Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης
Είναι πια εμφανές σε όλους ότι χρειαζόμαστε κάτι πολύ περισσότερο από θυμό και οργή για να αντιμετωπίσουμε τα φαινόμενα του ρατσισμού και της ανόδου των ναζιστικών συμμοριών στην Ελλάδα και αλλού. Κι αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς να γνωρίζουμε την φύση του ναζισμού, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας αλλά και βέβαια εαν δεν χτίσουμε ένα ενιαίο μέτωπο από τα κάτω, από την βάση δηλαδή της κοινωνίας, για να δώσει ένα οριστικό τέλος σε αυτό τον εφιάλτη. Αυτά όμως είναι θέματα που δεν θέλω να αναλύσω εδώ, σε αυτή την καινούργια προσπάθεια όπου θα προσεγγίζουμε διάφορα έργα που έχουν ένα ξεκάθαρο αντιφασιστικό προσανατολισμό και μήνυμα. Θα είναι μια προσπάθεια όπου θα δημοσιεύονται διάφορες προτάσεις ή και αντιπροτάσεις αν θελετε, με διάφορα αντιφασιστικά έργα και μέσα από διάφορες μορφές τέχνης. Σε αυτή την προσπάθεια θα ήθελα την άποψη σας και τις παρατηρήσεις σας. Όπως έχω ξαναγράψει δεν είμαι φιλόλογος, δεν είμαι κριτικός τέχνης και νομίζω πως η συμμετοχή σας θα είναι καθοριστική. Ξεκινάμε λοιπόν, με “Το Κύμα”*, ένα βιβλίο και ταινία που ασχολείται με το δύσκολο και ιδιαίτερο θέμα του ναζισμού στην σύγχρονη κοινωνία, που εξετάζει εαν μπορεί να εφαρμοστεί και στην εποχή μας και που ασχολείται επίσης με τον τρόπο που προσεγγίζει νεαρούς μαθητές που γυρεύουν απαντήσεις στα διάφορα κοινωνικά και ατομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Το σχολείο, όπως αποδεικνύεται μέσα από την καθημερινή ειδησεογραφία, μπορεί να αποτελέσει προνομιακό πεδίο για τους φασίστες ώστε με τον καλύτερο γι’ αυτούς τρόπο να στρατολογήσουν μέλη στις συμμορίες τους από μαθητές και ιδιαίτερα από εκείνα τα παιδιά που νιώθουν αποκλεισμένα και διαφορετικά. “Το Κύμα” προσπαθεί να συνεισφέρει σε αυτό τον διάλογο, όμως δεν το καταφέρνει. Αν και έχει όλες τις προδιαγραφές για ένα σύγχρονο έργο καταγγελίας στο τέλος το μόνο που καταφέρνει είναι να αναπαράγει ξεπερασμένες ιδέες, συσκοτίζοντας την πραγματικότητα και χωρίς στο τέλος, να δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει.
Τι είναι όμως “Το Κύμα”; Σύμφωνα με την πολύ καλή παρουσίαση στο διαδικτυακό φανζίν Chimeres “Το Κύμα”, ως βιβλίο και ταινία – με αρκετές διαφοροποιήσεις που δεν θα αναλύσουμε εδώ και που έχουν να κάνουν κυρίως με δραματουργικούς λόγους – “πραγματεύεται τη διεξαγωγή ενός πειράματος σε κάποιο σχολείο της Γερμανίας (ΗΠΑ)**. Ένα πείραμα, το οποίο ξεκινά με τις καλύτερες των προθέσεων, αλλά εξελίσσεται σε κάτι ανεξέλεγκτο κι εν τέλει, βίαιο. Ο Ράινερ Βένγκερ (Μάρτιν Ρος), καθηγητής Λυκείου με αναρχικό παρελθόν και πρωτοποριακές ιδέες για την εκπαίδευση, αναλαμβάνει, στο πλαίσιο του μαθήματος της πολιτικής θεωρίας, να διδάξει στους φοιτητές του για την τυραννία. Ο ίδιος, βέβαια, θα προτιμούσε να αναλάβει να μιλήσει για την αναρχία, αλλά σε αυτό τον έχει προλάβει ένας αυστηρός καθηγητής της παλιάς σχολής. Προκειμένου, λοιπόν, να κάνει το μάθημα πιο ενδιαφέρον και με αφορμή το σχόλιο ενός μαθητή του πως «δεν μπορεί σήμερα να ξαναϋπάρξει φασισμός» σοφίζεται ένα παιχνίδι ρόλων. Ο ίδιος αναλαμβάνει τον ρόλο του ηγέτη και οι μαθητές του το ρόλο των ακολούθων του. Οι τελευταίοι φαίνεται να ανταποκρίνονται με πρωτοφανή ενθουσιασμό, στις ανάγκες των «ρόλων» τους. Πειθαρχούν με χαρά σε μια σειρά κανόνων συμπεριφοράς, ονοματίζουν την μικρή κοινωνία τους, ως “Το Κύμα”, φορούν ένα είδος ενιαίας στολής, επινοούν έναν κοινό χαιρετισμό, φιλοτεχνούν ένα διακριτικό σήμα και μαθαίνουν τελικά να αντιλαμβάνονται ο ένας τον άλλο ως μέλη μιας εκλεκτής ομάδας, εντός της οποίας όλοι είναι ίσοι με όλους.” Έτσι, με αφορμή αυτό το πείραμα ξεδιπλώνεται ένα απίστευτο κουβάρι ρατσιστικής βίας όπου οι μαθητές στρατεύονται κάτω από την δύναμη του Αρχηγού – ο οποίος δεν είναι άλλος από τον δάσκαλο τους, που μας θυμίζει πολύ το αρνητικό παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας. Όσοι μαθητές δεν ακολουθούν “Το Κύμα” που υποτίθεται προάγει την συνεργασία και την αγάπη στην κοινότητα ενώ στην πραγματικότητα στρατικοποιεί τις ανθρώπινες σχέσεις, αντιμετωπίζονται ως εχθροί και απομονώνονται. Το φαινόμενο αποκτά τρομακτικές διαστάσεις στο σχολείο και στο τέλος χάνει τον σκοπό του που δεν ήταν άλλος από το να εξηγήσει γιατί μπορεί ακόμα και σήμερα να επαναληφθεί η τραγική ιστορία του Β’ Π.Π.
Αλλά δεν θα πρότεινα σε κανέναν και για κανένα λόγο, να διαβάσει ή να παρακολουθήσει Το Κύμα εαν δεν το έχει κάνει ήδη. Κι αυτό γιατί το βιβλίο του Todd Strasser (1981) και η ομώνυμη ταινία του Dennis Gansel (2008) δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια πολύ καλή ιστορία φαντασίας και αγωνίας, βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα (τον Απρίλιο του 1967 σε ένα γυμνάσιο του Πάλο Άλτο της Καλιφόρνια από το δάσκαλο Ρον Τζόουνς πραγματοποιήθηκε ένα πείραμα πάνω στη φύση του φασισμού και των αιτίων της υποστήριξής του από απλούς ανθρώπους, που προσπαθούσε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα του τύπου “εαν θα ήταν πιθανός ο φασισμός σήμερα” ή “αν θα μπορούσε να ξανασυμβεί, εδώ και τώρα, σ’ ένα συνηθισμένο σχολείο στη Γερμανία σήμερα” στην ουσία συσκοτίζοντας την πραγματικότητα αντί να την ξεκαθαρίζει. Αν και ξεκίνησε σαν απλή άσκηση πειθαρχίας, το πείραμα προς το τέλος του ξέφυγε από τον έλεγχο, και τέλειωσε με πρωτοβουλία του δασκάλου με έναν όχι και τόσο διδακτικό, αλλά σίγουρα οδυνηρό τρόπο.)
Kι αυτό γιατί ο Φασισμός κι ο Ναζισμός μπορεί να λατρεύουν την ωμή δύναμη και την πειθαρχία στρατιωτικού τύπου αλλά δεν μπορούν να επιβληθούν πάνω στην κοινωνία χωρίς κάποιους, όσο το δυνατόν, πιο συγκεκριμένους λόγους που βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση μεταξύ τους και έχουν άμεση σχέση με την κρίση του καπιταλισμού, την ενίσχυση των φασιστικών ιδεών από το Κράτος και το Κεφάλαιο αλλά κι από τον τρόπο που δρα η Αριστερά και φυσικά, η εργατική τάξη μέσα από την οργανωμένη παρέμβαση τους. Δηλαδή, χωρίς ταξική και υλιστική ανάγνωση της ιστορίας καμία ψυχολογική ερμηνεία δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα γύρω από τη φύση του ναζισμού. Αντίθετα, όπως αποδεικνύεται και στο βιβλίο/ταινία, το μόνο που δημιουργείται είναι ένα τεράστιο υπαρξιακό κενό στους μαθητές που συμμετέχουν στο εν λόγω Πείραμα. Όχι, η μεταφυσική αντιμετώπιση της Ιστορίας και η ενίσχυση των συλλογικών/ατομικών μας φόβων μόνο προβλήματα δημιουργεί. Μέσα σε όλα Το Κύμα είναι κι ένα ανιστόρητο έργο. Αφορμή γι’ αυτό, το σχόλιο στην αρχή του βιβλίου, με τη μορφή απάντησης του δασκάλου προς μαθητή του, ότι ο γερμανικός λαός δεν αντέδρασε στους Ναζί επειδή φοβόταν κι ότι “ο υπόλοιπος πληθυσμός ήταν ανοργάνωτος, άοπλος και φοβισμένος. Όλοι τους είχαν ζήσει την περίοδο του πληθωρισμού, που κυριολεκτικά κατέστρεψε τη χώρα τους. Ίσως κάποιοι ελπίζανε πως οι Ναζί θα κατάφερναν να αποκαταστήσουν την τάξη των πραγμάτων.” Κι όμως η γερμανική εργατική τάξη έδωσε σκληρές μάχες στα εργοστάσια, στους δρόμους, στις γειτονιές και τις μπυραρίες για να μην επικρατήσουν οι Ναζί και για να γλιτώσουν από το Σιδερένιο Τακούνι της φασιστικής βίας τις διάφορες δομές που είχε δημιουργήσει η επαναστατική δράση του γερμανικού λαού όλα τα προηγούμενα χρόνια. Ακόμα και μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν έλειπε η Αντίσταση. Θα μου πείτε βέβαια ότι ζητάω ιστορική ακρίβεια από κάποια έργα μυθοπλασίας ενώ και τα δύο βασίζονται σ’ ένα πραγματικό γεγονός. Κατ’ αρχάς, αμφισβητώ ότι συνέβη καν ένα τέτοιο Πείραμα και αμφιβάλλω και για την επιτυχία του. Οι έφηβοι, όσο κι αν έχουν άγνοια περί ναζισμού, δεν είναι άβουλα όντα – κάτι σαν Φράνκενστάιν – ώστε να καταπίνουν χωρίς κριτική σκέψη και σε διάστημα λίγων μόλις ημερών ολόκληρη τη ναζιστική προπαγάνδα περί βίας. Δέχομαι να γίνουν πιο βίαιοι ή πιο υπάκουοι, όπως ας πούμε γίνεται στον Στρατό, όχι όμως και να χάσουν την κριτική τους σκέψη όταν έχουν ήδη εκφράσει τον αποτροπιασμό τους για το Ολοκαύτωμα. (Στο βιβλίο ο δάσκαλος βάζει να παίξει ένα ντοκυμαντέρ από τα ναζιστικά κρεματόρια κι οι μαθητές αντιδρούν. Έτσι ξεκινάει η συζήτηση περί ναζισμού). Δεύτερο, ότι κι αν όντως συνέβη ένα τέτοιο Πείραμα, εγώ προσωπικά δεν εγκρίνω την εκπαιδευτική μέθοδο του κ. Ρον Τζόουνς (ο δάσκαλος που είχε την φαεινή ιδέα να παίξει με τον ψυχισμό των νεαρών μαθητών του) γιατί την θεωρώ όχι μόνο αντιπαιδαγωγική αλλά και κοινωνικά επικίνδυνη. Και τέλος, γιατί ακόμα και στην μυθοπλασία πρέπει να τηρούνται διάφορα βασικά πράγματα. Γι’ αυτό εαν θέλει να δει κανείς καμιά σοβαρή αντιφασιστική ταινία τότε μπορεί να τολμήσει με το Μεφίστο (1981) του Istvan Sazbo όπου πρωταγωνιστεί ο μέγιστος Κλάους Μαρία Μπραντάουερ ( ή με το συγκλονιστικό Bent του Sean Mathias και βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Martin Sherman, όπου απεικονίζεται με συγκλονιστικό τρόπο το πογκρόμ κατά των Ομοφυλόφιλων απ’ τους Ναζί.
*αν και υπάρχουν διακριτές διαφορές ανάμεσα στο βιβλίο και στην ταινία δεν θα επιχειρήσω να τις εξετάσω μια προς μια γιατί στόχος μου είναι μια συνολική κριτική παρουσίαση του Κύματος
** στις παρενθέσεις τα ονόματα και τα τοπωνύμια όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο
