέτως, ‘προϊόν’ της εποχής του, των εγκάρσιων τομών και των μείζονων χασμάτων που επιζητούσαν τρόπο και τρόπους προβολής και έκφρασης.

Και, αφενός μεν η πραγματεία δεν πέφτει στην ‘παγίδα’ του ‘οικονομισμού,’ όπως πράττουν αναλύσεις της Διεθνούς, αναδεικνύοντας μία σειρά ιδιαίτερων όρων ανάπτυξης όπως είναι η άρθρωσης ενός πολιτικοϊδεολογικού λόγου από πλευράς Φασισμού, οι νοηματικές αναπαραστάσεις στις οποίες προβαίνει (ο ‘εξεγερσιακός’ εθνικισμός, ο αντισημιτισμός στο Γερμανικό, εθνικοσοσιαλιστικό υπόδειγμα), και, αφετέρου, δεν προσιδιάζει προς την κατεύθυνση μίας απλής ‘περιπτωσιολογίας,’ στο βαθμό που η μελέτη του Ιταλικού και του Γερμανικού υποδείγματος καθίσταται το έναυσμα για  αυτό που θα ορίσουμε ως βαθιά έως βαθυ-δομική αναλυτική προσέγγιση. Δίχως να κλείσει λογαριασμούς, προχωρά, προς το τέλος του βιβλίου, στην θεώρηση και πραγμάτευσης της τυπολογίας περί ‘Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης,’ διακρίνοντας τις συνδηλώσεις του, και το τι διαφοροποιεί τις μορφές του, μη απέχοντας από το όλο πλέγμα ανάλυσης που θέτει ως βάση την αναπαραγωγή του Κεφαλαιοκρατικού Τρόπου Παραγωγής.

Η αίσθηση που δύναται να αποκομίσει ο αναγνώστης, είναι το ό,τι ο Φασισμός ως ‘πράττειν,’ και ως κοινωνικοπολιτικό συμβάν, συνιστά όχι μόνο την ‘απάντηση’ σε δεδομένες συνθήκες, όσο και την ‘ερώτηση.’ Με ένα υπόγειο αλλά ορατό αίσθημα ευθύνης, η Πουλαντζική προβληματική εμπλουτίζει τις θεωρητικές, περί Φασισμού, επεξεργασίες.

[1] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Φασισμός και Δικτατορία. Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον Φασισμό,’ Μετάφραση: Αγριαντώνη Χριστίνα, Επιμέλεια-Επίμετρο: Ελεφάντης Άγγελος, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς/ Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2006.

* Πολιτικός Επιστήμονας-Πολιτικός Αναλυτής

"google ad"