«Ο νους μου τα βουνά κρατεί»: Δοκίμιο στην Κρητική Μαντινάδα του Γιάννη Ματθαιουδάκη

“Στη μαντινάδα δεν βλέπουμε απλώς ένα μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης, «Τέχνη για την Τέχνη» ή Τέχνη για λίγους και μυημένους, αλλά την εκδήλωση μιας συνολικής κουλτούρας της ύπαρξης. Το ουσιαστικό μέρος της ζωής ενός πολιτισμού που συνδιαλέγεται με τον εαυτό του και «τις σιγανές πηγές της ζωής». Αυτός ήταν και ο καταγωγικός σκοπός, η αποστολή της Φιλοσοφίας πριν καταλήξει στην σημερινή «επαγγελματική» της εκδοχή· η κατάκτηση δηλαδή ενός νοηματοδοτημένου, αγαθού και ευδαιμονικού βίου στο πλαίσιο μιας κοινότητας.”

✥

Η παγκόσμια ιστορία είναι η ιστορία των πόλεων, σύμφωνα με ένα γνωστό αφορισμό. Ομοίως και στην Κρήτη, οι καθοριστικές τομές του ιστορικού γίγνεσθαι, «τα κύματα των γεγονότων», επηρεάζουν πρωτίστως τα παράκτια κέντρα του νησιού. Στον απόηχο τους κι όταν οι εντάσεις καταλαγιάσουν, προσαρμόζεται και η ορεινή ενδοχώρα. Ωστόσο εκεί ο χρόνος κυλάει ανιστορικά, ακολουθεί περισσότερο την κυκλική, περιοδική πορεία της φύσης και της ζωής, τους φυσικούς ρυθμούς των ποιμένων, της εργασίας, της συγκομιδής, του έρωτα και της γέννησης των παιδιών. Ο σφυγμός της αιωνιότητας.

Η ενδο-ιστορία του απλού λαού που βγαίνει στην επιφάνεια στις κρίσιμες στιγμές. Αυτό οφείλεται και στη γεωμορφολογία του νησιού. Η Κρήτη είναι κατά 95% ορεινό έδαφος, «άκανθος βράχος». Οι τρεις μεγάλες οροσειρές Ίδη, Δίκτη και Λευκά Όρη, με κορυφές που φτάνουν τα 2500 μέτρα, σηκώνουν το έδαφος και το αυλακώνουν με γκρεμούς και φαράγγια μέχρι τη θάλασσα. Το τοπίο αγριεύει και απομονώνει, αλλά για αυτό ακριβώς προσφέρει εποπτεία και ανεξαρτησία.

Τίθεται λοιπόν άμεσα το δίλημμα σε όποιον βρεθεί εδώ: παραίτηση και φυγή ή αυθυπέρβαση και παραμονή. Δεν υπάρχει μέση άνετη οδός, περιθώριο για εκλογίκευση και στάθμιση των επιλογών. «Ένα τοπίο είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη». Πανάρχαιες συλλογικότητες ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση της Φύσης και της Ιστορίας, με το μεγάλο Ναι, την κατάφαση στη Ζωή, στη χαρά, στη δημιουργία. Αυτή είναι μια απόφαση στη βάση της υπερβατική. Μια κοινή Βούληση που ανοίγεται στο παράλογο. «Τέλεια σύνταξη της πέτρας με τον αιθέρα». Αυτός είναι και ο βαθύτερος πυρήνας της χαρακτηριστικής κρητικής υπερβολής: Αντιστρέφει το αρνητικό, το δυσχερές και το δύσκολο, σε θετικό και επιθυμητό, βλέπει το όμορφο στο αναγκαίο, και το επιλέγει με θριαμβευτική ευγνωμοσύνη. Αυτο-εναντίωση και άσκηση νεανικής αψηφησιάς· έρωτας, πόλεμος και τραγούδι: «Σα δεν ακούσω κοντυλιές και βρούχω των αρμάτω / και τση κεράς μου τη μιλιά δεν πάν’ οι πίκρες κάτω».

Ο ημίκλειστος ορεινός χώρος, η ελληνική γλώσσα, η χριστιανική πίστη, η ανάγκη και οι κοινοί αγώνες, θα οριοθετήσουν ένα συλλογικό πεπρωμένο, ένα ελάχιστο σύμπαν. Η κρητική συνείδηση είναι πάνω απ’ όλα μια μεγάλη αλληλεγγύη, για να δανειστώ έναν ορισμό του Ρενάν. Οι κοινές δόξες του παρελθόντος, η κοινή βούληση του παρόντος.

Οι βιοτικές μέριμνες και οι συλλογικοί κώδικες απορρέουν από την πρώτη αυτή απόφαση, την υπηρετούν και τη δικαιώνουν. Με αυτή την έννοια, προσήλωση στην παράδοση, στους πρώτους τύπους, στην ταυτότητα καταγωγής και στα αιώνια πρότυπα, σημαίνει να μένεις σταθερός μες τη γενική ροή και αστάθεια, όχι από ακαμψία ή απολίθωση, αλλά από πληρότητα ζωής. Μια έμπρακτη μεταφυσική. Αυτό εννοεί και ο Γιάννης Βάρδας όταν παραπονιέται στον Θεό για τον άνυδρο τόπο, αλλά αμέσως συνέρχεται και δεν διανοείται διαφορετική μοίρα: «Θέ μου, κι αν ξαναγεννηθώ και ‘ρθώ στον κόσμο πάλι… Στην Κρήτη και στον Κρούστα ξαναρίξε με, Μεγαλοδύναμέ μου, θες βρέχε θες μη βρέχεις». Νερό δεν έχει μα τα μάτια του λάμπουν. ✥

Πως θα ποθάνω αμοναχός κατέχω το μα ελπίζω,

γι’ αυτό και τσι βασιλικούς στη γλάστρα μου ποτίζω

(Μυρτιά Πεδιάδος)

Ο μαντιναδολόγος παραδέχεται με ειλικρίνεια τα κίνητρα πίσω από την αγάπη του για τον βασιλικό. Μια θεμιτή ιδιοτέλεια των περιποιητικών φροντίδων στην υπηρεσία της ζωής. Αγαπούμε γιατί ζούμε. Στην Χαρούμενη Επιστήμη ρωτούν τον Νίτσε «τι αγαπάς στους άλλους;» και απαντά: «τις ελπίδες μου». Ερχόμαστε μόνοι στη ζωή αλλά κυρίως φεύγουμε μόνοι από αυτήν. Δίνουμε νόημα στο ενδιάμεσο φροντίζοντας το έργο, τους ανθρώπους, τα πάθη, τις σχέσεις, τα αποκτήματά μας, οτιδήποτε γενικά διασκεδάζει, αποκοιμίζει, αποδιώχνει ή ακόμα και αρνείται τη σκέψη του αναπότρεπτου. Η αγάπη ως ενστικτώδες ενέργημα για να μην ξεραθεί ο κήπος της ζωής, μαζί και η ανεπίγνωστη ελπίδα ότι κάτι από εμάς θα επιβιώσει του βιολογικού τέλους.

Ο μαντιναδολόγος αναγνωρίζει εξαρχής τον αυτοπροστατευτικό μηχανισμό υπέρβασης του φόβου και ελπίζει συνειδητά, χωρίς εξωραϊσμούς και απωθήσεις, σχεδόν ηρωικά. «Πως θα ποθάνω αμοναχός κατέχω το μα ελπίζω». Κατά τον Σιοράν είμαστε τόσο μόνοι σ’ αυτή τη ζωή, που πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως η μοναξιά του θανάτου δεν είναι παρά ένα σύμβολο της ανθρώπινης ύπαρξης. «Όσο τα χρόνια ασπρίζαν στην κορφή μου, τόσο βαθιά μου μάτωνεν η ελπίδα» θα πει ο Βάρναλης και πιο πίσω στην ποιητική μας παράδοση ο Ανακρέων: «Η κόμη μου ασπρίζει οι κρόταφοί μου, γκρίζοι. Τα νιάτα μαραμένα… Λίγος καιρός μου μένει ζωή γλυκιά, χαμένη. Γι’ αυτό συχνά στενάζω με τους νεκρούς τρομάζω. Φρικτό το βάθος του Άδη, απύθμενο πηγάδι…».

Η ελπίδα μόνο διατηρεί την πίστη στον μέλλοντα χρόνο· το «καθοριστικό έναυσμα» στον Σπινόζα, το «πάθος της δυνατότητας» στον Κίρκεγκωρ, η «θέληση για τύχη» στον Μπατάιγ, η «θεία σταλαγματιά» στον Καρυωτάκη, η καλή μοίρα στη λαϊκή παράδοση. Αυτή είναι το ουσιώδες συστατικό της ικανότητάς μας για πράξη. Στερούμενη ελπίδας, η ανθρώπινη δράση θα ήταν χωρίς έρεισμα και μάταιη. Ακόμη κι ο ασκητισμός, το εκστατικό αντίθετο της Φύσης, είναι μια θέληση απόλυτα στραμμένη στον Θεό. Ο Βουδισμός μπορεί να καταδικάζει την ελπίδα μέσω της εκμηδένισης της επιθυμίας, παραμένει έστω κι έτσι μια «θέληση για το Τίποτα». Ο άνθρωπος δεν μπορεί να μην θέλει, κι άρα να μην ελπίζει.

Ήρθε και τούτη η Άνοιξη κι εμίσεψενε πάλι

και φύλαξα τσ ελπίδες μου για τη χρονιά την άλλη

(Μύρων Σκουλάς)

Καρδιά που ξέρει ν’ αγαπά και να ελπίζει ξέρει

μέσα στη νύχτα πολεμά ξημέρωμα να φέρει

(Μιχάλης Σταυρακάκης)

Αφού χασά τσ ελπίδες μου έπρεπε να τα κλείσω

τα παραθύρια τση καρδιάς να μην ξαναγαπήσω

(Ανωγειανή μαντινάδα)

Βαρέθηκα μες τη ζωή να ζω χωρίς ελπίδα

τη τύχη τη δοκίμασα, τη μοίρα μου την είδα

(Επαρχία Αγ. Βασιλείου)

Ωσάν το ριζοχάρακο στο φρούδι σ΄ένα δέτι

κρέμεται η ελπίδα μου κι όμως ποτέ δεν πέφτει

(Γιώργης Βρέντζος)

Δώσ’ μου ελπίδες ψεύτικες είναι κι αυτό μια λύση

με την ελπίδα (ο) άρρωστος χρόνια μπορεί να ζήσει

(Πολογιάννης)

Εγέρασα να σ’ αγαπώ κι όμως ευχαριστιέμαι

γιατι με την ελπίδα σου αζωντανός κρατιέμαι

(Παραδοσιακή)

Μπορείτε να αγοράσετε το βιβλίο από την ΠΟΛΙΤΕΙΑ.