«Διάγουμε ένα βίο σκληρό και περιπλανητικό. Πάμε από πόλη σε πόλη σαν πρόβατα εν μέσω λύκων. Υποφέρουμε από τις διώξεις όπως οι απόστολοι και οι μάρτυρες. Η ζωή μας διάγεται με αποχή, προσευχή και ακατάπαυστη εργασία. Όμως όλα αυτά είναι εύκολα, γιατί δεν είμαστε πλέον αυτού του κόσμου»
Ο μεσαιωνικός συγγραφέας Εβέρβνιους για τους ιερείς των Βογόμιλων
“Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Τσάρο, γελοιοποιούν τους ανώτερους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν τους δούλους να υπακούουν στους κυρίους τους”.
Κοσμάς ο Ιερέας, Κατά των Βογομίλων
Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, κοντά στην περιοχή της αρχαίας Πέλλας, βρίσκονται μια σειρά από παράξενα μεσαιωνικά μνημεία, που μέχρι πρόσφατα προβλημάτιζαν τους αρχαιολόγους, ενώ ενοχλούσαν και συνεχίζουν να ενοχλούν τη, γνωστή για την αλαζονεία και μισαλλοδοξία της, Ορθόδοξη Εκκλησία της χώρας μας. Πρόκειται για δεκάδες λίθινους σταυρούς, κυκλικού τύπου, που ορισμένοι φτάνουν σε ύψος τα δύο μέτρα. Τυλιγμένοι με λειχήνες, λυγισμένοι και φθαρμένοι από το βάρος των αιώνων αυτοί οι αινιγματικοί σταυροί είναι μοναδικοί στον ελλαδικό χώρο και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες όχι μόνον της παρουσίας αλλά και της ακμής κατά το Μεσαίωνα θρησκευτικών ομάδων που δεν άνηκαν στο ορθόδοξο δόγμα, που υιοθετήθηκε επίσημα από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Πρόκειται για μνημεία-κατάλοιπα των Βογόμιλών, μιας νεογνωστικιστικής αίρεσης που εμφανίστηκε στο χώρο της Θράκης και της Μακεδονίας τον 10 μ.Χ. αιώνα και, παρά τις διώξεις των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, των Βούλγαρων Τσάρων και της ορθόδοξης «Ιεράς Εξέτασης», κατάφεραν να επιβιώσουν μέχρι τον 15ο μ.Χ. αιώνα. Οι ίδιοι μπορεί να εξαφανίστηκαν (στη Βοσνία εξισλαμίστηκαν, ενώ στη Βουλγαρία έγιναν κυρίως Καθολικοί) αλλά τα μνημεία τους –όσα τουλάχιστον επέζησαν από τη μανία των διωκτών τους– συνεχίζουν να μας τους θυμίζουν. Και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους εγχώριους «Ορθόδοξους Ταλιμπάν», που δεν έπαψαν στιγμή να θεωρούν «εθνικό καθήκον» την εξάλειψη αυτών των «αιρετικών» μνημείων.
Αποτελεί κοινό μυστικό πως το ορθόδοξο ιερατείο, πιέστηκε πολύ από τους Ευρωπαίους ρομαντικούς και Διαφωτιστές κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, για να αποδεχθεί την ανάγκη ανάδειξης και προστασίας των αρχαίων ελληνικών ναών, στους οποίους λατρεύονταν οι παλιοί θεοί των Ελλήνων. Είναι γνωστό άλλωστε πως πολλοί αρχαιοελληνικοί ναοί καταστράφηκαν από τους ίδιους τους Χριστιανούς και σε ορισμένους από αυτούς κτίστηκαν πάνω στα θεμέλια τους ορθόδοξες εκκλησίες. Παρ’ όλα αυτά το ορθόδοξο ιερατείο αναγκάστηκε να ανεχθεί την ύπαρξη τους και να αναγνωρίσει το αυτονόητο: πως οι Έλληνες δεν ήταν πάντα Χριστιανοί, και πως τα αρχαία μνημεία «έχουν δικαίωμα» να υπάρχουν.
Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα μνημεία άλλων θρησκειών και πολιτισμών, που υπήρχαν διάσπαρτα στον ελλαδικό χώρο. Μέχρι πρόσφατα η εξαφάνιση αυτών των μνημείων θεωρούνταν «εθνικό χρέος». Να σας θυμίσω μόνο τα εκατοντάδες μουσουλμανικά τεμένη που υπήρχαν διασκορπισμένα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και μέχρι το 1923 λειτουργούσαν κανονικά, όπως συμβαίνει σήμερα μόνο στη Δυτική Θράκη. Όλα αυτά τα τεμένη καταστράφηκαν μετά το 1923, οι μιναρέδες τους «αποκεφαλίστηκαν», και αφέθηκαν να φθαρούν από το χρόνο –ακόμη κι εκείνα τα μνημεία που είχαν μεγάλη ιστορική και πολιτιστική σημασία. Το ίδιο συνέβη και με αρκετές συναγωγές και νεκροταφεία των Εβραίων. Το ίδιο συνεχίζει να συμβαίνει και στις μέρες μας με τα μεσαιωνικά μνημεία των «αιρετικών» Βογόμιλων.
Εξαφανίστε τα Βογομιλικά Μνημεία!
Η εξαφάνιση αυτών των «αιρετικών» νεκροταφείων από το χώρο της Μακεδονίας συνεχίζει να θεωρείται «ιερό καθήκον» από τους «ορθόδοξους Ταλιμπάν». Αυτό συνέβη πριν από από μερικά χρόνια στους εντυπωσιακούς μονολιθικούς σταυρούς του παλιού νεκροταφείου της Παλιάς Πέλλας των Γιαννιτσών. Τον Οκτώβριο του 2001, όπως κατήγγειλαν ευαισθητοποιημένοι κάτοικοι της περιοχής, «τα συνεργεία του δήμου, υπό την καθοδήγηση της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής εισέβαλαν με μπουλντόζα στο χώρο του παλιού νεκροταφείου, εκθεμελίωσαν και κατέστρεψαν το βογομιλικό νεκροταφείο, χωρίς την επίβλεψη αρχαιολόγου και ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων αντιδρά για την επιλεγείσα περιοχή». Ως δικαιολογία αυτής της ανυπολόγιστης καταστροφής προβλήθηκε η ανάγκη «ανάπλασης» του χώρου και η επιθυμία του τοπικού ιερέα για την εκεί οικοδόμηση μιας νέας εκκλησίας!
Στις καταγγελίες η αρμόδια 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αντέδρασε χλιαρά, παρά το γεγονός ότι κατά την αυτοψία που πραγματοποιήθηκε εκεί στις 9 Οκτωβρίου του 2001 «διαπιστώθηκε ότι κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών καθαιρέθηκαν λίθινοι σταυροί μεταβυζαντινής περιόδου». [Ορισμένοι Έλληνες αρχαιολόγοι υποστηρίζουν πως αυτά τα “βογομιλικού τύπου” μνημεία είναι μεταξύ 15ου-17ου αιώνα, άρα “μεταβυζαντινά”, αλλά ακόμη κι ισχύει αυτό, σπάνια μνημεία μισής χιλιετίας δεν πρέπει να θεωρούνται “άνευ ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας”. Ακόμη και στη Βοσνία, που γνώρισε επί τέσσερα χρόνια (1992-1995) έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, υπολογίζεται πως υπάρχουν και διατηρούνται ακόμη περίπου 50.000 παρόμοια “βογομιλικού τύπου” ταφικά μνημεία, γνωστά και ως stecci].
Στην πραγματικότητα τότε μια μπουλντόζα ξερίζωσε τους μεσαιωνικούς σταυρούς και τους μετέφερε σ’ ένα «ακριανό σημείο» και κατά τη μεταφορά πολλοί σταυροί γδάρθηκαν, ενώ ορισμένοι (2-3 σε σύνολο 21) θρυμματίστηκαν κιόλας! Στις πιεστικές ερωτήσεις δημοσιογράφων της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, που ήταν η μόνη που ασχολήθηκε τότε με το θέμα, οι υπάλληλοι της 11ης Εφορείαςείχαν το θράσος να δηλώσουν πως «το εν λόγω νεκροταφείο είναι μη αρχαιολογικός, και ως εκ τούτου μη διατηρητέος χώρος», γι’ αυτό και χρησιμοποιούν επίτηδες τον όρο «μεταβυζαντινά μνημεία», άσχετα αν αυτοί οι μονολιθικοί σταυροί χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα! Τι απέγιναν σήμερα αυτοί οι σπάνιοι μεσαιωνικοί “βογομιλικού τύπου” σταυροί, που ξεριζώθηκαν και πετάχθηκαν στην άκρη του νεκροταφείου της Παλαιάς Πέλλας; Σύμφωνα με σημερινές μαρτυρίες ευαισθητοποιημένων κατοίκων του χωριού, όπως ο Σταύρος Κούλης: “Δεν έχει απομείνει το παραμικρό μνημείο πλέον και σας σας το λέω εγώ που γεννήθηκα και μένω μόνιμα σε αυτό το χωριό! Είχα όμως την τιμή να τα προλάβω, μιας κι ο παππούς μου ήταν θαμμένος ακριβώς δίπλα σε ένα τέτοιο ταφικό μνημείο! Είτε πετάχθηκαν είτε χρησιμοποιήθηκαν ως μπαζώματα σε διάφορα έργα του χωριού!”
Η Συνωμοσία της Σιωπής
Στην περιοχή του νομού Πέλλας υπάρχουν πολλά μεσαιωνικά νεκροταφείακαι ορισμένα από αυτά χαρακτηρίζονται τυπολογικά «βογομιλικού τύπου», παρουσιάζοντας πολλές ομοιότητες με τις βογομιλικές νεκροπόλεις της Βοσνίας καθώς και με τα μνημεία των Καθαρών της Προβηγκίας, οι οποίοι αποτελούσαν ακόμη μια προέκταση των νεογνωστικιστών και νεομανιχαίων Βογόμιλων στο χώρο της νότιας Γαλλίας. Αυτό άλλωστε είχε επισημάνει το 1988 στο 8ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ο βυζαντινολόγος Νικόλαος Οικονομίδης, που έκανε λόγο για την ομοιότητα αυτών των μνημείων με αντίστοιχες μονολιθικές στήλες της νότιας Γαλλίας, της Βουλγαρίας και της Βοσνίας, που αποδίδονται στους Βογόμιλους και τη «θυγατρική» τους δυτικοευρωπαϊκή μεσαιωνική αίρεση των Καθαρών.
Καθόλου περίεργο λοιπόν που η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, η τότε Υπουργός Πολιτισμού, αποφάσισε να κηρύξει διατηρητέο το μεσαιωνικό νεκροταφείο της Νέας Χαλκηδόνας, όπου συναντάμε άλλους 53 λίθινους σταυρούς «βογομιλικού τύπου» (απόφαση αρ. Β2/Φ34/29280/756 της 4 Αυγούστου του 1988). Ωστόσο τα εντυπωσιακά αυτά μνημεία δεν αναφέρονται σε κανέναν τουριστικό οδηγό, σε κανένα βιβλίο (ήμουν ο πρώτος που έγραψα σχετικά άρθρα από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και έκανα εκτενή αναφορά σ’ αυτό σε κεφάλαιο μου στο βιβλίο μου Στοιχειωμένα Βαλκάνια, που πρωτοεκδόθηκε το 2006), δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που οδηγεί σ’ αυτά και γενικώς υπάρχει γύρω τους μια «διατεταγμένη σιωπή». Πρέπει κανείς να ψάξει πολύ για να τα ανακαλύψει…
Πρέπει πάντως να σημειωθεί πως πρώτος έγραψε για την καταστροφή των “βογομιλικού τύπου” μνημείων στην ελληνική Μακεδονία ο αυτοεξόριστος κι αντιφρονών Έλληνας συγγραφέας Ηλίας Πετρόπουλος (1928-2003), ο οποίος είπε σχετικά σε μια από τις τελευταίες του συνεντεύξεις, στην οποία καταφέρθηκε και κατά των ημίμετρων προστασίας που είχε λάβει η τότε Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη: «Πιστεύω ότι ο ρατσισμός είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο και ότι είναι αδύνατον να τον ξεριζώσουμε. Και ακριβώς γι’ αυτό, απαιτείται ένας συνεχής και έντονος αγώνας εναντίον του ρατσισμού, που, ως γνωστόν, εμφανίζεται με πολλές μορφές. Ο νεοελληνικός ρατσισμός οφείλεται, κατά μεγάλο μέρος, στην παιδεία μας που οδηγεί τα ελληνόπουλα στην παρανοϊκή αντιμετώπιση της βαλκανικής πραγματικότητας. Νομίζω ότι, το καλύτερο αντίδοτο κατά του ρατσισμού είναι η βαθιά γνωριμία μεταξύ των λαών. Όσο για τους τάφους των Bογομίλων της Βεύης (Μππάνιτσα), τους είδα με τα μάτια μου και τους εδημοσίευσα και στην Αθήνα και στο Παρίσι. Εννοείται πως η Μελίνα Μερκούρη δεν απάντησε ποτέ ούτε στην επίσημη επιστολή μου, ούτε στα άρθρα μου. Έτσι, η ψευτοσοσιαλίστρια υπουργίνα “απόδειξε” πως οι Σλάβοι δεν πατήσανε ποτέ το “ιερόν έδαφος” της Ελλάδας!»
Για την ώρα το σπάνιο στην Ευρώπη και μοναδικής ομορφιάς μεσαιωνικό νεκροταφείο της Νέας Χαλκηδόνας, που βρίσκεται μόλις 31 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης, είναι άγνωστο στους πολλούς. Δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που να οδηγεί σ’ αυτό, παρά το γεγονός πως βρίσκεται εκατό μόλις μέτρα από την εθνική οδό Θεσσαλονίκης-Έδεσσας. Για να βρει κανείς αυτό το σπάνιο νεκροταφείο θα πρέπει, λίγο πριν μπει στη Νέα Χαλκηδόνα, να στρίψει δεξιά και, αφού ακολουθήσει για λίγο έναν χωματόδρομο, να φθάσει εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Αυτή η εκκλησία είναι μεσαιωνική, όπως μαρτυρούν και οι ογκόλιθοι των τοίχων της –μάλιστα στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας υπάρχει εντοιχισμένη μια σπάνια βογομιλική ταφόπλακα που έχει χαραγμένο τον ήλιο και τη Σελήνη, συνηθισμένα σύμβολα των πρώην παγανιστών Σλάβων Βογόμιλων.
Ακριβώς πίσω της υπάρχουν διάσπαρτοι οι μονολιθικοί σταυροί των Βογόμιλων. Κάποιοι είναι σπασμένοι, άλλοι είναι θαμμένοι μέσα στο χώμα και μόλις διακρίνονται, ενώ δύο-τρεις στέκουν ακόμη όρθιοι, αν και γυρτοί, και το ύψος τους φθάνει τα δύο μέτρα. Εννοείται πως ο χώρος είναι καλυμμένος με αγριόχορτα, ενώ κάποιοι επιτήδειοι αρχαιοκάπηλοι έχουν ανασκάψει ορισμένους τάφους για να κλέψουν οτιδήποτε θάφτηκε μαζί με τους νεκρούς. Η ατμόσφαιρα είναι εντελώς «γκόθικ», πράγμα που επηρεάζει ακόμη και τους ανίδεους σχετικά με τους Βογόμιλους. Τα μνημεία σε ταξιδεύουν. Νομίζεις προς στιγμήν πως δεν βρίσκεσαι στην Ελλάδα, αλλά στους λόφους της Βοσνίας, ακόμη και στα γεμάτα με κέλτικα μνημεία οροπέδια της Σκοτίας. Πρόκειται ασφαλώς για ψευδαίσθηση γιατί το νεκροταφείο αυτό, αν βρισκόταν σε κάποια φυσιολογική ευρωπαϊκή χώρα, θα ήταν περιποιημένο, καλοδιατηρημένο, και θα υπήρχαν παντού πινακίδες που θα υποδείκνυαν την ύπαρξη του. Όχι όμως στην Ελλάδα, όπου τα μεσαιωνικά βογομιλικά μνημεία της Μακεδονίας έχουν μπει στο στο στόχαστρο των εγχώριων «ΟρθόδοξωνΤαλιμπάν».
Είναι παράξενο πάντως πως αυτά τα «αιρετικά» μνημεία στην αυλή της εκκλησίας των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου κατόρθωσαν να επιζήσουν ως τις μέρες μας και δεν καταστράφηκαν προηγουμένως από τους φανατικούς ορθόδοξους. Το μυστήριο λύνεται αν παρατηρήσει κανείς τα ίχνη της βάσης του μιναρέ που σώζονται ακόμη εκεί. Στα τέλη του 14ου αιώνα, με την έλευση των Οθωμανών, η παλιά βυζαντινή εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος για τους πιστούς του Αλλάχ της περιοχής. Αυτοί δεν πρέπει να ήταν μόνο νεοφερμένοι Τούρκοι, αλλά και πρώην Βογόμιλοι και Μανιχαίοι της κεντρικής Μακεδονίας που πέρασαν στο Ισλάμ προσελκυόμενοι από την ανεικονικότητα της μουσουλμανικής θρησκείας (οι Βογόμιλοι απέρριπταν τις εικόνες, το σταυρό και τις εκκλησίες, αν και είχαν κάποιους ιερούς χώρους θρησκευτικής συνάθροισης). Αφού εξισλαμίστηκαν οι Βογόμιλοι είχαν κάθε λόγο να σεβαστούν τους τάφους των προγόνων τους και τα σύμβολα της «παλιάς θρησκείας» τους. Έτσι οι μεσαιωνικοί τάφοι παρέμειναν σχεδόν ανέπαφοι μέχρι το 1923, όταν οι μουσουλμάνοι της Μακεδονίας ανταλλάγησαν με τους ορθόδοξους της Μικρά Ασίας και της ανατολικής Θράκης και εκδιώχθηκαν στην Τουρκία.
Η παρουσία πάντως ισχυρών βογομιλικών κοινοτήτων στην ενδοχώρα της Θεσσαλονίκης μεταξύ του 10ου και του 14ου αιώνα επιβεβαιώνεται από πολλες βυζαντινές πηγές. Στην πραγματεία του Κατά Πασών των Αιρέσεων, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών (15ος αιώνας) ταξινομεί ως υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο για τους Ορθόδοξους τους «Βογόμυλους, ανθρωπάρια δυσσεβέστατα, οι οποίοι και Κουδούγεροι ονομάζονται» (Μακαρίου Συμεών Απαντα, Λειψία 1791, σ.17). Σύμφωνα μάλιστα με τον γνωστό βυζαντινολόγο Στίβεν Ράνσιμαν, η επικρατέστερη προέλευση της ονομασίας «Κουδούγεροι» σχετίζεται με το χωριό Κουτούγερι των Βοδενών (Έδεσσα), τα σημερινά δηλαδή Καισαριανά Πέλλας (Steven Runciman, The Medieval Manichee, Cambridge University Press 1947). Όπως καταλαβαίνετε η περιοχή του κάμπου της κεντρικής Μακεδονίας έβριθε το Μεσαίωνα από «αιρετικούς» Βογόμιλους και νεομανιχαϊκές κοινότητες και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την κυρίαρχη ορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας, που απροκάλυπτα επιδιώκει να κάνει «πολιτισμική εθνοκάθαρση» ακόμη και στα μνημεία του παρελθόντος…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Οι φωτογραφίες, που συνθέτουν το κολάζ της κεντρικής φωτογραφίας, είναι από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα, και χρονολογούνται από το 2006.
O συγγραφέας Γιώργος Στάμκος δίπλα από έναν «βογομιλικού τύπου» σταυρό στο μεσαιωνικό νεκροταφείο της Νέας Χαλκηδώνας, που βρίσκεται 25 χιλιόμετρα περίπου βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης.
* Ο συγγραφέας Γιώργος Στάμκος (stamkos@pot.com), που είναι και δημιουργός του ΖΕΝΙΘ (www.zenithmag.wordpress.com), ερευνά, μελετά και γράφει εδώ και 25 χρόνια σχετικά με το θέμα των Βογόμιλων, του Γνωστικισμού και των μεσαιωνικών “αιρετικών” ομάδων στα Βαλκάνια, αναζητώντας τα κατάλοιπα τους. Αποτέλεσμα όλης αυτής της προσπάθειας αποτελεί η συγγραφή μιας Τριλογίας με θέμα τους Βογόμιλους και το Γνωστικισμό γενικότερα και την επίδραση τους στον ανθρώπινο πολιτισμό και στην πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Το πρώτο, και βασικότερο, βιβλίο της Τριλογίας έχει τίτλο «ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΒΟΓΟΜΙΛΩΝ: Στη Σκιά του Άλλου Θεού– Γνωστικοί, Ζωροάστρες, Μιθραϊστές, Μανιχαίοι, Μεσσαλιανοι, Αλαουίτες, Γεζίντι, Μπεκτασήδες, Παυλικιανοί και η Αυγή των Βογόμιλων» εκδόθηκε το 2017.
Διαβάστε επίσης: