Ο Νίκος Καζαντζάκης ταξιδευτής του κόσμου

Εξήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, ενώ το υπουργείο Πολιτισμού έχει αφιερώσει το έτος που διανύουμε στη μνήμη του.

Ο Καζαντζάκης θα σαρώσει με τα μεταπολεμικά του μυθιστορήματα το ελληνικό κοινό και θα γίνει πολύ γρήγορα γνωστός και στο εξωτερικό, κατακτώντας στις προτιμήσεις διαδοχικών γενεών ξένων αναγνωστών μιαν αξιοζήλευτη θέση: θέση την οποία θα διατηρήσει, έστω και κάπως περιορισμένη, μέχρι τις ημέρες μας.

Μέσα σε λιγότερο από μια δεκαετία, από το 1946, όταν κυκλοφορεί το πιο συζητημένο του βιβλίο, το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», έως και τον θάνατό του, το 1957, στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας, ο Καζαντζάκης προλαβαίνει να γράψει και να τυπώσει επτά μυθιστορήματα, τα οποία, συμπληρωμένα με τη μεταθανατίως δημοσιευμένη αυτοβιογραφία του «Αναφορά στον Γκρέκο» (1961), θα συγκροτήσουν και θα αποδεσμεύσουν τη δυναμική της σύγχρονης καζαντζακικής εικόνας, όπως όλοι λίγο-πολύ την ξέρουμε: μια εικόνα, η οποία θα μεταδώσει προς πάσα κατεύθυνση την ιδέα της νεώτερης Ελλάδας μέσα από ένα καθαρώς ζορμπακικό πνεύμα – πνεύμα το οποίο δεν είναι άλλο από το πνεύμα της σοφά απλοϊκής και συνάμα μυθικής και άκρως ζωοδότρας αντρικής λεβεντιάς.

Ο Καζαντζάκης εγκαινιάζει τη μυθιστορηματική του παραγωγή σε ηλικία 63 ετών, ενώ πριν από τον πόλεμο είναι στραμμένος στη δοκιμιογραφία, το θέατρο και την ποίηση.

Το 1938 δημοσιεύει την «Οδύσσεια», ένα ποιητικό έπος 33.333 στίχων με θέμα του το μακρύ ταξίδι του Οδυσσέα στην αρχαιότητα: από την Ελλάδα και την Αφρική μέχρι τον Ισημερινό και τον Νότιο Πόλο. Τα ταξίδια, ωστόσο, δεν θα τον απασχολήσουν μόνο ως ποιητή. Ζώντας από τη δημοσιογραφία, που του επιτρέπει να επισκέπτεται τα πιο διαφορετικά σημεία της υδρογείου (Ρωσία, Ιαπωνία, Κίνα, Αγγλία, Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, αλλά και Κύπρος ή Μοριάς), ο Καζαντζάκης (από τους πρωτοπόρους της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας εν Ελλάδι) ξεκινάει να καταγράφει τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις σε βιβλία από το 1927, για να συνεχίσει μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Τα ταξιδιωτικά βιβλία ήταν άλλωστε εκείνα που του εξασφάλισαν προπολεμικά το πολυπληθές αναγνωστικό του κοινό, προετοιμάζοντας ενδεχομένως και τη στροφή προς το μυθιστόρημα.

Σε συνεντεύξεις που έδινε κατά καιρούς, σε Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους, ο Καζαντζάκης δεν παρέλειπε ποτέ να τονίζει τον ρόλο που ένιωθε ότι έπαιξαν τα ταξίδια στην προσωπική, την καλλιτεχνική και την επαγγελματική του ζωή. Όπου κι αν ταξίδεψε, όπου κι αν στάθηκε, ό,τι κι αν έμαθε, ό,τι κι αν γνώρισε, δύο πράγματα δεν τον εγκατέλειψαν ούτε στιγμή: η αδηφάγα περιέργεια και η ικανότητά του να περιγράφει από τα μεγάλα μεγέθη, μέχρι τις μικρές πλην απολύτως χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Στις σελίδες του χωρούν τα πάντα: επαρχίες και πρωτεύουσες, λιμάνια, βουνά, ακτές και πεδιάδες, ιστορικά πρόσωπα και ιστορικά γεγονότα, θρησκείες, τέχνες, ήθη του έρωτα και ήθη του γάμου, πεποιθήσεις για τον θάνατο, παροιμίες, προκαταλήψεις, μύθοι και παραμύθια, αλλά και πολιτικά ή εκπαιδευτικά συστήματα. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, ο Καζαντζάκης θα αποφύγει στις παρατηρήσεις του την οποιαδήποτε μονομέρεια. Από τη μυκηναϊκή περίοδο και την κάθοδο των Δωριέων μέχρι τους κλασικούς, τους ελληνιστικούς και τους ρωμαϊκούς χρόνους, το Βυζάντιο, την τουρκοκρατία, τη φραγκοκρατία, τον Αγώνα του 1821 και τη σύγχρονη εποχή, η Ελλάδα είναι ένα ιστορικό και γλωσσικό ψηφιδωτό που ενσωματώνει στην πολύπλοκη επιφάνειά του ένα απροσμέτρητο πλήθος διασταυρώσεων, συνευρέσεων και επιρροών.

Ως ταξιδευτής της Ελλάδας και του κόσμου, ο Καζαντζάκης προβάλλει τρεις ιδιότητες ταυτοχρόνως – είναι επισκέπτης, στοχαστής και συγγραφέας. Ένας συγγραφέας που δεν θα ξεχάσει το παρελθόν και την προπολεμική του ταυτότητα, ένας συγγραφέας που θα ταξιδέψει σαν τον ήρωα του ποιητικού του έπους σε όλη τη γη. Ένας Οδυσσέας, ο οποίος δεν θα επιστρέψει στον τόπο του, αλλά θα εξακολουθήσει να τρέφεται σε όλο το μήκος της διαδρομής του από όσα έχουν να του προσφέρουν οι ξένοι (κοντινοί και μακρινοί) πολιτισμοί. Και στο σημείο αυτό, θα αποκαλυφθεί μια άλλη διάσταση της ταξιδιογραφίας του. Καμιά χώρα και καμιά κουλτούρα δεν θα τον ξενίσει. Κάθε του ταξίδι στον κόσμο είναι και ένα ταξίδι γνώσης, μια μαθητεία στο πώς σκέφτονται και πώς αισθάνονται οι άλλοι λαοί: στο πώς κατανοούν την Ιστορία και την καθημερινότητα, στο πώς χτίζουν τις αξίες και τις παραδόσεις τους, καθώς και στο πώς τιμούν και λατρεύουν τους θεούς τους. Κι έτσι, βέβαια, ο Καζαντζάκης θα φτάσει πλησίστιος μέχρι την πολυπολιτισμική εποχή μας, κερδίζοντας πανηγυρικά τη μάχη με τον χρόνο.